لۋچشە ناپومينات ميرۋ و ۆەليكيح سلوۆاح
ي سلاۆنىح دەلاح درەۆنيح، چەم سوكرۋشاتسيا
وب يسپورچەننوستي سوۆرەمەننىح نراۆاۆ.
حۋن تسزىچەن

تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «ءتالتۇس» رومانى وقىرمانىنان دايىندىق قاجەت ەتەدى. ءجۇردىم-باردىم، ۋاقىت وتكىزبەك ماقساتتا وقۋعا مۇلدە كەلمەيدى ەمەس. ولاي دا بولار. بىراق، بۇل شىعارمانىڭ استارىنا بويلاپ، يىرىمدەرىن سەزىنۋ، ابزاتس، تاراۋ قۋالاپ ىلگەرىلەگەن سايىن سالماعى اۋىرلاي تۇسەر قازاقى قوڭىر مۇڭنىڭ الديىنە شىداس بەرۋ – قيىن. اككى وقىرمانعا اۋىر.

لۋچشە ناپومينات ميرۋ و ۆەليكيح سلوۆاح
ي سلاۆنىح دەلاح درەۆنيح، چەم سوكرۋشاتسيا
وب يسپورچەننوستي سوۆرەمەننىح نراۆاۆ.
حۋن تسزىچەن

تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «ءتالتۇس» رومانى وقىرمانىنان دايىندىق قاجەت ەتەدى. ءجۇردىم-باردىم، ۋاقىت وتكىزبەك ماقساتتا وقۋعا مۇلدە كەلمەيدى ەمەس. ولاي دا بولار. بىراق، بۇل شىعارمانىڭ استارىنا بويلاپ، يىرىمدەرىن سەزىنۋ، ابزاتس، تاراۋ قۋالاپ ىلگەرىلەگەن سايىن سالماعى اۋىرلاي تۇسەر قازاقى قوڭىر مۇڭنىڭ الديىنە شىداس بەرۋ – قيىن. اككى وقىرمانعا اۋىر.
جالپى بۇل روماندى كۇيشى تالداۋعا ءتيىس شىعار. باعىپ وتىرساڭىز، رومان باسىنان اياعىنا دەيىن تۇنعان كۇي. قىسقا كۇي، تاراۋ-تاراۋدان تۇراتىن كۇنى-ءتۇنى شەرتىلەر حيكايا كۇي، دارا قاعىس، دارا شەرتىس. بۇلاردىڭ بارلىعى تۇتاسىپ بارىپ، ۇلكەن ءبىر اڭگىمەگە، رومانعا اينالادى. ار جاعىندا ۇزاق-سونار جالقى كۇي كۇمبىرى اعىل-تەگىل سولقىلداپ جاتقان رومانعا. باعىپ وتىرساڭىز، جازۋشى ابايلاپ قانا، قارابايىرلاپ، اۋىز-ەكى ءتىل پوشىمىنا سالىپ كۇيشىلىكتەن ءدارىس وقيدى. دومبىرا بەرەتىن نەشە ءتۇرلى ناقىشتاردى سوزگە كۇرمەپ، بەينەلەي وتىرىپ، قازاقشالاپ، نەشە كۇيدىڭ تەحنيكاسىن قاعازعا تۇسىرەدى. دومبىرا تارتاتىن، تارتقاندا، كاسىبي تارتاتىن ادام عانا وقي الار كىلتسوزدەر. بىراق مەنى، كوركەمسوزدەن از-ماز ساۋات-تۇسىنىگى بار ادامدى، سوزدەرگە دارىعان اۋەز ەلىتەدى. «اۋەلىندە كوسەم پەرنەدە جەڭگەمسۇيەر سىمباتتى ءبىر اۋەن شەرتىلىپ تۇرىپ الدى. سودان سوڭ تومەنگى ساعاعا تۇسكەن كۇي بۇرىن مۇلدەم ەستىمەگەن ءبىر جاڭا سىردىڭ ۇشاعىن شىعارعان. ادامدا ايتىلمايتىن ءسوز بولمايدى. باسقالار ايتا الماعاندى تاتتىمبەتتىڭ جىنىستى كۇيى ايتىپ بەردى. دومبىرا... كوكىرەكتىڭ، جاڭا عانا كەشكەن، قايتالانباس سەزىمدى سۇراپ وتىرعانىن سەزگەندەي، كورگەندەي، ىندىنىڭدى قۇرتىپ، ىنتىقتىرىپ تاعى دا ايتتى... قايىرىلا بەرە تاعى دا ايتتى...». «كۇمىسكە بۋلانعانداي ىشەكتەر اقىرىن كۇمبىر ەتتى دە ءۇنسىز قالدى». «دومبىرا ىشىنە بوران تولعانداي كۇركىرەپ كەتكەن». «كۇيدىڭ اۋەنى ەمەس، كۇمبىرى قىمبات». اۋاعا اتىپ شىعىپ، كوكىرەگىڭە جەتكەننەن كەيىن قولقاڭدى سۋىرا الدەقايدا  عايىپ بولاتىن ءتۇرلى قاعىسقا سوزدەن قالىپ قۇيىپ، قاعازعا باسىپتى جازۋشى. بالكىم، ءبىر كادەگە جارار... ەسكىدەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ تاماشا سالتىنىڭ ءبىرى  - شەبەر ارتىنا شاكىرت قالدىرادى. وزگەدەن العان، ءوزى جەتكەن كەرەمەت مۇمكىندىكتەرىن وزىمەن بىرگە الا كەتپەس ءۇشىن. سابىت كۇيشى ءوزىنىڭ جيەنى اجىگەرەيدى شاقالاق كەزىنەن باۋىرىنا باسىپ، بالا ەتەدى. ماقسات – ونەرىن ميراس ەتۋ.  «ءبىزدىڭ تالقانىمىز تاۋسىلدى. ءبىر اياعىمىز كوردە، ءبىر اياعىمىز جەردە. ەندى قانشا قالدى دەيسىڭ. بىراق ارتتاعى ەلدىڭ كۇيى نە بولادى. بۇگىنگىنىڭ تورەسى دومبىرانىڭ، ءان مەن كۇيدىڭ نە ەكەنىن بىلەدى دەيسىڭ بە. ءبىر اقىننىڭ ايتقانى بار. «كەدەيدەن بولدى شوڭدارىم» دەپ. تورەنىڭ سيقى سول بولعاندا، سول تورەگە، سول اق ورداعا قاراپ سالتىن تۇزەگەن ەلدىڭ جايى نە بولماق. باياعىدا دومبىراشىنى ات ارىتىپ ىزدەپ كەلىپ كۇي ۇيرەنۋشى ەدى. ەندى قازىعۇرتتىڭ باسىندا قالعان كەمەدەيمىز.  ايتقان اڭگىمەڭنىڭ بارلىعى وتىرىك. سونداي دا سونداي سالتانات بولعان دەسەڭ، وسىنداي دا وسىنداي ەل بولعان، وسى قارا جەردى قايىستىرىپ باسىپ وتكەن دەسەڭ كىم سەنەر. نانساڭ، مەنى وسى جاسىما دەيىن ءبىر ادام ىزدەپ كەلگەن جوق. شاكىرتسىز ءوتىپ بارامىن». بۇل - قۇدايى قوناق بولىپ جاتقان كۇيشىنىڭ، ءسارۋار شالدىڭ ءسوزى. بۇل – ءبىزدىڭ زاماننىڭ تراگەدياسى. وتكەنىن ۇمىتىپ، باتىسقا ەلىتىپ-ەلىگىپ، قايىرىلماستاي كەتىپ بارا جاتقان ۇرپاقتىڭ. ءسىڭىلىم ءۇي سىپىرىپ ءجۇرىپ ستينگتىڭ اۋەنىن ىڭىلدايدى، بالام اتقا مىنگەن بولىپ دالباڭداپ، ۆەركا سەرديۋچكا سالاتىن ءاندى كەلتىرەدى. 
