نايمان ەلىنىڭ قاراكەرەي تايپاسىنىڭ ىشىندەگى اقنايمان تارماعىنداعى  بايسارى اتانىڭ قوناقبايىنان تاراعان ومار بولىس جونىندە مەن ء"بورى نايمان" اتتى كىتابىمدە ايتقان ەدىم. وسى ومار بولىستىڭ قولىندا كەزىندە ءۇش ءجۇزدىڭ شەجىرەسى بولعان. بۇل شەجىرە: "قازاقتىڭ تۇڭعىش حانى الاش" دەپ باستالادى. ءوزىمنىڭ ناعاشى جۇرتىم، شەجىرە دەرەكتەرىندە وسى ومار بولىستىڭ باباسى قوناقبايمەن بىرگە تۋىسقان ايتولىدان بولادى. بالا كەزىمىزدە ناعاشىداعى ۇلكەندەر: «ءبىزدىڭ رۋىمىز قىزدان تارايدى، ايتۋعا بولمايدى» دەۋشى ەدى. شەجىرە اڭىزدارىندا ايتولى انامىزدى كىشى جۇزدەگى جاعالبايلى ەلىنەن كەلگەن سۇگىر باتىردىڭ العانى، ۇيلەنگەننەن كەيىن ەلىنە بارىپ كەلمەكشى بولىپ جوعالىپ كەتكەنى ايتىلادى. وسىدان كەيىن قوناقبايلار ونىڭ بالالارىن ايتولى انامىزدىڭ تەگىنە جازىپ، وسى سۇگىر باتىردىڭ ۇرپاقتارى اقنايماندا "ايتولىلار" اتالىپ كەتكەن ەدى.

زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعى دا ءبىر اۋىزدان "قىز جىبەك" جىرىنىڭ شىنايى بولعان وقيعادان تۋعانىن ايتادى. مۇقتار اۋەزوۆ تە، 1948-ءشى جىلى جاريالاعان زەرتتەۋلەرىندە: "جىبەك اڭگىمەسى شىن وقيعادان تۋعان، بىراق قاي كەزدە تۋىپ جازىلعانىن كەسىپ ايتۋ قيىن. مولشەرمەن ايتقاندا، "قىز جىبەك" اڭگىمەسى 17-ءشى عاسىردا تۋعانعا ۇقسايدى" - دەگەن جورامال ايتقان ەدى.

وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا الكەي مارعۇلان ءور التايدا ەكسپەديتسيادا جۇرگەنىندە نايمان قاراتايلىق مۇسا بيدەن قالدى دەگەن شەجىرەنى الىپ كەتىپ، لەنينگرادتىڭ اسپيرانتۋراسىندا جۇرگەنىندە وسى شەجىرە جونىندە ەڭبەك جازعان ەدى. عۇلاما عالىمنىڭ بۇل شەجىرەدەگى دەرەكتەردەن پروتوتيپتەرى ارقىلى ايتىلعان قىز جىبەك اڭگىمەسىن بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس. كەيىن، عۇلاما عالىم بۇل جونىندە مۇحتار اۋەزوۆپەن ءبىر پاتەردە تۇرعان كەزدەرىندە ايتقان بولسا كەرەك.

"قىز جىبەك" جىرى ەڭ العاش قازان قالاسىندا 1894-ءشى جىلى باسپادان شىققان. بۇنى باسپاعا وتكىزگەن نوعاي فاليوللا تۋحۆاتۋللين، جىردىڭ نۇسقاسىن زايسان وڭىرىندەگى نايمانداردىڭ اۋزىنان جازىپ العان. شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ وسى كىشى جۇزدەگى جاعالبايلىنىڭ ءتۇبىنىڭ نايمان ەكەنىن تۇسپالداپ ايتقانى بولعان. جاعالبايلىنىڭ نايماندارعا قاتىسى وسى ايتولى انامىز بەن سۇگىر باتىر تۋرالى شەجىرە اڭىزىنان دا كورىنىپ تۇر. وسىمەن قاتار، قازىرگى وزبەكتىڭ اراسىنداعى ون جەتى تارماق نايمانداردا جاعالبايلى تارماعىنىڭ بار ەكەنى شەجىرەتانۋشىلاردىڭ بارىنە ايان. بۇل نايمان-جاعالبايلىلاردىڭ ءبىر بولىگى وزبەك جەرىنەن نەبىر جاعدايلارمەن كەتىپ، ءاز-تاۋكە حاننىڭ زامانىندا كىشى جۇزدە وسى حان قالىپتاستىرعان جەتىرۋ تارماعىنا ەنگەندەي.

جاعالبايلى رۋى مىرزا جانە لەز دەگەن ەكى تارماقتان قۇرالعان. شەجىرەنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا كوك تاىڭىرىنەن ماناتاۋ، ودان قارابۇقا، ودان جاعالباي ەكەنى ايتىلادى. نايمان حاندارىنىڭ تەگىنىڭ بۇقا اتالعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. مىسالى نايماننىڭ ۇلى حانى بىلگى بۇقا، تايبۇقا، بايبۇقا، سەمىز بۇقا، كەتبۇقا. ەندى مىنە قارابۇقا. وسىمەن قاتار، ورىس زەرتتەۋشىلەرى: «ەست ەششە ودنا تامگا جاگالبايلى ۆ ۆيدە لەتياششەي پتيتسى» دەپ ايتقان. ول تاڭبا V, - نايماننىڭ باس تاڭباسى. بۇل تاڭبا جاعالبايلىداعى مىرزالاردىڭ تاڭباسى دا، بالتا تاڭباسى لەزدەردىكى بولسا كەرەك. تاڭباسىنا قاراي جاعالبايلىنىڭ لەزدەرى نايماننىڭ بالتالىسىنان بولۋلارى مۇمكىن. بالتالى وتە كۇشتى تايپا. وسى جونىندە نايمان اقتايلاق ءبيدىڭ شەجىرەسىندە: «بەس ءۇي بالتالى، ەلۋ ءۇي باعانالىنى قورقىتادى» دەپ ايتىلعان ەدى. شوقان ءوزىنىڭ جازعان «يستوريچەسكيە پرەدانيا و باتىراح 18 ۆەكا» اتتى ماقالاسىندا بالتالى ورازىمبەت باتىر مەن باعانالى بايانباي باتىرلاردىڭ ەكەۋىنىڭ عانا، قالماقتاردىڭ سەگىز ۇي جۇرتىن شاپقاندارىن ايتادى. بايانباي باتىر ەكى ءۇيدىڭ قالماقتارىن قىرىپ جاتقاندا، بالتالى ورازىمبەت باتىر التى ءۇيدىڭ قالماقتارىن قىرىپ تاستاپ ۇلگەرگەن ەكەن. بالتالىلاردىڭ ءبىر شاعىن بولىگى، مىرزالاردىڭ وزدەرىنە تارتىپ العان جاندايشاپتارى، جانكەشتى باتىرلارى  بولسا كەرەك. لەز دەگەنىمىز شاپشاڭ دەگەندى بىلدىرەدى. ەندى ءبىر شەجىرە نۇسقاسىندا بالتالى، اقتانا، اقتوعىس دەگەن ءۇش اعايىندى ايتىلادى. ۇلكەنى بالتالى سىر بويىندا قالىپ، اقتانا مەن اقتوعىس تەرىستاڭبالىنى قۇراعان دەيدى. اقتانادان جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە كوپتەگەن حاس باتىرلار شىققان. ال ەندى، جاعالبايلىنىڭ نايماننىڭ، تولەگەتايدىڭ قىزىنان تاراعانىن ايتقان نۇسقالار دا، بار. وسىمەن قاتار، شەرۋشىنىڭ مۇساسىنىڭ شەجىرەسىندە: «جاعالبايلى - شەرۋشى باقات باتىردىڭ نايمانداردان ساتىپ العان بالاسى» دەپ ايتىلادى. دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلىنە ساي، بۇل اڭىزدار جاعالبايلىنىڭ ءتۇبىنىڭ نايمان ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر. ال ەندى، مەندەگى دەرەكتەردە شەرۋشىنىڭ ءتۇبى قىيدان، نايمان كۇشلىك حاننىڭ قايىن جۇرتى.

