بىزدەرگە بايجىگىتتىڭ ناق تەگىن بىلگەنىمىز ءجون بولار، ويتكەنى، بايجىگتتەردەن قازاقتا تەڭدەسى جوق حاس باتىر قابانباي بابامىز شىققان. قابانباي باتىردى بىرەۋلەر شايباندىق، بىرەۋلەر سارت، بىرەۋلەر وزبەك دەپ جۇرگەندەرى بەلگىلى. بىلتىرعى جازدا بايجىگىتتىڭ ەسەنگەلدىسىنىڭ ۇرپاعى، شەجىرەشى، ەل اراسىندا «ءتىرى ەنتسيلوپەديا» اتانعان سماديەۆ مالىك مۇقاشۇلى جۇرەك تالماسىنان كەنەتتەن بۇل دۇنيدەن وزعان ەدى.  مەنىڭ شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى زەرتتەۋلەرىمە جەتەكشىلىك ەتكەن، ناعاشىدان توبىقتى بولعان سوڭ: «تۋعانىم وسكەمبايدان راس بولسا» دەپ ءسوز باستايتىن، ۇلى جۇزدەگى البانداردىڭ، سۋانداردىڭ، شاپىراشتىلاردىڭ ارسىندا كوپ جۇرگەن،  قيسسالاردى جاتقا بىلگەن مالىك اعا، فەرعانا اڭعارىنىڭ اڭىزداعى ەرگەنە قوڭ ەكەنىن ايتقانىمدا، سماديەۆتەر اۋلەتىنىڭ سارى سۇيەك قۇداسى جانۇزاق اقىننىڭ، ونىڭ ۇلى ءارىمجاننىڭ فەرعانادا جۇرگەندەرىندەگى جيناعان شەجىرە دەرەكتەرىن ايتىپ بەرگەن ەدى.

كەزىندە، ءارىمجان اقىن قاراتايدىڭ بولىسى بولعان ابدىكەرىمنەن العان ءتورت اياعى بىردەي سۋ جورعانى كۇمىسپەن قاپتالعان  ەر-توقىمىمەن، ومىلدىرىگمەن بىرگە ءسماديدىڭ اكەسىنە ۇسىنىپ، ءوزىنىڭ ءنابي دەگەن بۇكىر بالاسىنا ءسماديدىڭ قارىنداسى ءماريامدى الىپ بەرگەن ەكەن. ءارىمجان اقىننىڭ ايتقاندارى سماديەۆتەردىڭ اۋلەتىندە وسى قۇدالىقتان قالعان ەدى.  تومەنگى اڭگىمە، جاسىنان قۇيما قۇلاق بولعان مالىك اعانىڭ، جانە دە عۇلاما اتانعان بايجىگىتتىڭ شەجىرەشىسى  عۇلام قادىر جازىبايۇلىنىڭ بىزدەرگە ايتىپ كەتكەندەرىنە نەگىزدەلگەن.

عالىمدار تاريحي دەرەكتەردەگى باياۋىت، بايات، بايىرقۋ دەگەندەردىڭ بۇگىنگى كىشى جۇزدەگى بايۇلى تابى ەكەنىن ايتادى. وسىعان داۋ ايتىپ جۇرگەن دە ەشكىم جوق. بايۇلى ادايلاردىڭ تۇرىك قاعاناتتارى كەزىندە ادە-ەديز (اداي-تاز) دەگەن اتاۋلارىمەن سولتۇستىكتە جۇرگەندەرىن بىزدەر ورحون جازۋلارىنان كورەمىز. باي دەگەنىمىزدىڭ قىتاي تىلىندە «اق» ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار ماحمۋد قاشعاريدىڭ سوزدىگىندە «بايات» دەگەننىڭ قۇداي ەكەنى ايتىلادى.  وسىدان ءبىز «باي» دەگەننىڭ  ءتاڭىر مەن اق ءتۇستى بىلدىرەتىنىن ۇعامىز. سوندا، باياۋىت دەگەنىمىز اق اۋلەت، ءتاڭىر اۋلەتى بولماق. بايجىگىت دەگەنىمىز دە، انىعىندا «بوگاتىي دجيگيت» ەمەس، اقجىگىت، نە بولماسا، ءتاڭىرلى جىگىت بولادى. بايجىگىت اتاۋىن بىزدەر ەڭ العاش «ماڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» كورەمىز. بايجىگىت رۋىنا قاتىستى  ءبىز قوزعاعالى وتىرعان تاقىرىپتى تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن، الدىمەن بىزدەردىڭ ماعول اتاۋى جونىندە بۇرىنداردا تالاي جازعاندارىمىزعا قىسقاشا شولۋ جاساپ وتەلىك.

العاشقىداعى ماعول، مۇعۇل، مۇعال دەگەن اتاۋدى ورىستار ادەيى بۇرمالاپ، «ن» ءارپىن قوسىپ مونگول اتاپ كەتكەن دەگەندى بىزدەن بۇرىنعىلار دا ايتقان ەدى. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە تاريحي دەرەكتەردە سول كۇيىندە ساقتالىپ قالعان موعولستان حاندىعىنىڭ اتاۋىنىڭ وسى شىڭعىس حاننىڭ ماعولدارىنىڭ اتىمەن اتالعانىن كەلتىرەلىك. جانە دە، اسقاق تەمىر مەن ۇلىعبەكتى تاراتقان شەجىرەشىلەر  ولاردىڭ شىعۋ تەگىن ماڭعول ەمەس، ماعول دەپ اتاعان.  سوزاقتان ماعول، ودان اسقاق تەمىر دەيدى. ال ەندى، سوزاق دەگەنىمىزدىڭ باستاپقى نۇسقاسىنىڭ سۋ ساق ەكەنى قازاق تاريحشىلارىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە ايتىلعان. وسى جونىندە دالەلىمەن عالامتورداعى «ۇلت» پورتالىندا جاريالانعان «قازاق شەجىرەسىندەگى شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەگى» اتتى ماقالامىزدا تولىق ايتىلعان. ءبىز ونى بۇل جەردە ۋاققىتتى الماس ءۇشىن قايتالاپ جاتپايمىز. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى: سوزاق دەگەنىمىز سۋ ساق، سۋ ساق دەگەنىمىز، ارينە، كاسپي تەڭىزىنىڭ ماڭىن الىمساقتان بەرى جايلاعان اداي تايپاسى بولادى.

سونىمەن، انىعى ماڭعول ما، الدە، ماعول ما؟  ماعول اتاۋىنىڭ ماعىناسىن  بىزدەر تەك قانا شەجىرە دەرەكتەرىنەن بىلە الامىز.  تاريحتا شىڭعىس حان اۋلەتى دە، كەيىن ورىس شوۆينيستەرى دە بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسىن جاسىرعان، ويتكەنى، شىڭعىس حان ءۇشىن بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسى ونىڭ اۋلەتىنىڭ جالعان تورەلەر ەكەندەرىن ايقىندايتىن بولسا، ورىستار ءۇشىن، ولاردى ءۇش ءجۇز جىل بويى بيلەپ-توستەگەن  قازاقتار ەكەندەرىن ايقىندايتىن بولعان. سوندىقتان دا، ولار نامىستانعاندارىنان تاريحتى بۇرمالاپ، شىڭعىس حاندى دا، ونىڭ يمپەرياسىن دا، قىتاي نۇسقالارىندا اتالعان، دوڭىز جەيتىن حالىق مەنۋ-شيۆەيلەرگە تەلىگەن.  وسى «مەنۋ» دەگەندى ولار ماڭعول دەپ تۇسىندىرگەن.   ماعول اتاۋىنا «ن»  ءارپىنىڭ  كىرىپ كەتكەنى وسىدان بولعان.

شەجىرە دەرەكتەرىندەگى جاسىرىن ماعىنالاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ  بىرنەشە سەبەپتەرى بار. سونىڭ ەڭ العاشقىسى، جاڭاعى شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ  يدەولوگتارىنىڭ ايلا-تاسىلدەرى بولسا، ودان كەيىن، ءتىل مەن كوزدەن ساقتانۋ نانىم-سەنىمىنەن دە بولعان. ياعني، ءبىر نارسەنىڭ اتىن ءوز اتىمەن اتاماۋدى ۇستانعاندىقتان. دەگەنمەن، كورنەكتى مەملەكەتتىك قايراتكەر بولعان، گازان حاننىڭ تاپسىرماسىمەن شىڭعىس حان مەن ماعولدىڭ تاريحىن جازعان، يراندىق راشيد-اد-دين ماعول اتاۋىنىڭ ماعىناسىن ءوزىنىڭ جىلنامالارىندا جازىپ كەتكەن ەدى.  وسىمەن قاتار شەجىرەشى: «ماعولدار جونىندە ءبىز بىلەتىن، بۇل بايانداۋلارىمىزدا ايتىلماعان كوپتەگەن دەرەكتەر بار» دەپ تە، ماعول اتاۋىنىڭ قۇپياسى بار ەكەنىن مەڭزەپ كەتكەن ەدى.  ال  ەندى، باستى قۇپيا، شىڭعىس حاندى دۇنيەگە اكەلگەن بورجىگىن اۋلەتىنىڭ، ميفولوگيالىق پاتشالىق كاي اۋلەتىنە، ياعني قياتتارعا جاتپايتىنىندا. الدىڭعى جازعاندارىمىزدا ايتقانىمىزداي، قياتتاردىڭ اتاسى دەگەن قيان، پارسى تىلىندەگى «كەيانيان» دەگەننەن بولعان. ياعني، كەيانيدتەر، كاي، كەي اۋلەتى دەگەندى بىلدىرەدى.  كاي اۋلەتىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى پاتشاسى كەي كوباد قازاق ميفولوگياسىندا كەيقۋات اتانىپ ءجۇر.  قياتتاردىڭ شەجىرەسىندەگى دومباۋىل مەرگەننىڭ ۇلى بەلگىمتايدان بەلگىباي رەتىندە تاراپ تۇرعان ناعىز تورەلەر، ياعني، كەيانياندار  نايماندار، سوندىقتان دا شەجىرە نايماندارعا تورە-نايمان دەگەن اتاق بەرگەن.  «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جاريالاعان نايمان شەجىرەسىنەن بىزدەر، نايمانداردى زايسان وڭىرىندەگى شەجىرەشىلەردىڭ كاي اۋلەتىنەن باستاپ تاراتقاندارىن كورەمىز. ياعني، ءبىزدىڭ اتالارىمىز وزدەرىنىڭ كەيانيان-كەيانيدتەر، قيات-قىپشاق ەكەندەرىن جاقسى بىلگەن. قيات دەگەنىمىز كاي+ۋت دەگەننىڭ رەكونسترۋكتسياسى بولماق.  بۇل جەردەگى «ۋت» جالعاۋى وت، وشاق، اۋلەت دەگەندى بىلدىرەتىن قىپشاق ءسوزى.  شىڭعىس حان اۋلەتىنە ەش قاتىسى جوق نايمانداردىڭ تورە اتانعاندارى وسىدان بولعان.