ونەر – اللانىڭ بەرگەن سىيى بولسا، ونى انا جاققا الا كەتۋ – ورنى تولماس وكىنىش، ءتىپتى كۇنا. تاستايىن دەسە، لايىقتى ادامى جوق. بۇل شىعارمانى كۇيشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ءوزىنىڭ بولاشاقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان شاكىرتىنە قالدىرعان ۇلاعاتى دەپ ۇعۋ كەرەك شىعار، بالكىم. «كۇيدىڭ جوعالعانى – ادامنىڭ ولگەنىمەن بىردەي قازا» دەپتى ءبىر جەرىندە ءوزى.
روماننىڭ مۋزىكانت جازعان شىعارما ەكەنىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى – ماحاببات لينياسىندا. اجىگەرەي مەن گۇلشات اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ولاردىڭ سوڭعى كەزدەسۋى، ەكەۋ اراداعى سەزىمنىڭ ءتۇيىنى - ومىردە بولاتىن، العاشقى ماحاببات حيكاياتى ەمەس، جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرىلگەن، اسەرلەندىرىلگەن، اسپەتتەلگەن – سيمۆول، يدەال، قيال. ايەل دانالىعى، كورەگەشتىگى مەن سەزگىشتىگى، ەركەكتىڭ باسىن باعالاۋ قاسيەتى  وسىنداي بولسا دەگەن تىلەكتىڭ - ادەبي تۋىندىدا تاپقان كورىنىسى. گۇلشات وبرازى ءبىزدىڭ زامانداستىڭ سىقپىتىنان گورى – قۇرتا قىز بەن گۇلبارشىننىڭ بەينەلەرىنە جاقىن. ونىڭ اجىگەرەيدەن، قوسىلىپ قويعان، كوڭىلى سۇيەتىن ادامىنان باس تارتۋى، ونىڭ ۇيلەنەيىك دەگەن تىلەگىن قابىلداماي تاستاۋى – ون التى-ون جەتىدەگى بويجەتكەن قابىلدايتىن شەشىم ەمەس. تاعى ءبىر «ءبىرتۇرلى» كورىنەر جەرى - سوڭعى كەزدەسۋ كەزىندە گۇلشاتتىڭ اۋزىنان بەتى اشىلىپ، ءومىر كورگەن ايەل عانا ايتا الاتىن سوزدەردىڭ شىعۋى. اجىگەرەي مەن گۇلشاتتىڭ سوڭعى اڭگىمەسىن ءبىز ەستەتيكالىق ديالوگ دەپ ۇعامىز. بۇل جەردە اۆتوردىڭ كۇيشىلىك بولمىسى باسىم تۇسكەن. اجىگەرەي مەن گۇلشات اراسىنداعى سەزىم - ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شىڭىنا، بيىگىنە جەتكەن كەزدە كەنەت شورت ۇزىلەدى. بۇل – كۇيدە كەڭ قولدانىلار ءتاسىل. لوگيكالىق شەشىمسىز، سالتانات قۇرىپ، ابدەن ورلەپ بىتكەن تۇستان ءۇزىلۋ. ادەبيەتتەگى فينال وزگەشەرەك بولماق ەدى.