شەجىرە دەرەكتەرىن كوپ جيناعان اكەمىز مارقۇم ءوزىنىڭ قايىن جۇرتى تۋرالى كوپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ەدى. كەيىن، مەن دە، رەسەيدەگى جايىقتىڭ جاعاسىنداعى جاعالبايلىلاردىڭ اراسىندا جۇرگەن كەزدەرىمدە بازاربايدىڭ ۇلى تولەگەن باتىرعا قاتىستى ەل اۋزىنداعى تالاي-تالاي اڭگىمەلەردى ەستىپ، ءوزىمنىڭ ناعاشى بابام سۇگىر باتىردىڭ شىققان تەگىن ىزدەگەن ەدىم. سول جاقتا جۇرگەن كەزدەرىمدە جاعالبايلىنىڭ مىرزا تارماعىنداعى بوزبەتتەردەن ايمان-شولپان اتتى ەگىز قىزداردىڭ شولپانىنا كوزىم ءتۇسىپ ۇيلەنىپ، ودان تۋعان ايداي سۇلۋ قىزىمنىڭ اتىن ايتولىعا ۇيقاستىرىپ، ايكەرىم دەپ قويعان دا، ەدىم. تاعدىرىم وسىنداي ءبىر ادەمى وقيعالارعا جەتەلەپ اكەلىپ، اق جايىقتىڭ جاعاسىنداعى جاعالبايلىدا سۇگىر بابام سياقتى بىرەر جىل قايىنداپ قالعان كۇندەرىمدە قىز جىبەك پەن تولەگەننىڭ تاريحىن جەتە زەرتتەگەنىمنەن، مەن جازعان كىتابىمدە قىز جىبەك پەن تولەگەننىڭ تاريحىنىڭ وسى ايتولى انامىز بەن سۇگىر بابامىزدىڭ تاريحىنان الىنعانىن ايتقان بولاتىنمىن. قىز جىبەك ەپوسىنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا جەسىر قالعان جىبەكتى تولەگەننىڭ ءىنىسى سانسىزباي الادى. جاعالبايلىدا قىز جىبەك پەن سانسىزبايدىڭ ۇرپاقتارى جوق. بۇل انىق. ال ەندى، سۇگىر باتىردىڭ قوسشىعۇل دەگەن ءىنىسى بولعان. جەسىر قالعان ايتولى انامىزدى وسى قوسشىعۇل العان. ايتولىنىڭ سۇگىردەن قالعان  بايجان مەن تىلەس دەگەن ەگىز ۇلدارىن ايتولىنىڭ اكەسى دەگەن بايسارى اسىراپ الىپ باۋىرىنا باسقان. قاراتايلىق بوشاي كىتاپبەۆتىڭ جاريالاعان شەجىرەسىندە دە، وسىلاي ايتىلعان. ءبىزدىڭ اكەمىزدەن قالعان دەرەكتەردە تىلەستىڭ - باتىر، بايجاننىڭ - مىرزا بولعانى ايتىلعان دا، بۇل ەكەۋىنىڭ سۇگىردەن قالعاندارى باياندالادى. تولەگەن بولسا، جىبەكتىڭ اۋىلىندا كۇزگە دەيىن قايىنداپ قالعان، جار توسەگىنە جاتقان. ياعني، ول كەتكەندە قىز جىبەكتىڭ باتىردان كوتەرىپ قالعانىنا كۇمان جوق. بۇل جەردە شەجىرەشىلەر بايجاندى مىرزا دەپ، ونىڭ جاعالبايلىداعى مىرزالار تەگىنە قاتىستى ايتسا كەرەك. مەنىڭ ناعاشى اتام قوجاگەلدى راقىمبايۇلى وسى بايجان مىرزانىڭ ۇرقىنان ەدى. ال ەندى، قوسشۇعۇلدىڭ ايتولىدان ءوز بالالارى كوپ بولعان. انىعىن ايتقاندا، ايتولى-جىبەك ودان بەس بالا تاپقان.

شەجىرەشى ابىلعازى ءباھادۇر سۇلتان، ءوزىنىڭ اكەسى اراب-مۇحامەد حاننىڭ ەكىنشى ايەلىنىڭ نايماننىڭ قىزى بولعانىن ايتادى. حاننىڭ نايمان ايەلىنەن تۋعان ءابىش پەن ەلبارىس شەشەلەرىنىڭ نايماندارىنا سۇيەنىپ اكەلەرىنە قارسى شىعىپ، تۇتقىنعا الىپ كوزىن شىعارىپ ولتىرگەندە ءبىرىنشى ايەلىنىڭ  بالالارى، سونىڭ ىشىندە ابىلعازىنىڭ ءوزى دە بار، بۇلارمەن سوعىسىپ جەڭىپ، اكەلەرىنىڭ كەگىنە بۇكىل نايماندى قىرىپ تاستاماقشى بولادى. سول كەزدە حورەزمنىڭ نايماندارى جىلى ورىندارىن تاستاپ، ءۇش جاققا، سىردارياعا، بۇحاراعا، جايىق نوعايلارىنا  قاشادى. وسىمەن قاتار، نايمان اتاسى سوپى مىرزانىڭ  وسى اراب-مۇحامەدتى ولتىرمەكشى بولعانىن ابىلعازى دا، شاكارىم قاجى دا، شوقان دا ايتقان ەدى. سوپى مىرزانىڭ ءىنىسى بابانىڭ اتاعى دا مىرزا بولعان. جانە دە، بىزدەگى بايجان مىرزا جاعالبايلى.  وسىمەن قاتار، "قىز جىبەك" جىرىندا باتىر بولعان تولەگەندى: "تولەگەن مىرزا، شىراعىم. اينالايىن كۇيەۋجان،" - دەپ مىرزا اتاعىمەن اتايدى. بۇقار حاندىعىنىڭ شىعىس بولىگىندە قونىستانىپ قالعان نايمانداردىڭ ىشىندە دە، وسى مىرزالاردىڭ بار ەكەنى ورىستاردىڭ دەرەكتەرىندە ايتىلعان. ول زاماندا بۇل بۇحارلىق نايمانداردىڭ قۇرامىندا مىرزالارمەن بىرگە اتى التى الاشقا ءمالىم كوكجال باراق باتىردىڭ رۋى وتەيلەر دە جۇرگەن ەدى. (لاگوفەت د.ن. "بۋحارسكوە حانستۆو پود رۋسسكيم پروتەكتوراتوم". ت.1).

مىرزا دەگەن ءسوز قازاقتارعا اراب-پارسى تىلىنەن كەلگەن. ەتيمولوگياسى - ءامىرشىنىڭ ۇلى، اسىل، تەكتى، اقسۇيەك دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل جەردە، ءامىرشىنىڭ ۇلى دەگەندە، سوپى مىرزانى نايمان حاندارىنىڭ ۇلى دەپ ۇققانىمىز تۋرا بولادى. سوپى مىرزانىڭ زامانىندا مىرزا دەگەن ءسوزدىڭ سينونيمدەرى وزبەكشە وكىر (ەش), قازاقشا بۇقا بولىپ، نايمان حاندىعى كەزىندەگى جوعارعى لاۋازىمدى بىلدىرگەن. مەنىڭشە بۇلار، نايماننىڭ اقىرعى حانى كۇشلىكتەن قالعان ۇرپاق، نە بولماسا، نايمان حاندارىنىڭ اۋلەتى.  بۇلار شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ تۇسىندا وزدەرىن "حان" اتاي الماي مىرزا اتانعان بولۋلارى كەرەك. مىسالى، بۇلاردى قويىپ اقساق تەمىردىڭ ءوزى، ءوزىن حان اتاي الماي، ءامىر دەگەن لاۋازىمدى العان. الاي دا، ول زاماندا - حان، ءامىر، مىرزا، وكىر، بۇقا دەگەن اتاۋلار سينونيمدەر بولعان.  وسى جونىندە تولىعىراق عالامتورداعى «نايمان حاندارى جانە شىڭعىس حان» اتتى ماقالامىزدان بىلە جاتارسىزدار.  وسىمەن قاتار، تاريحي دەرەكتەردە اقساق تەمىردىڭ ۇرپاقتارى دا، مىرزا اتانعان. وسىدان ءبىز، سول زاماندا تەكتىلەردىڭ، ءامىرشىنىڭ ۇلدارىنىڭ مىرزا دەگەن اتاعى بولعانىنا سەنىمدىمىز. دەمەك، اتالمىش بايجان مىرزا، تولەگەن مىرزا، سوپى مىرزا، بابا مىرزالار شەجىرە دەرەكتەرىندە وسىنداي اتاققا مىرزالىعى، ياعني، جومارتىعى ءۇشىن ەمەس، شىققان تەكتەرىنە قاتىستى اتالعان. كەڭەس داۋىرىندەگى زەرتتەۋشىلەر تولەگەننىڭ مىرزا اتانعانىن ونىڭ جومارتتىعىمەن تۇسىندىرگەن. ەكى ءجۇز جورعانى ايداپ شىعىپ، ءار كورگەن قىزدىڭ كورىمدىگىنە ءبىر جورعا تاستاپ وتىرعانىن ايتىپ، جومارت اتاعان. انىعىندا، بۇل دۇرىس پىكىر ەمەس. نايمانداعى سارىجومارتتىڭ دا نەبىر جومارتتىعىن ايتاتىندار بار. الاي دا، شەجىرەدە بۇل سارىنىڭ دا مىرزا دەگەن اتاعى بار. ال ەندى، «تاريحي ابۋلحاير حاني» اتتى تاريحي دەرەكتە  سارىجومارت –سارى ۋسمان ۋكراچ نايمان دەپ اتالعان. بۇل جەردەگى ۋكراچ، ياعني وكىرەش دەگەنى مىرزا دەگەننىڭ ءسينونيمى بولادى.  وسى تاريحي دەرەكتەگى وكىرەش نايمان دەگەننىڭ شەجىرەدەگى تورە-نايمان ەكەنى انىق.

ال ەندى، قىز جىبەكتىڭ رۋى شەكتىگە كەلەتىن بولساق، بۇل تايپانىڭ شىن مانىندە، ءار جەردەن قۇرالعان رۋلار بىرلەستىگى ەكەنىن بەلدى-بەلدى تاريحشىلار، شەجىرەشىلەر ايتىپ كەتكەن. سارسەن امانجولوۆ، مۇقامەدجان تىنىشباەۆتاردىڭ زەرتتەۋلەرىندە شەكتىنىڭ قۇرامىنا نايماننىڭ، قاراكەسەكتىڭ رۋلارىنان دا، اتالار قوسىلعانى بايقالادى.  شاكارىم قاجى دا، وسىلاي ايتقان. جوعارىدا ايتىلعان بۇقار حاندىعىندا شەكتىلەر نايماندارمەن بىرگە جۇرگەن. وسىمەن قاتار، ارحيۆ دەرەكتەرىندە باسىلىپ قالعان شەكتىنىڭ ءتورت تاڭباسىنىڭ ەكەۋى نايماندىكى، بىرەۋى باعانالىنىڭ، بىرەۋى نايماننىڭ جالپى تاڭباسى. شەكتىنى قۇرايتىن سەگىز اتادا رىچكوۆ پەن لەۆشيننىڭ دەرەكتەرىندە ايت دەگەن اتا جازىلعان. مەنىڭشە، بۇلار نايمانداعى قوجامبەتتىڭ ايتى. شەجىرە دەرەكتەرىندە ايتتىڭ اكەسى جانعۇلى. قوجامبەت ەكى اتاعا بولىنەدى. بىرەۋى جاربولدى - اسىراپ العان بالا بولسا، ەكىنشىسى وسى جانعۇلى - جوعالىپ كەتىپ قايتا تابىلعان بالا. اكەمىزدىڭ قولجازبالارىندا وسى جانعۇلىنىڭ جوعالىپ كەتىپ قايتا تابىلعانى جونىندە، باياعى سيا ساۋىتتىڭ كوك سياسىمەن ءوز قولىمەن جازىلعان ەكەن. سياساۋىتتىڭ زامانىندا ءبىزدىڭ اكەمىز مارقاكولدە قىزمەت جاساپ جۇرگەن بولاتىن. دەمەك، اكەمىز بۇل دەرەكتەردى الەمدەگى ەڭ اسەم كولدىڭ ماڭىن جايلاعان قوجامبەتتەردەن العان. وسى شەجىرە دەرەگىنەن ءبىز، بۇل جانعۇلى-ايتتاردىڭ قيلى-قيلى زامانداردا نايماننان ءبولىنىپ كەتىپ، باسقا تايپانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ، كەيىن، نايمانعا قايتا كەلىپ قوسىلعان تارماق ەكەنىن تۇسىنەمىز. دەمەك، بۇل جانعۇلىنىڭ ايتى شەكتىدە دە قالعان، ءبىرازى نايمانعا دا ورالىپ  كەلگەن. وسىمەن قاتار البانداردا دا ايت تارماعى بار. عالىمدار بولسا، الباندار مەن نايمانداردىڭ ءتۇبىنىڭ ءبىر ەكەنىن ايتادى. الباننىڭ تاڭباسى نايمانداعى تەرىستاڭبالىنىڭ تاڭباسى. ءبىز بۇل تاڭبانى بۇقاعا (وكىرەشكە) قاتىستى «نوقتا» تاڭبا دەيمىز. جاڭا تاريحىمىزداعى ەڭ مىقتى ساياساتكەرلەر – عالىمجان جاقيانوۆتىڭ، سەرىك ابدراحمانوۆتىڭ، التىنبەك سارسەنبايدىڭ، زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ وسى نوقتاتاڭبالىلاردان شىققاندارى بەكەر ەمەس. بۇل نوقتا تاڭبا كەزىندە ۇيعىرلار مەن قىتايلار جابىلىپ قۇلاتقان سير قاعاناتىنىڭ بيلەۋشى اۋلەتى يليتۋدىڭ تاڭباسى. يليتۋ نايمان شەجىرەسىنە تەرىستاڭبالىنىڭ اتاسى ەلاتا بولىپ ەنگەن. تەرسىتاڭبالىنىڭ «نوقتا اعاسى» دەگەن اتاعى ارعىقازاق ميفولوگياسىندا قاسيەتتى قارا بۇقانى جەتەلەگەن پاتشا اۋلەتى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ياعني، ەل باسقارۋشى دەگەن ماعىنادا. قازىرگى قازاقتا اقىلى جەتكەندەر «كەرۋەندەگى الدىڭعى تۇيەنى جەتەلەۋشى» دەيدى. ياعني، كەرۋەن باسى، قۇرباشى.  سير دەگەنىمىز وگىز، كەيىن، بۇل سيرلەر سەگىز-وگىز (نايمان) اتانعان. البانداعى رايىمبەك باتىردىڭ باباسى مامبەتتىڭ كىرمە ەكەنى ايتىلادى. (الجان انانى العان). نايمانداعى قابانباي باتىردىڭ دا باباسى مامبەت ەدى. وسى جونىندە تولىعىراق «شىڭعىس حان جانە قىپشاقتار»، «بايجىگىت شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى ما؟»  اتتى عالامتورداعى ماقالامىزدان بىلە جاتارسىزدار.

وسىمەن قاتار جوعارىدا ايتقانىمداي، قىز جىبەكتىڭ تاريحىن جەتە زەرتتەگەنىمنەن مەن جىرداعى ەندى ءبىر كەيىپكەر بەكەجاننىڭ تەگىنىڭ شەجىرە بويىنشا وسى ايتتىڭ قاباعىنان ەكەنىن دە بىلگەن ەدىم. ەندى ءبىر نۇسقادا قاباقتان ايبەك، ودان بەكەجان. ال ەندى، وسى بەكەجاننىڭ قىز جىبەكپەن جەتى اتاعا جەتپەگەن رۋلاس بولعانىن زەرتەۋشىلەردىڭ ءبارى دە بىلەدى. بۇلار ايتتا بولەكتەن، ال ەندى، بولەك دەگەننىڭ ءوزى بۇلاردىڭ شەكتىدە باسقالاردان بولەك ەكەندەرىن ايتىپ تۇر.  مەنىڭشە، بۇلاردىڭ دا ءتۇبى مىرزالار. بەكەجاننىڭ دا مىرزا اتاعى بولعانى بەلگىلى. جىردىڭ ءبىر نۇسقاسىندا:

قۇس سالىپ، تازى ەرتكەن اڭعا قۇمار،

كورگەن جاۋ ايباتىنا ەمەس شىدار.

كىشى ءجۇز ءالىمۇلى التى شەكتى،

ىشىندە بەس ءجۇز الپىس مىرزاسى بار.

- دەپ جىرلايدى.

قازىرگى تاڭدا بەكەجان باتىردىڭ تولەگەن باتىردى ولتىرمەگەنى جونىندە ايتىلىپ ءجۇر. تولەگەن ەلىنە كەتكەندە بەكەجان باتىر ەدىل قالماقتارىن شابۋعا جورىققا كەتكەن دەسەدى. جانە دە، بەكەجاننىڭ جىبەكتى الامىن دەگەنى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، ولاردىڭ تۋىستىعى ءتورت اتادان اسپاعان بولعان. جىبەكتى بەكەجانعا ەرىپ جۇرگەن قوجا، ءانديجاننان قاشقان ۇرى كەسكەنتەرەك بورسىق قۇمدارىندا تولەگەننىڭ جولىن تورىپ تاسادان تاق شەكەدەن اتىپ ولتىرگەن دەسەدى. ال ەندى، رەسەي جەرىندەگى قۇيما قۇلاق قاريالار بەكەجاننىڭ تولەگەندى بەتپە-بەت تۇرىپ «تاق شەكەدەن» اتقانىن ايتادى. بەكەجاننىڭ باتىر ادامدى  ارقادان اتاتىن يت بولماعانىندا مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق.  مەنىڭشە، ولار «دۋەل» جاساعان. اقنايمانداردىڭ «تۇراقان شەجىرەسىندە»  سۇگىر باتىردىڭ ۇلى تىلەس باتىردىڭ ۇلى ءجۇز جەرىنە بارىپ قازاقتاردى شاپقانى تۋرالى ايتىلعان. بۇل شابۋدان تىلەس باتىر اتاسى قوناقبايعا بەيىمبەت، جەلەك دەگەن ەكى جەتىم بالانى اكەلىپ بەرگەن. تىلەس باتىر ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىنە نەگە باردى؟ ول زاماندا قوجالار وسى ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىندە شوعىرلانعان ەدى. كەسكەنتەرەكتىڭ وسىلاردىڭ اراسىندا بوي تاسالاپ ءجۇرۋى دە مۇمكىن. ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىندە كەسكەنتەرەك دەگەن جەر اتاۋى دا قالعان. بالكىم، وسى جەردە تىلەس باتىر اكەسىنىڭ كەگىنە كەسكەنتەرەكتىڭ باسىن العان دا شىعار. كوكجال بابامىز كۇرشىم دەگەن قالماقتى التايدىڭ اياسىنداعى وزەننىڭ ىشىندە ولتىرگەن سوڭ، سول وزەن كۇرشىم اتانىپ قالدى ەمەس پە؟

«اتتىڭ سۇلۋى سايرامدا، قىزدىڭ سۇلۋى نايماندا» دەپ اتالارىمىز بەكەر ايتپاعان بولار. پوەمادا قىز جىبەكتىڭ سۇلۋلىعى «تولىقسىعان تولعان ايداي» دەپ سۋرەتتەلەدى. «تولعان ايداي» دەگەندەرى ايتولى انامىزدى ەسكە سالىپ تۇر.  ساكەن ءسايفۋللين، اقىنجانوۆتار "قىز جىبەك" جىرىندا بۇقارا حالىقتىڭ سيپاتىنىڭ جوق ەكەنىن ايتقان. راسىندا دا، جىردىڭ يدەياسى مەن مازمۇنى حالىقتىكى ەمەس. بۇل جىر تەكتىلەردىڭ، اقسۇيەك شونجارلاردىڭ، مەن ايتار ەدىم، نايمان حاندارىنىڭ اۋلەتى اق مىرزالاردىڭ بالالارىن  ارداقتاپ، ماداقتاعان جىر.  "اق مارالعا اق يىق كەز كەلىپتى..."

جوعارىدا، ايتولىلاردى بايسارىنىڭ اسىراپ العانىن ايتتىق. شەجىرە دەرەكتەرىندە  "اسىراپ الدى" دەپ،  كوبىنەسە باسقا جاقتان كەلىپ قوسىلعانداردى بەلگىلەيدى. مىسالى، شەجىرەدە كىشى جۇزدەگى جەتىرۋدىڭ قۇرامىنداعى تايپالار جونىندە: "بايۇلىنان ءبىر اقساقال جەتىم قالعان جەتى ۇل بالانى اسىراپ الىپ، ءوزىنىڭ ۇلدارى سياقتى ۇيلەندىرىپ، ەنشى ءبولىپ بەرىپتى. ۇلكەنىنىڭ اتى تابىن، تاما، كەردەرى، كەرەيت، رامادان، تولەۋ، جاعالبايلى" - دەپ ايتىلعان.

ياعني، بۇل ايتىلعاندار، تاريحشىلاردىڭ وسى جەتىرۋدى كەزىندە ءاز-تاۋكە حاننىڭ كىشى جۇزگە اكەلىپ قوسقانى تۋرالى جازعاندارىنىڭ نەگىزى بولىپ تۇر. تاريحتا جەتىرۋدىڭ كەرەيدەن، نايماننان، نوعايدان، كونە تايپا كەردەرىدەن قۇرالعان رۋلار بىرلەستىگى ەكەنى ايتىلعان.

ايتولى انامىز بەن سۇگىر باتىر تۋرالى دەرەكتەر ءبىزدىڭ اكەمىزدەن قالعان «تۇراقان شەجىرەسىندە» دە،  بوشاي اتانىڭ شەجىرە-كىتابىندە دە بار. سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى  بوشاي كىتاپباەۆتىڭ سۇگىر باتىر جونىندەگى دەرەكتەردى باسقا نۇسقادان العانى كورىنىپ تۇر. ويتكەنى، ول كىسى ايتولى انامىزدى ايتولقىن دەپ اتاعان ەكەن. دۇرىسى، ارينە  ايتولى. كۇرشىم جەرىندە "ايتولى سايى" دەگەن جەر اتاۋى دا ساقتالىپ قالعان.

اكەمىز مارقۇم بۇل شەجىرەنى 1989-شى جىلى قىتاي ەلىنە بارىپ، ايتولى انامىزدىڭ اعاسى قوناقبايدان تاراعان ايگىلى ومار بولىستىڭ تۋىسقاندارىنان الىپ كەلگەن ەدى.  شەجىرەنى تانۋ ءۇشىن، سول شەجىرەدەگى دەرەكتەردىڭ ماعىناسىن اشا ءبىلۋ ەڭ باستى ماسەلە. سوندىقتان، وسىعان ەرەكشە كوزقاراس، ەرەكشە دايىندىق كەرەك. شەجىرەتانۋشى بولۋ ءۇشىن، ءوز ەلىڭنىڭ شەجىرە دەرەكتەرىن وقىپ-بىلگەن از. ىزدەنىستەر ءۇشىن قازاقتى قۇراعان ەكى جۇزدەي رۋ-تايپالاردىڭ شەجىرەسىن ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى، كامال ابدىراحمان اعامىزدىڭ ايتقانىنداي، الاساپىران جىلدارى تالاي تاپتار ءبىر تايپادان ءبولىنىپ كەتىپ، ەكىنشى ءبىر تايپانىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتىپ جۇرە بەرگەن. شوقان دا: «ۆ حاوسە كوچەۆنيچەسكيح ۆوين، پلەمەنا سمەشاليس س پلەمەنامي» دەگەن ەدى. قازاق شەجىرەسىن زەرتتەگەن ورىس عالىمى نيكولاي اريستوۆ تا، وسىنى ايتقان ەدى. شەجىرە اڭىزدارى - عاشىقتار جىرى، باتىرلار جىرى، تولعاۋلار سياقتى شىعارما. الاي دا، اڭىزداردىڭ ەرتەگىدەن ايىرماشىلىعى، اڭىزدىڭ تۇبىندە مىندەتتى تۇردە اقيقات جاتادى. «ارعىقازاق ميفولوگياسىنىڭ اۆتورى سەرىكبول قوندىباي: «ميف – جاسىرىن ماعىنالى مالىمەت» دەگەن ەدى. سوندىقتان دا، شەجىرە دەرەكتەرىندە اتتارى اتالعان اتالاردىڭ اتاۋلارىندا ماڭىزىن اشۋ كەرەك تەرەڭ سىرلار جاتىر. جاعالبايلى اتاۋىنىڭ ماعىناسىن ەشكىم دە ناقتى بىلمەيدى. ماحمۋد كاشعاري «جىگىل» اتتى تۇركىلىك ءبىر تايپانى اتاعان ەكەن. بۇل تايپانىڭ حاندارى «باە» دەپ اتالعان.  سونداعى جاعالبايلى دەگەنىمىز «جىگىل باەلى» بولسا كەرەك. حاندارى باە بولعان جىگىل دەگەن ماعىنادا. قازاقبايشىلانىپ جاعالبايلى اتانىپ كەتكەندەي. ماسەلەن، عالىمدار بايسي دەگەننىڭ قىتايشا اق سي، ياعني، اق سير ەكەنىن ايتادى. بۇل جەردەگى «باي» دەگەنى اق بولعاندا جاعالبايلى دەگەندى اق جاعالى دەپ تە ۇعۋعا بولادى. سوندىقتان دا بولار تولەگەندى جىردا «اق يىق» دەپ اتاعاندارى. قازاقتا اق يىق دەپ تەكتى ادامدى اق يىق بۇركىتكە قاتىستى ايتاتىندارى بەلگىلى. ال ەندى، انىعىندا بۇل اق يىق اتانعان بۇركىتتىڭ يىعى ەمەس، جاعاسى اق ەكەنى بەلگىلى. جاعالماي، جاعالباي دەگەندى سۇڭقار دەپ جۇرگەندەر دە بار. «قىرعىزداردىڭ اناسى» اتانعان  اتاقتى قۇرمانجان داتقا دا وسى  جاعالبايلىدان ەدى.

اقىرعى كەزدە ءبىراز زەرتتەۋىشىلەر قىز جىبەك وقيعاسىنا بەكەجاندى كەسكەنتەرەكتىڭ ورنىنا كىرگىزىپ جىبەرگەندەردىڭ قوجالار ەكەنىن ايتادى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دا قاتىسى بار دەيدى.  وزدەرىن پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س-نان تاراتقان ونىڭ اتا بابا شەجىرەسىنىڭ وراما قاعازىن تارقاتقاندا كيىز ءۇيدى ەكى وراپ كەتەتىن بولعان ەكەن. پايعامبارىمىز س.ع.س.-نان  وزدەرىن تاراتقاندارى قوجالاردىڭ ادەتى ەدى. انىعىندا حازىرەت ءالىنىڭ رۋم ايەلىنەن تاراعان قازاق قوجالارىنىڭ وزدەرىن وسىلايشا تاراتقاندارى جاڭساقتىق. حازىرەت ءالى مەن فاتيما انامىزدان  سەيىت قوجالار عانا ەدى. ال ەندى، كامال ابدراحمان اعامىزدىڭ ايتقانىندا قاسيەتتى قۇران كارىمدە: «مۇحاممەد ەشكىمنىڭ دە اكەسى ەمەس» دەپ ايتىلعان ەكەن.  راسىندا دا سولاي ەمەس پە؟ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باباسى باقشايىش قوجانى تورە دەيتىندەر دە بار. ياعني، حان اتاعىن الا الماي، قوجانىڭ قىزدارىن الىپ قوجا اتانعاندار دەيدى.  نايماندار دا، قوجالاردىڭ قىزدارىن الىپ قوجا اتانعان. ماسەلەن، تاريحي تۇلعالار: تولە قوجا نايمان، ياعني، تولەگەتاي، تولۋن قوجا نايمان، ياعني، تولىمقوجا، ءجۇسىپ قوجا وكىرەش نايمان، توقتار قوجا نايمان. وسىمەن قاتار كەرەيلەردە دە قوجا اتانعاندار بولعان. تەكتىلەردىڭ شەجىرەسىندە تولەگەتايدىڭ قايىن اتاسى «قىلىشتى ءپىر» دەپ اتالعان. ياعني، قىلىشتى اتا سوپىلىق وردانىڭ باسشىسى بولعان. (گلاۆا سۋفيسكوگو وردەنا). بۇل قوراسان قوجالارداعى قىلىشتى اتا بولادى. قوراساندا بيلىگىن باستاعان شايبەك حاننىڭ «قوراسان شايبەك» دەگەن اتاعى بولعان. توقتار قوجا دا قوراسان قوجالاردىڭ اتاعىن العان سوڭ، ناداندار: «اتامىز توقتارقوجا سايبەك حاننان» دەپ لاقاب ايتقان. تولەگەتاي تەك قانا حانعا باعىنعان، باتىستى بيلەگەن قولباسشى بولعان. تولەك اتاي دەگەندەرى شاتپىراق. قايىن جۇرتى قاراقىتايلاردا (قىيدانداردا) قالعان نايماننىڭ اقىرعى حانى كۇشلىكتىڭ ۇرپاعى بولعان سوڭ تولە قىتاي اتانىپ، كەيىن تولەگەتاي دەپ كەتكەن.

مەنىڭشە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قىز جىبەك جىرىنىڭ فالسيفيكاتسيالانۋىنا قاتىسى جوق. ءشايحيسلام قوجانى بىلمەدىم. ال ەندى، قاراعاندىلىق ءبىر قوجا بولسا، نايمانداردىڭ تاپسىرىسىمەن قاراتاي دەگەن جالعان باتىر جونىندە وچەرك جازىپ ەلدى الا تايداي بۇلدىرگەنى راس. ەندى، اناۋ تاياتقان-شۇناقتاعى قاراتايدىكى دەگەن مازاردىڭ يەسى تابىلىپ ماسقارالارى شىعىپ جاتىر. نايماندا كاراتاي دەگەن ەل بار، ال ەندى قاراتاي دەگەن باتىر بولعان جوق. وسى داۋعا قاتىستى نايمان شەجىرەسىنە عىلىمي ساراپتاما جاسالىپ، قاراتاي باتىردىڭ نايماندا بولماعانى جونىندە قورىتىندى دا الىندى. بۇل قورىتىندىنى ەندى قازاقتىڭ عىلىمي ورتاسى كەرەك دەسەڭىز «بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ» الدىندا دا قورعايتىن بولادى. مىنە، وزدەرىن ارابتارعا جاتقىزاتىن قوجالاردىڭ فالسيفيكاتسياعا اۋەس ەكەندەرىن وسىدان دا بىلۋگە بولادى.

شەجىرەدە ارابتار ەۆرەيلەرمەن بىرگە ەۆرا اتادان تارايدى.  ەكەۋى ءبىر حالىق.  قازاق قوجالارىنىڭ وزدەرىن قىزدان تارتاقاندارى بەكەر ەمەس. ارابتار جونىندە بەلگىلى يسلامتانۋشى امەت ديداتت: «بۇل ەل پايعامبارىمىزدى اللا جىبەرگەنشە ءبىر ورتاعا باعىنباعان، داي-ءدۇي، ىشكەندەرى شاراپ، جاساعاندارى ىلىق، مەيىرىمنەن جۇرداي، ءبىرىن-ءبىرى تىڭداماعان، ءوز قىزدارىن وزدەرى تىرىدەي جەرگە كومگەن، قان-قۇمار، ادام بەينەسىندەگى اسقاندار ەدى. ول ەلگە جۋىپ كەتسەڭ جاماندىق جۇعاتىن ەدى» دەگەن ەكەن.

ءدال ايتقان ەكەن. ال ەندى، بەسىنشى اتاسى قوساي بولعان پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س-نىڭ ءتۇبىن انەس ساراي اعامىز ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە ادايعا تارتقان ەكەن. بۇل ايتقانىنىڭ تاريحي نەگىزى بار. يسلام ءدىنىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ الدىندا قىپشاقتار مەن ادايلار يۋەچجي-كۋشان (اداي-قىپشاق)  پاتشالىعىنىڭ قۇرامىندا اراۆيا مەن يندياعا دەيىن بارعان. قوسايدىڭ شىن اتى زەيد، ءوزىنىڭ قايىن جۇرتى قوسايدىڭ اتىن العان دەيدى. قوساي دەگەنىمىزدىڭ ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ ۇرانى بولعانىن «شىڭعىس حان جانە قىپشاقتار» اتتى عالامتورداعى ماقالامىزدان بىلە جاتارسىزدار. قوساي دەگەنىمىز جاعالبايلىنىڭ اتاسى دەگەن قارابۇقانىڭ قوس ءمۇيىزى بولادى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.: «ءار نارسەنىڭ ءبىر شوقتىعى بار، قۇراننىڭ شوقتىعى باققارا سۇرەسى» دەگەن ەدى. باققارا دەگەنىمىز ءىرى قارا، ياعني، قىپشاقتار قاسيەت ساناعان قارا بۇقا. ماڭدايىندا شاپىراشتىنىڭ (دوسپانبەتتىڭ), تاناكوكتىڭ، وزبەك جەرىندە قالعان وكىرەش شالدىڭ تاڭبالارىنا ۇقساعان تەڭ قابىرعالى ءۇشبۇرىشتى اقتاڭلاعى بولعان. بۇل تاڭبانى ءبىز «وكىرەش تاڭبا» دەيمىز. قاسيەتتى سيىر انانىڭ ۇلى دەگەن ماعىنا بەرەدى. وكىرەش دەگەنىمىز دە وسى قارا بۇقا. قىپشاقتاردىڭ ميفولوگيالىق باباسى ءمۇيىزدى دە وسى قارا بۇقا. ميفولوگيا قارا بۇقانى اي ءتاڭىرى مەن سيىر انادان تۋدىرادى. قازاق جەرىندەگى تامعالىدا اي ءتاڭىرى مەن سيىر انانىڭ جىنىستىق قاتىناس جاساپ جاتقاندارى قولا داۋىرىنەن قالعان تاستا سۋرەتتەلگەن ەكەن. تامعالىداعى تاستاردىڭ كوبىندە وسىلاردىڭ بالاسى وكىرەش،  قارا بۇقا بەينەلەنگەن. وكىرەش دەگەنىمىز پارسى تىلىندەگى «ukar» - ءىرى قارا دەگەننەن بولعان.  كامال ابدراحمان اعامىز ايتقان كىشى بۇقا، ياعني، قارا بۇقانىڭ ۇرپاعى دەگەن ءسوز.  نايمان قاراكەرەيدەگى قاراقۇرساق تارماعىن اقتايىنشا (اقسۇيەك) دەپ تە اتايدى. مەنىڭشە، وسى قاراقۇرساق پەن  جاعالبايلىنىڭ ءتۇبى ءبىر. شەجىرەدە قاراقۇرساق قابانبايدىڭ ەلى مامبەتتەردىڭ اسىراپ العان بالاسى رەتىندە ايتىلادى. انىعىندا، بايجىگىتتەردىڭ بارىنەن ۇلكەنى. ال ەندى بايجىگىتتەردىڭ ەشقانداي دا، سارت، اراب، ۇيعىر، تورە  ەمەس، تازا نايماندار ەكەندەرىن قازاقستانداعى دنك-جوباسىنىڭ جەتەكشىسى،  شەجىرەتانۋشى عالىم جاقسىلىق ءسابيتوۆ دالەلدەپ وتىر. بايجىگىتتەر الاساپىران زامانداردا وزدەرىنىڭ قانداستارى بايسي، ياعني، اق سيرلەرگە كەلىپ قوسىلعاندار بولادى. شەجىرەدەگى بايىس دەگەنىمىز دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلگە  ساي ايتىلعان، اق قىپشاقتاردى بىلدىرەتىن سيمۆولدىق تۇلعا بولادى. بۇل جەردەگى «اق» دەگەنى تورە، اقسۇيەك، اقيىق دەگەن ماعىنادا ايتىلعان. تورە دەگەن ءسوز –تۋر، ياعني بۇقا دەگەننەن بولسا كەرەك.

نەگىزىندە مەن شەجىرەتانۋشى رەتىندە شەجىرەنى تەك قانا قولدا بار دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە ايتامىن. بالتيكانى بالتالى دەگەن سياقتى، ءوز ويىمنان ەشتەڭە قوسپايمىن. ماسەلەن، شەجىرەدە «توبىقتى ورىس، شىن اتى مويابوز بولعان» دەگەن دە دەرەكتەر بار. بۇنى ايتۋشى ايتقالي كەرەي كورە الماعانىنان ايتقان. كەزىندە ايتقالي كەرەي سوتقا بەرىلىپ، حالىقتان كەشىرىم سۇراعان. توبىقتىنىڭ ءتۇبى – قيات-قىپشاق. قۇنانباي قاجى قياتتىڭ دومباۋىل مەرگەن مەن اققۋ قىزدان تۋعانىن بەكەر ايتپاعان. اققۋدىڭ بالاسى دەگەنىمىز – كۋمان، قىپشاقتاردىڭ ەۆروپالىق اتاۋى. سوندىقتان، ماعان اقىل ايتىپ، تۇزەپ، «نايمان شال جار توسەگىندە وكىرىپ وكىرەش اتانعان» دەگەن سياقتى تەكسىزدەردىڭ ايتقان لاقابىن ايتىپ وزدەرىڭىزدى مازاق ەتىپ كوممەنتتەردى جازباي-اق قويىڭىزدار. عالامتور پىكىر تالاس ءۇشىن كەرەك تاپتىرماس قۇرال ەكەنىن ۇمىتپاڭىزدار. اۋىزدارىڭىزدان اق كوبىك شاشىپ، وزدەرىڭىزدىڭ رۋشىلدىقتارىڭىزدى كورسەتپەڭىزدەر. قازاقتىڭ اتاسى قاڭلى، ءتۇبى قيات-قىپشاق، انادان اداي.  قازاق اتاۋىنىڭ باستى نۇسقاسى «قوساق»، ياعني، اداي-قىپشاق. سوندىقتان دا، قازاق اتا شەجىرەدە سىبايدان تاراپ تۇر. سىبايدىڭ قوساق ەكەنى تۇسىنىكتى. سىباي قونۋ، ياعني، «كورشىلەس قونۋ» دەگەن ماعىنادا ايتىلعان. «س» ءارىپىنىڭ ورنىنا «ز» دىبىسى ارابتاردىڭ تىلىنەن كەلگەن بولسا كەرەك. ويتكەنى، ولار قازاق دەگەندى «حۋزاا (ع), قوساي دەگەندى «حوزاي»، حۋزاي» دەگەن. ارقىقازاق ميفولوگياسىندا: «مىنالار تىزىلگەن قاز-اق ەكەن دەپ اتىمىزدى ارابتار قويدى» دەگەن بەكەر ايتىلماعان. «قازاق بولماعاندا قاڭلى بولعان» دەگەن وسى. قاڭلى دەگەنىمىز ەجەلگى دەرەكتەردەگى «ۋربەلي كيپچاك»، ياعني، اربالى قىپشاق. الەمدە ەڭ العاش اتقا مىنگەن دە قازاق، اربانى جاساعان دا قازاق. سوندىقتان دا، قازىرگى ەڭ وركەنيەتتى ەلدىڭ وكىلى  گەنري كيسسيندجەر ەلىمىزگە كەلگەندە: «كازاحستان – كولىبەل ميروۆوي تسيۆيليزاتسي» دەگەن ەدى.

قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن قيسىنسىز شەجىرە-كىتاپتار جازىلىپ جاتىر. سولاردىڭ قاتارىندا يليا مۋرومەتستى – ۇلى مۇرىن دەگەن «قازاقتاردىڭ قۇپيا تاريحى» اتتى كىتاپ. وكىرەشتاڭبالى شاپىراشتىنى ءشيبورىش، ياعني، قورقاۋ قاسقىر، ورىسشا ايتقاندا «شاكال» دەيدى. سايىپ كەلگەندە، شاپىراشتىنىڭ ءۇش تاڭباسى دا نايماندىكى بولادى. باستى تاڭباسى باعانالىنىڭ ءۇ – ءمۇيىز تاڭباسى. ءبىر تاڭباسى پارسى تىلىندەگى «چاپراز» اتتى تۇيمەگە ۇقساس بولعان سوڭ «چاپرازلى» اتانعان. شەجىرەنى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن باستاپ جۇرگەندەرگە «ءتىل ۇشىنداعى تاريح»، «ارعىقازاق ميفولوگياسى»، «قازاق وركەنيەتىنىڭ نەگىزى» سياقتى كىتاپتاردى وقىعان ءجون بولادى. ويتكەنى، بۇل كىتاپتاردى قازاقتىڭ كوزى اشىق عالىمدارى جازعان. مەنىڭ شەجىرەگە دەگەن كوزقاراسىم وسىنداي ەڭبەكتەردىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان ەدى. بۇرىنداردا شەجىرەنى تەك قانا ايتۋشى ەدىم. قازىرگى كۇندەرى ەدىل قاعاننىڭ (اتتيلا) عۇن بولماعانى جونىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ۇستىندەمىز. ارينە، ەدىلدى نايمان دەگەندەرى ناداندىقتان بولعان. ول زاماندا نايمان اتاۋى بولماعان. الاي دا، سير (قىپشاق) بولۋى ابدەن مۇمكىن.  بىزدەر قىتاي جاقتان كەلگەندەردى قىتاي، ماڭعول جاقتان كەلگەندەردى ماڭعول دەيمىز. وسى سياقتى، ەدىلدى عۇندار جاقتان كەلگەن سوڭ، عۇن اتاعان بولسا كەرەك. ەدىل دەگەنىمىز يتيل - يت ەلى، ياعني، ساق بولادى. (پارسىشا ساعى – يت). ال ەندى، قازاقتاردىڭ ارعى اتالارى اري-ساقتاردىڭ عۇندارعا ءۇش قايناسا سورپالارى قوسىلماعان. عۇن دەگەنىمىزدىڭ شەجىرەلىك اتاسىنىڭ  قاشقىن قىتاي شۋن ۆەي ەكەنى بەلگىلى. وسى شۋننىڭ اتىنىڭ الدىنا قىتايلاردىڭ ءداستۇرى بويىنشا قۇرمەت بەلگىسى رەتىندە «ا» ءارپى قوسىلىپ -  اشۋن، اشىن، اشينا اتالعان بولسا كەرەك. قازىرگى زامانىمىزدا قازاقتىڭ تەكسىز قىزدارى قىتايعا بايعا ءتيىپ، سولاردىڭ سانىن كوبەيتىپ جاتىر. ەرتەڭ وسىلاردىڭ ۇرپاقتارىن دا ءبىر ساتقىن عالىمدار قازاقتىڭ اتاسىنا جاتقىزار. قازاقتىڭ اتاسىن عۇن-تۇرىك دەپ جۇرگەندەر قىتايدىڭ سويىلىن سوققاندار بولادى.  اناۋ نايمانداعى قاراتايلىق باستاعان ءبىر توپ، ەندى ەلباسىمىزدى عۇن-تۇرىكتەن، ياعني، بۋمىن قاعاننان تاراتىپ قويىپتى، استعاپىراللاھ!  ەلباسىمىزدىڭ ۇلى باباسى بايدىبەكتىڭ ءتۇبىنىڭ كىم ەكەنىن «كاي اۋلەتى جانە شىڭعىس حان» اتتى ماقالامىزدان بىلە جاتارسىزدار.

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz