پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان “مادەني مۇرا” باعدارلاماسى  رۋحاني جاڭارۋعا بەت العان ەلدىڭ وركەنيەتتى ۇلگىسىن تانىتىپ، الەم جۇرتشىلىعىمەن بايلانىسىمىزدى تەرەڭدەتە ءتۇستى. 13 اقپاندا ەلباسىنىڭ “مادەني مۇرا” مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى قوعامدىق كەڭەستىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە قىرۋار جۇمىستىڭ اتقارىلعانى ايتىلىپ، “الىس-جاقىن شەت جۇرتتاعى جادىگەرلەرىمىز بەن مۇراعاتتارىمىزدى ىزدەستىرىپ، جيناقتاۋدى” العا قاراي دا جالعاستىرۋ كەرەكتىگى مىندەتتەلدى.

از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ، باسقا ەلدەرمەن قاتىناستارىمىزدىڭ بەيمالىم تۇس­تارىن ايقىندايتىن بىرەگەي جادىگەر­لەر تابىلدى. عالىمدارىمىز رەسەي، وزبەكستان، ارمەنيا عانا ەمەس، اقش، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، قى­تاي مەن ەگيپەت سەكىلدى ەلدەرگە ءىسسا­پارلارى بارىسىندا قازاقستان تاريحىنا قاتىستى قۇندى قۇجاتتار­دىڭ ەسەبىن الدى. دەگەنمەن، قانداي جۇمىس تا كەمشىلىكسىز بولمايدى. اسىرەسە، شەت ەلدەردەگى حالقىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى كورىنىس بەرگەن ماتەريالداردى ىزدەستىرۋ مەن ولاردىڭ كوشىرمەلەرىن الدىرۋعا بايلانىستى فۋنكتسيالارى ايقىندالعان ءبىر ۇيلەستىرۋشى ورتالىقتىڭ، ادىستەمەلىك قۇرالدىڭ قاجەتتىگى ايقىندالىپ وتىر.
ورتالىقتان “زارۋبەجنايا ارحيۆ­نايا كازاحستانيكا. ينفورماتسيوننو-اناليتيچەسكي وبزور” (استانا، 2006) دەگەن كىتاپتى جارىققا شىقتى.

پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان “مادەني مۇرا” باعدارلاماسى  رۋحاني جاڭارۋعا بەت العان ەلدىڭ وركەنيەتتى ۇلگىسىن تانىتىپ، الەم جۇرتشىلىعىمەن بايلانىسىمىزدى تەرەڭدەتە ءتۇستى. 13 اقپاندا ەلباسىنىڭ “مادەني مۇرا” مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى قوعامدىق كەڭەستىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە قىرۋار جۇمىستىڭ اتقارىلعانى ايتىلىپ، “الىس-جاقىن شەت جۇرتتاعى جادىگەرلەرىمىز بەن مۇراعاتتارىمىزدى ىزدەستىرىپ، جيناقتاۋدى” العا قاراي دا جالعاستىرۋ كەرەكتىگى مىندەتتەلدى.

از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ، باسقا ەلدەرمەن قاتىناستارىمىزدىڭ بەيمالىم تۇس­تارىن ايقىندايتىن بىرەگەي جادىگەر­لەر تابىلدى. عالىمدارىمىز رەسەي، وزبەكستان، ارمەنيا عانا ەمەس، اقش، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، قى­تاي مەن ەگيپەت سەكىلدى ەلدەرگە ءىسسا­پارلارى بارىسىندا قازاقستان تاريحىنا قاتىستى قۇندى قۇجاتتار­دىڭ ەسەبىن الدى. دەگەنمەن، قانداي جۇمىس تا كەمشىلىكسىز بولمايدى. اسىرەسە، شەت ەلدەردەگى حالقىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى كورىنىس بەرگەن ماتەريالداردى ىزدەستىرۋ مەن ولاردىڭ كوشىرمەلەرىن الدىرۋعا بايلانىستى فۋنكتسيالارى ايقىندالعان ءبىر ۇيلەستىرۋشى ورتالىقتىڭ، ادىستەمەلىك قۇرالدىڭ قاجەتتىگى ايقىندالىپ وتىر.
ورتالىقتان “زارۋبەجنايا ارحيۆ­نايا كازاحستانيكا. ينفورماتسيوننو-اناليتيچەسكي وبزور” (استانا، 2006) دەگەن كىتاپتى جارىققا شىقتى.