سونىمەن، راشيد-اد-دين ءوزىنىڭ جازعاندارىندا ماعول اتاۋىنىڭ ماعىناسىن «بۋدتە ۆسەگدا وپەچالەننىمي» دەپ تۇسىندىرگەن ەدى.  «وپەچاليتسيا» دەگەنىمىزدىڭ كوڭىلگە مۇڭدى الۋ ەكەنى بەلگىلى. ياعني، بۇل جەردەگى باستى كود -  مۇڭ+ال بولادى. (ۆوزمي پەچال). ال ەندى، «شەجىرە تۇرىكتى» جازعان ابىلعازى بولسا، ماعول اتاۋىنىڭ باستى نۇسقاسىنىڭ مۇڭول بولعانىن، كەيىن، بۇل ءسوزدىڭ ايتىلۋى قيىن بولعاندىعىنان مۇعۇلعا اينالعانىن ايتادى. ابىلعازى دا «مۇڭ» ءسوزىنىڭ «پەچال» ەكەنىن ايتادى. ابىلعازى مۇڭول دەپ وزبەك تىلىندە ايتقان بولسا كەرەك. دەمەك، بۇل جەردەگى «ول» دەگەنى قازاقشا «ال» بولماق.  وزبەكتەردىڭ «الىڭىز» دەگەندى «ولىڭ، ولىڭ» دەيتىندەرى بەلگىلى. وسىدان ءبىز ماعول اتاۋىنىڭ باستاپقى نۇسقاسىنىڭ  مۇڭال بولعانىن، ايتىلۋى قيىن بولعان سوڭ، مۇعۇلعا اينالعانىن تۇسىنەمىز. ال ەندى، مۇڭال دەگەنىمىز اداي تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى شىڭعىس حاننىڭ تاڭباسىن يەلەنىپ وتىرعان رۋ بولادى.  قازىرگى تاڭداعى گەنەتيك عالىمدار شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ دنك بەلگىسى مەن ادايلاردىڭ دنك بەلگىلەرىنىڭ ماڭايلاس – س3 ەكەنىن ايتىپ وتىر.

بەلگىلى شىڭعىسحانتانۋشى، ماعولتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قينايات زاردىقانۇلى «قۇپيا شەجىرەدەگى» الان انانىڭ، كۇيەۋى دومباۋىل مەرگەن ولگەن سوڭ، شىڭعىس حاندى دۇنيەگە اكەلگەن بورجىگىن اۋلەتىن قۇرعان بودانجاردى (بوتەنسارى)  مەرگەننىڭ ۇيگە ەرتىپ اكەلگەن باياۋىت-ماعالىقتىڭ جىگىتىنەن تاپقانىن ايتقان ەدى. (مااليح). وسى باياۋىت-ماعالىق دەگەنىمىز بايۇلى مۇڭال بولادى. (ماعال-مۇعال-مۇڭال).  ەجەلگى باياۋىتتاردىڭ قۇرامىندا دجاداي (اداي) تارماعى بولعان. تۋىستارىنىڭ، جانە دە ەر جەتىپ قالعان دومباۋىلدان تۋعان بالالارىنىڭ قاھارىنان قورىققان الان انا بودانجاردى تۇندەلەتىپ كەلەتىن سارى يتتەن تاپقانىن ايتادى. بۇل سارى ءيتتى نۇرعا تەڭەيدى.  سارى يتتەن تۋدى دەگەن بودانجار اقسارى كەلبەتتى، جاسىل سۇر كوزدى اريلىك بەت-الپەتتى بولعان ەدى، سوندىقتان دا، ابىلعازى ءوزىنىڭ جازعان شەجىرەسىندە بۇل نىشاننىڭ توعىز اتادان كەيىن شىڭعىس حاننان بىلىنگەنىن ايتادى. بورجىگىن دەگەنىمىز كيدانداردىڭ تىلىندە «جاسىل-سۇر كوزدىلەر» دەگەندى بىلدىرەدى. بوتەنسارى دەگەنىمىز وسىدان. ماڭعولشالانىپ پا، الدە قىتايشالانىپ پا، ايتەۋىر، بودانجار اتانىپ كەتكەندەي.  شىڭعىس حان  ءوزىنىڭ قۇرعان يمپەرياسىنا ءوزىنىڭ ناقتى تەگىنىڭ  مۇڭال اتاۋىن بەرگەن.  مۇڭال ءسوزىنىڭ ايتىلۋى مۇعال بولىپ كەتەتىنىن بولعان سوڭ، وسىلاي اتالعان. ياعني، ۇلى مۇعال يمپەرياسى. شىڭعىس حاننىڭ ۇلىسىن بىزدەر قازاق شەجىرەسىندە ايتىلعانداي ماعول، قازىرگىلەردى ماڭعول دەپ، «ڭ» ءارپىن قوسىپ اتاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، قازىرگى ماڭعول دەگەندەرىمىز سول، بوتەن ءتىلدى  مەنۋ-شيۆەيلەردىڭ ۇرپاقتارى بولادى. شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنا بارعان رۋبرۋك ماعول دەگەندى «موال» دەپ جازعان. بۇل «موال»  -  مۇڭال اتاۋىنىڭ  بىر ەستىلۋى ەدى.