كوزگە ۇرار تاعى ءبىر تۇسى – رومان كەيىپكەرىنىڭ كوبىسى شال. ولاردىڭ اراسىندا سابىت، ءسارۋار، عازيز – كۇيشى بولسا، شەرىم، جۇماقان - ءانشى، احمەتجان – ۇستا. جاي، اناۋ-مىناۋ ەمەس، بۇلاردىڭ ارقايسىسى عاسىردا ءبىر تۋار، ەل اۋىزىندا اڭىز بولىپ قالار دارا شەبەرلەر. ارقايسىسىنىڭ باسىنان وتكەن تاريح – عاسىرلىق بايتەرەكتى قايىستىرارداي اۋىر جۇك. قازاق باسىنان كەشكەن بارلىق قيامەت-شەجىرەنى اۆتور وسى شالدار تاعدىرىنا اۋدارىپ، نازارعا ۇسىنادى. بۇل جەردەن ءبىز وبرازدىق جيناق، سيمۆولدىق مەڭزەۋ كورەمىز. «ءبىر عانا تىلەك، ءبىر عانا وسيەت قۇلىنىم. باسىڭا ءالى تالاي قيىن-قىستاۋ كۇن تۋادى. ونەرىڭدى ساۋداعا سال، بىراق ونەرمەن ساۋدالاسپا. ونەرمەن ساۋدالاسساڭ، ونەردىڭ كارىنە ۇشىرايسىڭ، كيەسى سوعادى. مىنە، مەن بۇگىن كۇيدى قايىردىم. ەندىگى كۇي سەنىكى» دەيدى اتاسى سوڭعى ساپارعا اتتانىپ بارا جاتىپ اجىگەرەيگە. بۇل كەشەگى وتكەن اسىلداردىڭ ءبىزدىڭ ارقايسىمىزعا ايتقان، ايتاتىن وسيەتى، تىلەگى. 
ءتىپتى سابىتتىڭ كەمپىرى كۇلباعيلانىڭ بويىنا وت باسى، وشاق قاسىنان اسىپ كەتەر مىنەز دارىتىلعان. اجىگەرەيگە كۇلباعيلانىڭ كۇن كورسەتپەي، ۇرىپ-سوعىپ جۇرگەنىن بىلگەن سابىت «پەرىشتەدەي بالامدى قور قىلدى، سۇيەگىن جاسىتتى» دەپ، موينىنا شىلبىر سالىپ سۇيرەگەننەن كەيىن، باسىنان قامشىمەن سالىپ قالىپ «الدى-ارتىڭ ءبىر ۋىس توپىراق. بار» دەپ ايداپ شىققاننان كەيىن قايتىپ كەلۋى، كەشىرىم سۇراي تۇرىپ، قارشاداي بالاعا دەگەن وشپەندىلىگىنەن جاڭىلماۋى – مۇمكىن جارىعى از، بىراق مىنەز ىرىلىگىنىڭ كورىنىسى. سابىتتىڭ ايتۋىنشا، كۇلباعيلا – كەزىندە ءۇي-ىشىمەن قىزىلدار تۇگەل قىرعان ءبيدىڭ ۇرپاعى. قارشاداي قىز جاقىندارىنىڭ ولىمىنە كۋا بولعان، سودان وسىنداي جىبىمەس قاتتى قالىپ تاپقان. ونىڭ سابىتقا دەگەن قۇرمەتى، قىزمەتى رومان بويىندا ەرەكشە نازىك، ەرەكشە قاسىرەتتى، ەستىلەر ەستىلمەس اۋەن بولىپ سوزىلعان. بۇل  اۋەن سوڭىندا، كىتاپ سوڭىندا اتاسى جەرلەنىپ، اجىگەرەي ءوزىنىڭ تۋعان شەشەسىنە كەتەتىن جەردە، قوشتاسار ساتتە كۇلباعيلا كوكىرەگىنەن ءان بولىپ شىعادى. «بۇل ءاندى اجەسى جاس كەزىندە بۇنىڭ اتاسىنا العاش عاشىق بولعاندا ايتقان دەسەدى. ءسال قارلىعىڭقى داۋىسپەن ەشقانداي ءناشسىز، ەشقانداي اشەكەيسىز ايتىلعان ءان جاننىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە جەتىپ، بۇرىن سەزىپ بىلمەگەن، جۇرەك ەلجىرەتەر اياۋلى مۇدى وياتتى. ءان، بىرەۋ ءۇشىن ونەر بولسا، بىرەۋ ءۇشىن قاسىرەت پەن كۇرسىنىس ەكەن».
باسىندا باياناۋىل وينايدى ارقار،
ارقىراپ تاۋدىڭ سۋى تومەن سارقار.
بىرگە وسكەن كىشكەنتايدان، سالەتايىم،
قايعى-شەر قاتىپ قالعان قاشان تارقار.
دەيدى. كوشپەندى جۇرەگىندە، دالالىق كەۋدەسىندە ماڭگى قاتقان، مۋزىكاسىندا، ءان مەن جىرىندا، ويعان ويۋى مەن سوققان بۇيىمىندا كورىنىس تاباتىن، ەشقاشان تولىق ءجىبىپ، مۇلدە كەتپەيتىن قايعى-شەر. كۇلباعيلانىڭ ەرەكشە جاراتىلىسىنىڭ ءبىر بەلگىسى وسى قايعى-شەردى كوتەرە ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ ايەلدىك ميسسياسىن تولىق ورىنداپ شىققاندىعىندا بولسا كەرەك. جالپى انا ەرلىگى وسىندا جاتسا كەرەك.
تۋىندى ەندى اشىلماستاي بولىپ جابىلعان، ۇمىتىلدى دەگەن قاي-قايداعى ەستەلىكتەردى قوزعايدى. كەنەت ەسىڭە ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭ تۇسەدى. عاسىرلار بويى اتا بالاعا، بالا نەمەرەگە تاپسىرىپ، سەنىڭ دۇنيە ەسىگىن اشۋىڭا سەپ بولعان الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى ميكروسكوپ تابا الماس، قاننىڭ ىشىندەگى ءبىر بولشەگىڭ ءدۇر سىلكىنەدى. پاتريوتيزم. وتانسۇيگىشتىك. وسىعان ۇقساس. بىراق باسقا. الپامىس پەن قوبىلاندىنى جاۋعا شاپتىرعان. وسىعان جاقىن. الدەنە. كوركەم شىعارمانىڭ باستى ميسسياسى  - ويلاۋ جۇيەسىن وزگەرتۋ، سانانى باسقا ارناعا بۇرۋ، وياتۋ. 
«ءتالتۇس» ءبىر ساتكە دە كۇمانداندىرمايدى. قازاقتىعىڭدى ەسكە سالادى، كەڭ دالانىڭ تورىندە سايران سالىپ جۇرگەن مۇڭسىز كەزىڭ بولدى عوي دەيدى.  دومبىراڭ، سيمفونيالىق قىرىق وركەسترگە تاتيتىن  كۇمىس كۇمبىر، وت-جالىن كۇيىڭ بولعان. دارا، كەسەك تۇلعالار دا بار ەدى. باسىڭنان قايعى ءوتتى، قاسىرەت ءوتتى، ءولىم كوردىڭ، وزەن بوپ اققان قان كوردىڭ. ءبىر باسىڭدا بارلىعى  بولدى دەيدى «ءتالتۇس»-ءتىڭ استارىنداعى دومبىرا ءۇنى تەربەلىپ. ەرىكسىز ەلتيسىڭ. ساعىم الەم. ەرتەگى وقىپ وتىرعاندايسىڭ. حيكايا. جوق دەيدى قاتقىلدانعان دومبىرا ءۇنى ەندى باسقا ارناعا اۋىسىپ. ەرتەگى ەمەس. بولعان. تاتىتتىمبەت تە، سابىت تا، ءانشى شەرىم دە، احمەتجان ۇستا مەن ءسارۋار. بولعان. وتكەن. ەندى سەن بارسىڭ.سەن – قازاقسىڭ. سەن بۇنداي ەمەسسىڭ. اسىلدىڭ سىنىعى. سەن – تەكتىسىڭ. ال ولار – ەرتەگى ەمەس. وسىعان سەندىرەدى. رۋحىڭدى كوتەرەدى. جالعان نامىستى، جاساندى وتانسۇيگىشتىكتى ەمەس، تەرەڭدەگى رۋحىڭدى. دەمەك، شىعارما ميسسياسى ورىندالدى. «ءتالتۇس»-ءتى ءبىز ۇلكەن ءبىر ادەبي شىعارمانىڭ باسى، كىرىسپەسى دەپ ۇعامىز. بۇل كىتاپتا اجىگەرەيدىڭ بۇعاناسى بەكىدى. قالىپتاستى. وقىرمان روماننىڭ جالعاسىن كۇتەدى.

مادينا وماروۆا