ءيا، “شەتەل مۇراعاتتارىنداعى قازاقستان جونىندەگى ماتەريال­دارعا جولباسشى” سياقتى باسى­لىم “مادە­ني مۇرا” باعدارلا­ماسىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسكەن كەزدە-اق كەرەك بولاتىن. مۇنداي ادىسنامالىق قۇرالعا سۇرانىس ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيە تۇسۋدە دەسەك، 210-بەتتەن تۇراتىن شەتەل مۇراعات­تارىنداعى قازاق­ستان جونىندەگى قۇجاتتارعا “اقپاراتتىق-ساراپ­تامالىق شولۋ” جاساۋدى ماقسات تۇتقان، اسەم بەزەندىرىلگەن باسىلىمدى پاراقتاي باستاعاندا-اق ءۇمىتىمىز سۋ سەپكەندەي با­سىلدى. بۇل ارادا وندا بۇرىنعى مۇراعاتتار مەن قۇجاتتامانى باسقارۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ (كەيىن اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتى) بىرنەشە باعىتتا جۇرگىزگەن اۋقىمدى ۇيىمداستى­رۋ­شىلىق جۇمىسى­نىڭ تولىق كورسەتىلمەگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
جەتى-سەگىز بەتتى الاتىن “شە­تەلدىك مۇراعاتتىق كازاحستا­ني­كانى زەرتتەۋدىڭ العاشقى رەسمي قورىتىندىلارى” دەگەن تۇسىنىك­سىز تاراۋدا مۇراعات قىزمەتكەر­لەرىنىڭ رەسەي مۇراعاتتارىندا بولعاندىعى عانا ءسوز ەتىلەدى. ولار تاريحشى-عالىمدار، مۇرا­عات مەكەمەلەرى قىزمەتكەرلەرى ەنگەن توپتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جۇمىس جاساعان (10-11-بەت), ال توپ ءوز كەزەگىندە رەسەي فەدەرا­تسياسى مەن وزبەكستان مۇراعات­تارىنىڭ قازاقستان تۋرالى ماعلۇماتتار بار قورلارىن عانا اتاۋمەن شەكتەلگەن. سوندا، شاماسى، وسى ەلدەرگە ىسساپارمەن باراتىن ادامدار ءار مۇراعاتتا ءاربىر قور بويىنشا “جولباسشى” (“پۋتە­ۆودي­تەل”) بولاتىندىعىن بىلمەي­تىنگە ۇقسايدى.
كىتاپتىڭ تاعى ءبىر تاراۋى “قازاقستان تاريحى بويىنشا الىنعان مۇراعاتتىق قۇجاتتار كوللەكتسياسىنا قىسقاشا سيپاتتاما” دەلىنەدى جانە وندا فرانتسياداعى م. شوقايدىڭ جەكە مۇراعاتتىق قورى تۋرالى عانا ءسوز بولادى. قوردى سيپاتتاۋدىڭ وزىندە ۇستىرتتىك بايقالادى (“جاڭا تۇركىستان” ەمەس  – “يەني تۇركىس­تان”; الي ماردان بەي ەمەس – الي-ماردان بەي توپچيباشى).
وسىدان كەيىن-اق “كازاحستانيكا” (قازاقستان تاقىرىبى) ۇمىتىلادى. “اقش مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانا­لارىنداعى كسرو تاريحى بويىنشا قۇجاتتار” دەگەن تاراۋ (31-46 ب.) كوزگە ىلىنگەندە تىعىرىققا تىرەلگەندەي كۇيگە ۇشىرايسىز. وسى ءبىز قانداي تاقىرىپتى زەرتتەپ وتىرمىز دەگەن وي مازالايدى.
كىتاپ كولەمىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى “قوسىمشا” ماتەريالدارعا ارنالعان، وندا وقىرمان قر ومم، رەسەي مۇراعاتتارىمەن تانىستى­رىلادى. جانە وسى ءبىر عىلىمنىڭ قاي جانرىنا جاتاتىندىعى بەلگىسىز “تۋىندىنى” م.ولكوتتىڭ، ل.كرادەر­دىڭ، ۆ.مارتين، ت.ب. شەتەل زەرتتەۋ­شىلەرىنىڭ قازاقستان تۋرالى اعىلشىن تىلىندەگى ەڭبەكتەرىنەن ۇزىندىلەر اياقتايدى.
وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان يۋنەسكو “حالىقتار تاريحى ءۇشىن دەرەككوزدەرىنىڭ جولباسشىسى” دەگەن توپتامانى دايىنداپ، ونى حالىق­ارالىق مۇراعاتتار كەڭەسى (حمك) جاريالاي باستاعان-دى.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن حمك مەن يۋنەسكو-عا شەتەل مۇراعاتتارىنداعى “روسسيكانىڭ” بيبليوگرافياسىن جاساۋ تۋرالى ۇسى­نىستار ءتۇستى. بۇل ماسەلە 1992 جىلى شىلدە ايىندا پاريجدە وتكەن باتىس ەلدەرى جانە رەسەي مۇراعاتتارى باسشىلارىنىڭ ارنايى سيمپوزيۋ­مىندا تالقىلاندى. سودان بەرى قاراي رەسەيدە ە.ءستاروستيننىڭ “شەتەل مۇراعاتتارىنداعى رەسەي تاريحى” (م.، 1994), ودان وزگە اۆتورلاردىڭ “اقش-تاعى روسسيكا” (م.، 2001), “شەتەلدىك مۇراعاتتىق روسسيكانىڭ ماسەلەلەرى” (م.، 1996) ت.ب. بىرنەشە ەڭبەكتەر جارىق كوردى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، ەكى جاعدايعا بايلانىستى. بىرىنشىدەن، كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن ەلدەردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ مۇراعاتتارى شەتەلدىك “روسسيكامەن” تىعىز بايلانىستى. بۇل ورايدا جوعا­رىدا ءسوز بولعان كىتاپتى قۇراستىرۋ­شىلاردىڭ “روسسيكاعا” بەت بۇرۋى دۇرىس، بىراق وسى “روسسيكا” اتالاتىن عالامات دۇنيەنىڭ ىشىنەن قازاقستانعا قاتىستى ماتەريالداردى ىرىكتەپ الۋ كەرەك.
وتكەن عاسىردىڭ 30-40-جىلدارى ۇلتتىق مۇراعاتقا قازاقستان تۋرالى دا ماعلۇماتتاردى قامتيتىن امەريكانىڭ    بىرنەشە  مەكەمەلەرىنىڭ   ماتەريالدارى بەرىلدى. اسىرەسە، №226 قۇجاتتىق توپ ماتەريالدارى ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. ونى قورعانىس مينيس­ترلىگىنىڭ ستراتە­گيالىق قىزمەت بىرىككەن باسقارماسى­نىڭ قۇجاتتارى قۇرايدى. 1942 جىلى قۇرىلىپ، 1946 جىلعا دەيىن اقش قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بىرىككەن باس شتابى ءۇشىن اقپاراتتىق جانە بارلاۋ ماتەريالدارىن دايىن­داۋمەن اينالىس­قان بۇل باسقارما كەڭەس وداعىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ماسەلەلەر بويىن­شا قۇپيا مالىمەتتەر جيناستىرعان ەكەن.
ستراتەگيالىق قىزمەت باسقارماسى فەدەرالدىق اتقارۋ دەپارتامەنتىنىڭ بولىمشەسى بولۋىنا قاراماستان، ونىڭ ماتەريالدارىنىڭ ءبىر بولىگى، اسىرەسە، كەڭەس وداعىنداعى ۇلتتىق قاتىناستار بويىنشا جاسالعان ەسەپتەرى №248 قۇجاتتىق توپ قۇرامىندا ۇشىراسادى. بۇل توپتا ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ارەكەت ەتكەن اسكەري-تەڭىز تاسىمالداۋ باسقارماسىنىڭ قۇجاتتارى شوعىر­لانعان. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتار ينجەنەرلىك اسكەرلەر باسقارماسى ماتەريالدارى اراسىندا دا كەزدەسەدى (№77 قۇجاتتىق توپ).
قازاقستان جونىندەگى ماعلۇماتتار اقش ۇلتتىق مۇراعاتىنىڭ فيليالدارى – قۇجاتتانۋ فەدەرالدىق ورتالىق­تارىنىڭ جەرگىلىكتى مۇراعاتتىق ءبو­لىمشەلەرىندە دە بار. بۇل ورايدا ۇلتتىق مۇراعاتتا تۇسىرىلگەن ميكرو­فيلم­دەرگە كوڭىل بولگەن ءجون. قازاقستان جونىندەگى قۇجاتتار قۇرامىن زەرتتەۋشىلەر فەدەرالدىق مۇراعات قىزمەتى 1975 جىلى قۇراستىرعان “ۇلتتىق مۇراعاتتىڭ رەگيونالدىق مۇراعاتتىق بولىمشە­لەرىندەگى ميكروفيلمدەردەن” بىلە الادى.