ەندى بايجىگىتكە كەلەلىك. قازىرگى تاڭداعى كوپتەگەن بايجىگتتىك شەجىرەتانۋشىلار: «اتامىز توقتار قوجا سايبەك حاننان» دەگەندى نەگىزگە الىپ، وزدەرىن جالعان تورەلەرگە جاتقىزباق.  شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ وزدەرىنىڭ شەجىرەتانۋشىلارى، عالىمدارى بۇل ىسكە جەتە نازار اۋدارىپ، بايجىگىتتىڭ دنك بەلگىسىنىڭ شايباندىقتاردىڭ دنك بەلگىسىمەن سايكەس كەلمەيتىنىن  ايتقان ەدى.  دالا اۋىز تاريحىنىڭ  دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلگە ساي، «سايبەكحاننان» دەگەنى توقتار قوجانىڭ شايبان ۇلىسىنان كەلگەنىن عانا ايتىپ تۇر. وسىدان بىزدەر توقتار قوجانىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن عانا بولجاي الامىز. شەجىرە اڭىزدارىندا سارت اتالعان توقتار قوجانىڭ بايىستارعا تولىمقوجامەن بىرگە كەلگەنى جونىندە ايتىلادى. تولىمقوجا دەگەنى، «تاريحي ابۋلحاير حاني» اتتى وزبەكتەردىڭ دەرەگىندەگى اتى اتالعان «تولۋن قوجا نايمان» بولسا كەرەك.  تولىمقوجامەن بىرگە بۇل دەرەكتە اتى اتالعان تۇڭعاشىق تولە قوجا نايمان دەگەنىمىز، قىلىشتى قوجانىڭ قىزىن الىپ قوجا اتانعان تولەگەتاي بولادى. «تۇڭعاشىق» دەگەنىمىزدىڭ ءبىر ماعىناسى ابىز-اۋليە بولسا، ەكىنشى ماعىناسى – تەك قانا حانعا باعىنعان، باتىستى بيلەگەن ەركىن قولباسشى دەگەندى بىلدىرەدى. شەجىرە اڭىزدارى تولەگەتايدىڭ ەل باسقارعانىن، ابىز-اۋليە بولعانىن ايتادى. نايماننىڭ اقىرعى حانى كۇشلىكتىڭ شوپشەگى دەگەن تولەگەتايعا قىلىشتى قوجا بۇنىڭ اقسۇيەك تورەلەردىڭ ۇرقىنان بولعانىن ءبىلىپ قىزىن بەرگەن دەيدى.  قوجالاردىڭ قارالارعا قىزدارىن بەرمەگەندەرى بەلگىلى. بۇل تولە - نايماننىڭ اقىرعى حانى كۇشلىكتىڭ قاراقىتايدا قالعان ايەلىنەن تاراعان. ءتۇپ ناعاشى جۇرتى قاراقىتايلاردىڭ اراسىنان شىققان سوڭ تولە قىتاي اتالعان دا، كەينگى شەجىرەشىلەر بۇل اتاۋدىڭ ءمانىسىن بىلمەگەن سوڭ، قاراكەرەي، ءتورتۋىل سادىر، ماتاي تايپالارىن تولەنىڭ ۇلى دەگەن قىتايدان تاراتا سالعان.  بۇل جەردەگى سادىر دەگەنىمىز تاريحي دەرەكتەردەگى يادىر، ماتايىمىز مااداي، ءتورتۋىلىمىز دومباۋىل مەرگەننىڭ اعاسى توبە سوقىردىڭ ءتورت ۇلىنان تاراعان قياتتار، قاراكەرەيىمىز كەرەيلەردىڭ قۇرامىندا قاراۋىن دەگەن جەردە كوشىپ قونىپ ءجۇرىپ قاراكەرەي اتانعان قيات-جىرحىندار. نايمان حاندارى وسى قيات-جىرحىنداردان شىققان. جىرحىن دەگەنىمىز ءامىر.