امەريكا قۇراما شتاتتارىندا زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ كەلەسى ءبىر توقتاي­تىن مەكەمەسى – سوعىس، رەۆوليۋتسيا جانە بەيبىتشىلىك جونىندەگى گۋۆەر ينستيتۋتىنىڭ مۇراعاتى (ستەنفورد ق.، كولۋمبيا شتاتى). مۇندا 1927-1934 جىلدارى كەڭەس وداعىندا كونتراكت نەگىزىندە جۇمىس ىستەگەن امەريكان ينجەنەرلەرىنىڭ يندۋستريالاندىرۋ جانە ۇجىمداستىرۋعا بايلانىستى مول ماعلۇماتتاردى قامتىعان ەسەپتەرى ساقتالعان. ولاردىڭ ىشىندە  دج.لي­تلپەيدج سەكىلدى قازاقستاندا بولعان ينجەنەرلەردىڭ دە جازبالارى بار. مۇراعاتتاعى ارا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇندەلىكتەرى، قولجازبالارى جانە باسقا دا قۇجاتتار، قازاقتار ومىرىنەن ءتۇسى­رىلگەن فوتوگرافيالار ءوز زەرتتەۋشىلەرىن كۇتۋدە. گۋۆەر ينستيتۋتى “حالىقتاردىڭ انتيبولشەۆيكتىك بلوگى”، “كوممۋ­نيزم­مەن بەلسەندى كۇرەس جونىندەگى حالىقارالىق ورتالىق” سەكىلدى ۇيىم­دار­دىڭ قۇجاتتارىن دا جيناستىرعان ەكەن. رەسەي  مەن قازاقستان مۇراعاتتا­رىندا ۇشىراساتىن، ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورگەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ماتەريالدارىن، ازامات سوعىسىنا قاتىستى قۇجاتتاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، مۇندا قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەككوزىن بايىتا تۇسەتىن قۇجاتتىق كوللەكتسيالار جەتكىلىكتى. ولار: “The ءRussىan ءRevىew” (1941-1982 ج.ج.) جۋرنالىنىڭ مۇراعاتى; “ورىس كوللەكتسياسى” (1700-2001 ج.ج.); “بولشەۆيزمنىڭ ورىس ورتا ازياسىندا پايدا بولۋى” (ر. پيرس); يۋ. سكايلەردىڭ (1840-1890 ج.ج.) ماتەريالدارى ت.ب.
شەت ەلدەرگە بارعان ءبىزدىڭ ماماندا­رىمىز بەن عالىمدارىمىز مۇراعات مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەيدى دە، كىتاپ­حانالاردا دا سيرەك كەزدەسەتىن قولجاز­بالاردىڭ، قۇجاتتاردىڭ بارلىعىن ەسكەرە بەرمەيدى. مىسالى، گۋۆەر ينس­تيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىندا 36 تىلدەگى ءبىر ميلليوننان استام كىتاپتار مەن قولجازبالار بار ەكەندىگىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. امەريكا قۇراما شتاتتا­رىندا بۇرىن كسرو قۇرامىنا ەنگەن ەلدەر، ولاردىڭ ىشىندە قازاقستان بويىنشا دەرەككوزدەرىن جيناستىرۋ گارۆارد، كولۋمبيا، يەل، ينديانا، ستەنفورد، كاليفورنيا، چيكاگو ۋني­ۆەرسيتەتتەرىندە كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلدى. ءتىپتى، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، تاجىك حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە جازىلعان دەرەككوزدەرىن جيناستىرۋعا قوماقتى قارجى ءبولىندى. بۇل جۇمىس 1962 جىلى كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە قولعا الىنىپ، امەريكان كىتاپحانالا­رىنداعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە جازىلعان كىتاپتار مەن ماتەريالداردىڭ بيبليوگرافياسىن قۇراستىرۋ پروفەسسور ە.ولۋوردقا تاپسىرىلادى. ناتيجە­سىندە  1965-1975 جىلدارى ءۇش توم­دىق مونوگرافيا دايىن­دالادى.
قازاق تىلىندەگى باسىلىمداردىڭ اراسىندا ت.شونان­ۇلى­نىڭ “قازاق جەرىنىڭ تاريحى” (قىزىلوردا – تاشكەنت، 1926), اتىعاي شو­ناۇلى مەن قانابەك بايس­ەيى­ت­ۇلى­نىڭ “زاۋرە” (قىزىلوردا، 1930), ق.كە­مەڭگەر­ۇلىنىڭ “قازاقتار تاريحىنان” (م.، 1924), ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ء“الىپبي – جاڭا قۇرال” دەگەن ەڭبەكتەرى دە بار. امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى ەڭ ءىرى كىتاپ قويماسى – 1880 جىلى ۆاشينگ­تون قالاسىندا نەگىزى قالانعان كونگرەسس كىتاپحاناسى. مۇنداعى ورىس، وزبەك، قازاق، ت.ب. حالىقتار تاريحى بويىنشا شوعىرلانعان ماتەريالداردىڭ بارلىعى دەرلىك كىتاپحانانىڭ سلاۆيان جانە ورتالىق ەۋروپا بولىمىندە. كىتاپحانادا دجوردج كەنناننىڭ (1845-1924) 1885-1886 جىلدارى سىبىرگە ساياحاتى كەزىندە جيناستىرعان قولجازبالار مەن سۋرەتتەردىڭ كولەمدى قورى ساقتاۋلى. سەمەي كىتاپحاناسىندا باتىس كلاس­سيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسىپ جۇرگەن قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى اباي تۋرالى الەم جۇرتشىلىعىنا تۇڭعىش حابارلاعان امەريكان جۋر­ناليسىنىڭ قورىندا قازاقتار تۋرالى باسقا دا ماعلۇماتتاردىڭ بارلىعى كۇمان تۋدىرمايدى.
نيۋ-يورك كوپشىلىك كىتاپحاناسىندا “تۇركىستاننىڭ ەكونوميكالىق وچەركى” (1922) دەگەن بۇرىن ەش جەردە جا­ريالانباعان كىتاپتىڭ قولجازباسىمەن تانىسۋعا بولادى. گارۆارد ۋنيۆەرسي­تەتىنىڭ حاۋگحتون كىتاپحاناسىندا، ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ليللي كىتاپحاناسىندا (بلۋمينگتون ق.) “ورتا ازيا بويىنشا ماتەريالدار” كول­لەكتسياسى جەكە توپتاستىرىلعان. مەديسون قالاسىنداعى ۆيسكونسين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپ قويماسىنداعى قازاقستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان جانە باسقا دا رەسپۋبليكالار بويىنشا باسىلىمدار مەن قولجازبالار تۋرالى ماعلۇماتتار “قوعامدىق عىلىمدار بويىنشا كومپيۋتەرلىك ورتالىق پەن مالىمەتتەر بانكىنە” ەنگىزىلگەن. 1968 جىلى قازان ايىندا وستين قالاسىن­داعى تەحاس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گۋماني­تارلىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى رەسەي ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ا.ف.كەرەنسكيدىڭ (1881-1970) مۇراعاتىن ساتىپ الادى. مۇراعاتتىڭ كوپشىلىك بولىگىن “انتيبولشەۆيكتىك كۇرەستى رەتتەۋ ورتالىعى”، “حالىق بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەس ليگاسى”، “ۇلتتىق-ەڭبەك وداعى”، “ازات رەسەي ءۇشىن كۇرەس وداعى”، “رەسەي حالىقتارىن ازات ەتۋ ءۇشىن كۇرەس وداعى”، “سولتۇستىك كاۆكاز كۇرەس وداعى”، “ۋكراين ۇلتتىق راداسى”، “تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى” سەكىلدى ەميگرانتتىق ۇيىمداردىڭ ماتەريال­دارى قۇرايدى.
م.شوقايدىڭ ا.ف.كەرەنسكيمەن جاقسى تانىس بولعاندىعى، تۇركىستاندا، سانكت-پەتەربۋرگتە، كەيىن پاريجدە ونىمەن سان رەت كەزدەسكەندىگى، تۇركىس­تاننىڭ بولاشاعى تۋرالى پىكىر تالاس­تىرعاندىعى بەلگىلى. ولاي بولسا، ا.ف.كەرەنسكي مۇراعاتى وتاندىق شوقايتانۋشىلار ءۇشىن ماڭىزدى دەرەككوزى ەكەندىگى ءسوزسىز.
كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىنداعى (بەركلي ق.) ل.ن.مي­ليۋكوۆتىڭ جەكە كىتاپحاناسى دا بىزدەر ءۇشىن وسىنداي ماڭىزعا يە.
باتىس ەلدەرىنىڭ كىتاپحانالارىنداعى قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى قۇندى كىتاپتار مەن قولجازبا كۇيىندەگى ماتەريالداردى ىزدەستىرۋدە ريچارد لەۆينسكيدىڭ 1980 جىلى شىققان كورسەتكىشى، اسىرەسە، ل.كرادەردىڭ “قازاقستان بيبليوگرا­فياسى” (1948), دجوردجتاۋن ۋنيۆەرسي­تەتىنىڭ قىزمەتكەرى ر.لوۆەنتالدىڭ “ورتا ازيانىڭ تۇرىك تىلدەرى مەن ادەبيەتى” (1957), ر. ءپيرستىڭ “كەڭەس ورتا ازياسى” (1966), س.حوراك، د.حەي­زەر، ە.لاززەريني مەن ي. كرايندلەردىڭ “كەڭەس ۇلتتارىن زەرتتەۋگە باسشىلىق: كسرو-نىڭ ورىس ەمەس ۇلتتارى” (1982) دەگەن ەڭبەكتەرى وتە پايدالى.
ۇلىبريتانياداعى شىعىستانۋ مەكەمەلەرىنىڭ قورلارىنا، اسىرەسە، بريتان مۇراجايىنا ءحىح عاسىردىڭ وزىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن كوپتەگەن قولجازبالار جەتكىزىلدى، ولاردىڭ ءبىرازى عىلىمي تۇسىنىكتە­مەلەرمەن اعىلشىن تىلىنە اۋدا­رىلىپ جارىققا شىقتى. وتكەن عاسىر­دىڭ 20-جىلدارى بريتان مۇراجايىنا قازاقستاندا جۇمىس ىستەگەن اعىلشىن كونتسەسسيونەرلەرىنىڭ قۇجاتتارى، كۇندەلىكتەرى مەن ەستەلىكتەرى كەلىپ ءتۇستى. ولاردىڭ قاتارىنداعى قوياندى جارمەڭكەسى جونىندەگى البوم، ينجەنەر دجون ۋوردەللدىڭ جازبالارى قازاقتار ومىرىنەن سونى ماعلۇماتتار بەرەدى.
بريتان كىتاپحاناسىنىڭ شىعىس قولجازبالارى مەن كىتاپتارى بولىمىندە ورتالىق ازيا جونىندەگى جادىگەرلەر ءتورت مىڭنان اسادى. وكسفورد ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ بوۋلي كىتاپحاناسىنىڭ “بايلىعى” مۇنان دا اسىپ تۇسەدى. دارەم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا “شىعىس سەكتسياسى” بار. قازاقستان جانە ولارمەن كورشىلەس حالىقتار تۋرالى ماتەريالدار ەسسەكس ۋنيۆەرسيتە­تىنىڭ كىتاپحاناسىنان، ورىس جانە شىعىس ەۋروپا جونىندەگى بيرمينگەم ورتالىعىنان دا ۇشىراسىپ قالادى.
ەۋروپانىڭ ءار ەلىندە قازاقستان تۋرالى قانداي جادىگەرلەر بار ەكەندىگىن تۇگەل بايانداۋ مۇمكىن بولماس، ونىڭ ۇستىنە مۇنى گازەت بەتى دە كوتەرە قويمايدى. سول سەبەپتى قايسىبىرىن  بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىنە عانا سىلتەمە جاساۋمەن شەكتەلەيىك. فرانتسيا مۇراعاتتارىنداعى ماتەريالداردى ىزدەستىرۋدە يۋ.برەگەلدىڭ بيبليوگرا­فياسىنا قوسا 1970 جىلى جارىق كورگەن ميشەل لەزيۋردىڭ “Le sources ءde’hىstoىre de ءRussىe aux ءArchىves ءNatىonales” دەگەن كورسەتكىشىن پاراقتاپ شىعۋ ارتىق بولمايدى. سونداي-اق، گەرمانيانىڭ مۇراعاتتارىندا وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى وسى ەلدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىعان قازاق جاستارى (مۇستافا بوكەيحانوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ ت.ب.), بولشەۆيكتەرگە قارسى كومەك سۇراپ بارعان سەرالى لاپين، تاعدىر ايداپ شەتەلگە قونىس اۋدارعان م.شوقاي، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتار، 1916 جىلعى كوتەرى­لىسكە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى قۇجاتتار بار.
جەكە مۇراعاتتىق قورلاردا دا قازاقستان تۋرالى ماتەريالداردىڭ بارشىلىعىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنا ۇلىبريتا­نياداعى باسحانوۆتىڭ كوللەكتسياسى­نان “ياش تۇركىستان” جۋرنالىنىڭ بارلىق ساندارىنىڭ كوشىرمەسى الىندى. كانادا پروفەسسورى ر.پيرس­تە “تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي” گازە­تىنىڭ تولىق كوللەكتسياسى ساقتاۋلى. ورتا ازيا مەن قازاقستاندى ۇزاق جىلدار زەرتتەۋمەن اينالىسقان فران­تسۋز پروفەسسورلارى ا.بەننيگسەن، ك.د’انكوس، ش.لەمەرسە-كەلكەجەنىڭ جەكە مۇراعاتتارى دا نازاردان تىس قالماۋى ءتيىس.
تۇركيا مۇراعاتتارىنداعى قازاق­ستان تاريحىنا قاتىستى ماتەريال­داردىڭ مولدىعى، بىراق ولاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەلمەي كەلە جاتقاندىعى بەلگىلى. ونى تۇرىك پروفەسسورى م.سارايدىڭ “وسمان مەملەكەتى مەن تۇركىستان حاندىقتارى اراسىنداعى ساياسي بايلانىستار” اتتى مونوگرافياسىنان دا بايقاۋعا بولادى.
كەزىندە ەگيپەت اراب رەسپۋبلي­كاسىنا مۇراعاتشىلاردىڭ ءىسساپارى بارىسىندا قاير قالاسىنداعى دار ءال-كۋتۋب كىتاپحاناسىنىڭ ۇلتتىق مۇراعاتى جانە اراب قولجازبالارى مەن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قورلا­رىنان تاريحىمىزعا قاتىستى قۇندى قولجازبالار مەن دەرەكتەر ءتىزىمى جاسالدى. ولاردىڭ ىشىندە مامليۋك سۇلتاندارى سۇلتان از-زاھير بەيبارىس، بارقۇق، قايت­پاي تۋرالى قولجازبالار مەن تاريحي قۇجاتتار، مامليۋك مەملەكەتىندەگى اسكەري ونەر جونىندەگى قولجازبالار، فارابي قالاسىنان شىققان عالىم­دار ەڭبەكتەرىنىڭ ءتىزىمى، “كاسپي ماڭايىندا تۇرا­تىن تۇرعىندار تاريحى”، “تۇرىك مەملەكەتى حان­دىعىنداعى عاجايىپتار” سياقتى شىعارمالار، قا­لالار مەن ەلدى مەكەندەر، ساۋدا جولدارى، شارۋاشى­لىعى جونىندەگى، ءتاڭىر­بەردى، اعىباي، تۇمانباي ەسىمدى تۇلعالاردىڭ مام­ليۋكتەردىڭ تاريحىنا قا­تىستى قۇجاتتارى انىق­تالدى.
ۇلتى قازاق مىسىرلىق عالىم ناسروللا ات-ءتارازيدىڭ (1922 ج. تارازدا تۋعان) جەكە مۇراعات قورى الىنىپ، ۇلتتىق مۇراعات قورىنا تاپسىرىلدى.
سونىمەن قاتار، قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەار-داعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ب.امرەەۆ مىرزانىڭ قولداۋىمەن قازاقستان­نىڭ ورتا­عاسىر­­لىق تاريحى ءۇشىن عىلىمي ماڭىزى ەرەكشە 23 قولجازبا، كوشىر­مەلەرى قازاقستانعا جەتكىزىلدى.
يراندا ساقتار زامانىنان بەرى ورتا ازيا تۇرعىندارى تۋرالى ءتۇرلى ماعلۇماتتار بار ەكەندىگى مەكتەپ قابىرعاسىنان بەلگىلى. وتكەن جىلى تەگەران ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتالىق كىتاپحاناسىنان يران شاحى ابباستىڭ 1661 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاق حانى ءاز-تاۋكەگە جازعان حاتى تابىل­دى. قايسىبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، يران شاحتارى مۇنان كەيىن دە ءاز-تاۋكەگە 1689, 1692, 1693 جىلدارى حاتتار جولداپ، ولاردا ەكى ەل اراسىن­داعى تاتۋلىققا ىقىلاس بىلدىرىلگەن كورىنەدى...
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن موڭعوليا مۇراعاتتارىنداعى قازاق­ستان تۋرالى جادىگەرلەر جونىندە ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور م.ابۋسەيىتوۆا 2006 جىلى “قازاق تاريحى” جۋرنالىندا ماقالا جا­ريالاعان بولاتىن. تەك 2004-2005 جىلدارى عانا شىعىستانۋ ينستيتۋتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ پەكينگە جاساعان ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسياسى ناتيجەسىندە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىنا قاتىستى مانچجۋر، شاعاتاي جانە كونە قىتاي تىلدەرىندەگى مىڭ­داعان جازبا قۇجاتتار مەن ماتەريال­دار تابىلدى.
پەكين قالاسىنداعى “قىتاي مەملەكەتىنىڭ №1 مۇراعات” (“چجان گو دي ي دان ان گۋان”) قورىنداعى ءXVىى-ءXVىىى عاسىرلارداعى قازاق حاندىعىنا تىكەلەي قاتىستى حاتتالعان تاريحي قۇجاتتاردىڭ 3500-دەن استام ءتۇپنۇس­قاسى بارى انىقتالدى.
قازاقستاندى زەرتتەۋمەن شۇعىل­داناتىن شاعىن ورتالىقتار سكان­ديناۆيا ەلدەرىندە دە جۇمىس ىستەيدى.
قازاقستاننىڭ گەوساياسي جاعدايىن، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن تانىپ-بىلۋگە قىتايدا، جاپونيادا، ءتۇر­كيادا، يراندا، پاكىستاندا ءجىتى نازار اۋدارىلىپ، بىرنەشە جاڭا زەرتتەۋ ورتالىقتارى ۇيىمداس­تىرىلعان. بۇلاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك باي كىتاپحانا، قولجازبا قورلارى بار. سول سەبەپتى ەڭ الدىمەن وسى زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتۋ شەت ەلدەرگە ەشبىر ماعلۇماتسىز جەتىپ بارعاننان گورى الدەقايدا ناتيجەلىرەك بولار ەدى.

ءيا، الداعى ۋاقىتتا اقش، ۇلىبريتانيا سياقتى الىس جاتقان ەلدەرگە قىرۋار قارجى جۇمساپ بارعاننان گورى، الدىن الا سول ەلدەردىڭ مۇراعات قىزمەتكەرىمەن، نە قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن عالىمدارىمەن ءوزارا كەلىسىم-شارت جاساسقان ءجون;
“مادەني مۇرا” باعدارلاماسى بويىنشا ەلىمىزدىڭ عىلى­مي مەكەمەلەرىنە كوپتەگەن جادىگەرلەر (مۇراعاتتىق ماتە­ريالدار، قولجازبالار، سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار) ءتۇسىپ جاتىر. ولاردىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قۇجات­تاردىڭ كوشىرمەلەرى ۇلتتىق مۇراعاتقا تاپسىرىلۋى ءتيىس;
جان-جاقتان اكەلىنىپ جاتقان ماتەريالداردى ەسەپكە الۋ، ادىستەمەلىك ادەبيەتپەن قامتاماسىز ەتۋ، جالپى ءتۇرلى قۇرىلىمداردىڭ جۇمىسىنا ۇيلەستىرۋشىلىك سيپات بەرۋ ءىسىن ارحەوگرافيا جانە دەرەكتانۋ ۇلتتىق ورتالىعى ۇلتتىق مۇراعاتپەن بىرىگىپ جۇرگىزسە دۇرىس بولار ەدى.

اۆتورى: كوشىم ەسماعامبەتوۆ، “مادەني مۇرا” مەملەكەتتىك باعدارلاماسى “مۇراعات جانە كىتاپحانا” سەكتسياسىنىڭ كونسۋل­تانتى، تاريح عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. الماتى.