وزبەك حاندىعى نايمانداردىڭ وزدەرى قۇرعان حاندىعى ەدى.  فەرعانا اڭعارىندا 19-شى عاسىردا نايمانداردىڭ بولىسى بولعان. بايجىگىت داۋلەتباي باتىردىڭ ۇرپاعى جانۇزاق اقىن سول جاققا ايتىسقا بارعاندا، وزبەك نايماندارىنىڭ اۋزىنان سارىجومارت، اقسوپى، تولەگەتاي ۇشەۋىنىڭ جاس ابىلقايىر حاندى ماڭعىتتاردىڭ تۇتقىنىنان بوساتىپ الىپ، قۋىرشاق حان رەتىندە كوتەرگەنىن ەستىگەن ەكەن. ەجەلگى نايمان حاندىعىنىڭ ءوز اتى وزبەك بولعان ەدى. نايمان بىلگە بۇقانىڭ قۇلپىتاسىندا: «ەل اتىڭىز وزبەك»  دەپ جازىلعانى بەلگىلى. دەمەك، ابىلقايىردىڭ حاندىعىنا نايماندار وسى اتاۋدى بەرگەن.  «تاريحي ابۋلحاير حاني» اتتى دەرەكتە ابىلقايىر سۇلتاندى حان كوتەرگەن سارىجومارت – سارى وسمان وكىرەش نايمان، اقسوپى – اق سۋفي نايمان دەپ اتالعان.  نايماندار وسىدان كەيىن دە بيلىككە ءوز ادامدارىن قويىپ، سول ەلدى وزدەرى بيلەپ-توستەپ وتىرماقشى بولعاندارىن ءبىز، نايمان سوپى مىرزانىڭ تاريحىنان بىلەمىز. اراب-مۇحامەد حاندى ءولتىرىپ، ورنىنا حىسراۋعازى سۇلتاندى قويماقشى بولعان سوپى مىرزانى ۇيسىندەر ساتىپ كەتكەن سوڭ، سوپى مىرزانىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنىن ابىلعازى دا، شاكارىم قاجى دا ايتقان ەدى. «تاريحي ابۋلحاير حاني» دەرەگىندەگى شەيح سۋفي نايمان دەگەنى وسى سوپى مىرزا بولسا كەرەك. جوعارعى سۇلتان حىسراۋعازىعا كاي اۋلەتىنىڭ پاتشاسى بولعان كەي حوسروۆتىڭ اتى بەرىلگەن ەدى.

ال ەندى، توقتارقوجانى «سارت» دەگەندەرى، ونىڭ وسى وزبەك حاندىعىنان كەلگەنىن ايتىپ تۇر.  وزبەك جاقتان كەلگەن ابىلاي حاندى دا سارت دەگەندەر بولعان. قايتكەندە دە، ناعىز نايماندارعا، ياعني، شەجىرەدە بايىس اتانعان بايسي – اق سيلەرگە بايجىگىتتەر كەيىن قوسىلعان.  اق سي دەگەنىمىز اق سير، ياعني، قىپشاقتاردىڭ بۇرىنعى سەير اتاۋىنان بولعان.  قىتاي دەرەكتەرى سيرلەردى – سە، سي دەپ اتايدى. ەجەلگى قيات-قىپشاقتاردىڭ ۇرپاقتارى نايماندار  سيىر توتەمىن ۇسانعاندىقتارىنان وزدەرىن وكىرەشتەن تاراتقان بولسا، قازىرگى قىپشاقتار وزدەرىن مۇيىزدىدەن تاراتادى. بۇل ەكى اتاۋ دا ءبىر، اريلىك نانىم-سەنىمدەگى قاسيەتى قارا بۇقانى بىلدىرەدى. نايماننىڭ باستى تاڭباسىنىڭ ءبىرى «بۇقا ءمۇيىز» بولسا، ەكىنشى تاڭباسى بۇقانىڭ نوقتاسىن بىلدىرەدى. بۇل نوقتا تاڭبا كاي اۋلەتى پاتشالارىنىڭ جەكە تاڭباسى بولعان. كەيىنگى شەجىرەشىلەر ناداندىقتان بۇل تاڭبانى «ءشومىش»، ۇلكەن اعاش قاسىق» دەپ اتاپ كەتكەن ەدى. نايمان حاندارىنىڭ بايبۇقا، تايبۇقا اتانعاندارى دا، نايمانداردىڭ بۇرىنعى سيرلەر ەكەندەرىن ءبىلدىرىپ تۇر. بۇل جونىندە تولىعىراق عالامتورداعى «شىڭعىس حان جانە قىپشاقتار» اتتى ماقالامىزدا ايتىلعان.

سونىمەن، توقتار قوجا دا، بايجىگىت تە، ەشقانداي دا، شايباننىڭ ۇرپاقتارى ەمەس. ارابتارعا دا، ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. قازاقستانداعى دنك-جوباسىنىڭ جەتەكشىسى، تاريحشى عالىم،  شەجىرەتانۋشى پروفەسسور جاكسىلىك سابيتوۆ 2016-شى جىلعى جەلتوقسان ايىندا بەرگەن سۇبحاتىندا بىلاي دەيدى: «ليۋبۋيۋ لەگەندۋ سەيچاس موجنو پروۆەريت. ناپريمەر، لەگەندا و نايماناح-بايدجيگيتاح، وتكۋدا پرويسحوديت كابانباي باتىر. گوۆوريلوس، چتو ون پرويسحوديت وت نەكوەگو توحتار حودجي، كوتورىي، سچيتاەتسيا تو لي چينگيزيدوم، تو لي كوجا، تو لي ەششە كەم تو. كوگدا مى پروتەستيروۆالي، وكازالوس، چتو ەتو چيستو نايمانسكايا لينيا».

ياعني، بۇل جەردە بايجىگىتتەردىڭ، كابانبايدىڭ ەشقانداي دا سارتتىڭ، ارابتىڭ، ادايدىڭ تۇقىمى ەمەس، تازا نايمان ەكەندەرى ايتىلىپ تۇر.  جاقسىلىقتىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى زاماندا بالالار ۇيىنەن كەز-كەلگەن قازاقتىڭ بالاسىنىڭ دنك بەلگىسىن تەكسەرىپ، ونىڭ رۋىن انىقتاۋعا بولادى ەكەن. وسىمەن قاتار عالىم قازاقتاردىڭ ءبارىنىڭ ءبىر-بىرىنە تۋىس ەكەنىن ايتقان ءسوزدىڭ راستالعانىن ايتادى. كۇللى قازاقتىڭ ءتۇبى ءبىر – دەشتى-قىپشاق دالاسىن جايلاعان قيات-قىپشاق. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە جاقسىلىق ءسابيتوۆ قازاق ۇلتىنا باسقا ۇلتتاردان ەڭ جاقىنداردىڭ قاراقالپاقتار ەكەندەرىن ايتادى. ال ەندى، قاراقالپاقتىڭ ءتۇبى ناعىز قيات-قىپشاق بولادى.

جوعارعى بايىس اتا دەگەنىمىزدىڭ  انىعىندا بايسي، ياعني، اق سي تايپاسى ەكەنىن بىزدەر ونىڭ ۇلى دەگەن سىبانقۇلدىڭ اتىنان ۇعامىز. سىبان دەگەنىمىز ادامنىڭ اتى ەمەس، ەجەلگى تاريحي دەرەكتەردەگى، سەگىز-وگىز وداعىنىڭ قۇرامىندا جوعارعى يادىرمەن (سادىر) بىرگە بولعان سۇبا دەگەن تايپانىڭ  اتى  بولادى.  سۇبالاردىڭ نايماندا ازايىپ قالعاندارىنىڭ سەبەبى، ولاردىڭ ءبىر بولىگى قازىر ۇلى جۇزدە سۋان اتانىپ ءجۇر. سۋاننىڭ تاڭباسى نايماننىڭ نوقتا تاڭباسى بولادى.  نوقتاتاڭبالى البان مەن سىباننىڭ دا ءتۇبى قيات-قىپشاق بولادى. البان دەگەنىمىز – «الىپ تاۋ ەلى» دەگەندى بىلدىرەدى. الىپتاۋ دەگەنىمىز فەردوۋسي ايتقان البۋرز، قازىرگى يرانداعى ەلبۋرس تاۋى. قيات-قىپشاقتاردىڭ نانىم-سەنىمىندە نوقتا تاڭبالى كاي اۋلەتىنىڭ پاتشالارى وسى تاۋدىڭ باسىنان تۇسكەن دەپ سانالادى.  حانداردى سالىپ كوتەرەتىن اق كيىز، وسى البۋرز تاۋىنىڭ قارلى شىڭىن بىلدىرەدى.

بايىس اتا دەگەنىمىز تاريحي تۇلعا ەمەس، دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلگە ساي ايتىلعان، قيات-قىپشاقتاردى بىلدىرەتىن سيمۆولدىق تۇلعا بولادى.  بايىستىڭ بايسي ەكەنىن ەڭ العاش ايتقان تاريحشى، نايمان شەجىرەسىن جيناۋشى زەينوللا قايسەنوۆ  بولادى. نايماننىڭ عۇلاما اتانعان ويشىل شەجىرەسى عۇلام قادىر جازىبايۇلىنىڭ ايتقانىندا: «بايجىگىت سارى ءۇيسىننىڭ قىزىن الىپ، ودان جۇمىق پەن توعاس، بالدىزىن الىپ ودان مامبەت تۋعان» دەگەن ەدى.  وسى شەجىرە دەرەگى بىزدەرگە نايمانداعى بايجىگىتتەردىڭ ۇلى ءجۇز ۇيسىندەگى بايجىگىتتەرگە قاتىسىن ايتىپ تۇر. ياعني، بايجىگىتتەردىڭ ۇيسىندەرمەن ارالاس-قۇرالاس، سۇيەك-شاتىستا بولعاندارىن مەڭزەيدى. ۇيسىندەگى بايجىگىت شەجىرەسىندە قوڭىراتتىق قۇلشىعاشتان تاراپ تۇر. ال ەندى بىزدەر ەسكى جازۋلاردان قوڭىرات-نايمان، قاڭلى-نايمان دەگەندى كورەمىز. قوڭىرات دەگەنىمىز كيدان تىلىندەگى قاڭع+ارات، ياعني، قاڭلى ەلى بولادى. ءبىز بۇل جەردە «قاڭلى» دەگەندى كازىرگى ۇلى ءجۇزدىڭ قۇرامىنداعى تايپا رەتىندە ەمەس، قازاقتىڭ اتاسى، سۋبستراتى رەتىندە ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. «قازاق بولماعاندا قاڭلى بولعان» دەگەن ءسوز بار. «كەلەلى ەلدە قاڭلى بار، قاڭلىدان حان كوتەر» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى بۇل جەردە شىڭعىس حان اۋلەتىن ايتىپ تۇرعان جوق، گەرودوت ايتقان «تسارسكيە سكيفى»، ياعني، پاتشالىق ساقتاردىڭ ۇرپاقتارى قاڭلى-قىپشاقتاردىڭ كاي اۋلەتىن ايتىپ تۇر.  مونارحيالىق اۋلەت رەتىندە الەم مويىنداعان وسمان اۋلەتىنىڭ كايلار ەكەندەرى بەلگىلى. بۇلار سارى قاڭلىلار ەدى.  شىڭعىس حاننىڭ جالعان تورەلەر اۋلەتى مونارحيالىق اۋلەت رەتىندە الەمدە مويىندالماعان. قاڭلى مەن قىپشاقتىڭ ءبىر ماسسيۆ ەكەنى بەلگىلى. شەجىرەدە قۇلشىعاشتان تاراپ تۇرعان بۇل بايجىگىتتەردىڭ دە ءتۇبىنىڭ قاڭلى-قىپشاق ەكەنى حاق.  ۇلى ءجۇز شەجىرەسىندە بۇل بايجىگىتتەر ءۇيسىن تارماعىنا جاتپايدى. (ويسىل).

كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بايجىگىت دەگەننىڭ شىڭعىس حانمەن ۇستاسقان تايجىگىتتەر ەكەندەرىن ايتادى.  شەجىرەنى تەرەڭ بىلمەگەندەرىنەن تايجىگىتتى شىڭعىس حاننىڭ تۋىستارى دەيدى. قازىرگى ماڭعولداردىڭ گەنەتيك عالىمى باتبايارىن حەرلەن قياتتار مەن قيات-بورجىگىن اۋلەتىنىڭ گەنوتويپتەرىنىڭ ەكى بولەك ەكەندەرىن ايتسا، راشيد-اد-دين بورجىگىندەردى «باسقا سالا» دەپ اتاعان. «قۇپيا شەجىرەدە» شارا-قايلىقتان تاراپ تۇرعان تايجىگىتتەر وسى اداي-بورجىگىندەرگە كىرمە بولادى. باسقا نۇسقادا «شاراحاي لينحۋ» اتالعان بۇل شارا-قايلىق دەگەنىمىز قىپشاقتاردىڭ «شارا» (سارى) جانە «كاي» دەگەن اتاۋلارىنان قالىپتاسقان، ناعىز تورەلەردى بىلدىرەتىن  سيمۆولدىق ۇعىم بولادى.  سوندا، شارا-قايلىق، شاراحاي دەگەنىمىز – سارى قاڭلى بولماق. سوندىقتان دا، تايجىگىتەر - تايدجيۋت، ياعني، «پرينتس پو كروۆي»، «قانىنان حانزادا»، تورە دەپ اتالعان.  كەزىندە، بورجىگىن قابىل قاعان ءوزىنىڭ ۇلدارى تۇرعاندا حاندىقتى وسى تايدجيۋت امبەگەيگە قالتىرعانىنىڭ سەبەبى، ەجەلگى ادەت-عۇرىپتى ساقتاپ، حاندىقتى ناعىز تورەگە ۇسىنعاندىعىندا جاتىر.  تايدجيۋتتاردىڭ شىڭعىس حانعا قارسى شىققاندارىنىڭ باستى سەبەبى، ونىڭ جالعان تورە ەكەنىن ءبىلىپ، حان رەتىندە مويىنداماعاندارىندا. ارينە، جالعان تورەلەردى ناسيحاتتاعان «قۇپيا شەجىرەنى» قۇراستىرۋشىلار بۇل جايدى جاسىرىپ قويعان.  بۇگىنگى بايجىگىتتەردىڭ ەجەلگى ءتۇبى قاڭلى-قىپشاق تايجىگىتتەر بولۋلارى ابدەن مۇمكىن.  ال ەندى، جانجىگىت دەگەندەرى ماحمۋت قاشعاريدىڭ دەرەگىندەگى «شانشيۋت» بولسا كەرەك.  كەيبىرەۋلەر تاجىكستانداعى لاقايلاردى جانجىگىتتەر دەيدى. «وسكەمەندەگى جانجىگىت» دەگەنى دە وسى لاقايلاردان بولادى. لاقايدىڭ ءتۇبى قاتاعان، قاتاعاننىڭ اتاسى بۇعى قاتاعا، ونىڭ ءتۇبى اداي بولادى.

قازىرگى تاڭدا شەجىرە دەرەكتەرىن سول كۇيىندە قابىلداپ، سول كۇيىندە ناسيحاتتاپ جۇرگەندەر، كەشەگى ۇستەمدىك تاپتاردىڭ يدەولوگتارىنىڭ سويىلىن سوققاندار بولىپ كەلەدى.  «اتامىزدىڭ ءبىر كوزى قىسىق بولعاندىقتان جۇمىق اتانعان» دەگەن ءسوز، ءتىپتى كۇلكىنى كەلتىرەدى. وسى سياقتى، ۇيسىندەردە: «دوسپانبەتتىڭ ەكى كوزى ءبىر-بىرىنە اتىلىپ تۋعان سوڭ (قىلي) شاپىراشتى اتانعان» دەگەندەرى دە لاقاب.  شاپرىراشتىنىڭ تاڭباسى پارسى تىلىندە «چاپراز» اتالعان تۇيمەگە ۇقساس بولعاندىعىنان تۇرىك داۋىرىندە چاپرازلى اتانعان.  عاسىرلار بويى تورەلەردىڭ اتىن جامىلعان شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتى بۇقارا حالىقتىڭ ناداندىعىن پايدالانىپ شەجىرەنى ءوز بىلگەندەرىنشە ايتىپ، تەكتىنى قۇل، قۇلدى تەكتى ەتكەن. شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ يدەولوگتارىنىڭ ايتقان لاقابتارىنىڭ ەندى ءبىرى: نايمان شالدىڭ جار توسەگىندە وكىرىپ وكىرەش اتانعانى-مىس. انىعىندا، وكىرەش دەگەنىمىز پاتشالار اۋلەتىنىڭ سيمۆولى بولادى.  سوندىقتان دا، نايمانداردىڭ  حان اۋلەتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ اتىنا «بۇقا» اتاعى  قوسىلىپ ايتىلاتىن بولعان.  ياعني، وكىرەش دەگەنىمىز كىشى بۇقا، پاتشالار اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى دەگەندى بىلدىرەدى.  پارسى تىلىندەگى «ukar» ء(ىرى قارا) دەگەننەن قالعان.  «تاريحي ابۋلحاير حاني» دەرەگىندە وزبەك حاندىعىنىڭ قۇرامىندا نايمان جانە وكىرەش نايمان دەگەن نايمانداردىڭ ەكى قاناتى بولعانى ايتىلادى.  وسى تاريحي دەرەكتەگى وكىرەش نايمانىمىز شەجىرە دەرەكتەرىندەگى تورە نايمان بولسا كەرەك. تورە اتاۋىنىڭ قايدان پايدا بولعانىن ەشكىم ناقتى بىلمەيدى.  مەنىڭشە، تورە اتاۋى ەجەلگى تۋر ء(تۇر، ءتور), ياعني،  بۇقا دەگەننەن قالعان.

نايماننىڭ ناعىز ويشىل شەجىرەشىلەرىنىڭ سوڭعى تۇياقتارىنىڭ ءبىرى بولعان، بايجىگىتتىك عۇلام قادىر اقساقال: «شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتى تورەلەر ەمەس، تولەڭگىتتىڭ تاربيەسىن كورگەندەر» دەگەن ەدى.  «تولەڭگىتتىڭ ءتۇبى – جالايىر» دەگەن ءسوزدىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. ەجەلگى جالايىرلار جالدى ايىر تاڭبالى ناعىز تورەلەر بولعان. انىعىندا، كۇللى قيات-قىپشاقتىڭ تاڭباسى وسى جالايىر تاڭبا بولادى.  ءتۇبى اداي شىڭعىس حان وسىلاردىڭ تاڭباسىن يەلەنىپ كەتكەن. ءوز تاڭباسى «قارشىعا» ەدى. جالايىر تاڭبانى «تاراق» اتاپ جۇرگەندەرى ناداندىقتان بولعان. جالايىر تاڭبانى بىزدەر ەجەلگى يۋەچجي-كۋشان پاتشالىعىنىڭ التىن تەڭگەسىندەگى پاتشانىڭ قولىنان كورەمىز.  قازبا جۇمىستارىندا تابىلعان بۇل التىن تەڭگەدە  نوقتا تاڭبا دا، وكىرەش تە  بەينەلەنگەن.  وسى التىن تەڭگەگە، يۋەچجي-كۋشان (اداي-قىپشاق) پاتشالىعىنا، جالايىر تاڭباعا، قازاقتىڭ ناقتى تەگىنە، شىققان جەرىنە، شەجىرەسىنە ەڭ العاش لايىقتى تۇردە كوڭىل اۋدارعان ادايدىڭ مۇڭالىنان شىققان عالىم سەرىكبول قوندىباي مارقۇم بولادى.  شىڭعىس حان يدەولوگتارىنىڭ شىعارماسى رەتىندە ايتىلعان قازاق شەجىرەسىن سەرىكبول «دالباسا» دەگەن ەدى.  بىزدەر سەرىكبول ايتقانداي شەجىرەنىڭ جاسىرىن ماعىنالى مالىمەت ەكەنىن تۇسىنە الۋىمىز كەرەك.  وسىنى تۇسىنبەي، بۇل دالباسا شەجىرەنى سول كۇيىندە ايتا بەرسەك، بىزدەردىڭ ۇرپاقتارىمىز ەشقاشان دا رۋحاني جاڭعىرا المايدى.

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz