«سىن - شىن بولسىن، شىن - سىن  بولسىن»، - دەپ كەزىندە م.اۋەزوۆ ايتىپ كەتكەندەي، بۇگىندە قازاق قوعامى سىنعا ءزارۋ. جوق، سىنايمىن دەۋ­شىلەر از بولعاننان ەمەس، قابىلداي الماي، دەرتىنە ءدارۋ بولا الماعاننان دا شىعار دەگەن توقتامعا كەلەسىڭ. ويلارىمەن وراپ، سىنىمەن شىمشىپ جۇرگەن بەلگىلى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعايمەن  سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ ەدى.

«سىن - شىن بولسىن، شىن - سىن  بولسىن»، - دەپ كەزىندە م.اۋەزوۆ ايتىپ كەتكەندەي، بۇگىندە قازاق قوعامى سىنعا ءزارۋ. جوق، سىنايمىن دەۋ­شىلەر از بولعاننان ەمەس، قابىلداي الماي، دەرتىنە ءدارۋ بولا الماعاننان دا شىعار دەگەن توقتامعا كەلەسىڭ. ويلارىمەن وراپ، سىنىمەن شىمشىپ جۇرگەن بەلگىلى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعايمەن  سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ ەدى.

جاس قازاق: قازاق قوعامى سىندى كوتەرە المايتىن سياقتى. نەگە؟
اشىربەك سىعاي: «بىرەۋگە وكشەڭ، تۇيمەڭ قيسىق» دەپ ايتىپ كورشى، «سەنىڭ نە شارۋاڭ بار؟» دەپ وزىڭە تۇرا جونەلەدى. بۇل مادەنيەتسىز كىسىنىڭ قىلىعى. ال مادەنيەتتى كىسىنىڭ ءوزى قىزاراقتاپ، ەتيكانى بىلاي قويىپ، «نەگە ولاي ايتتىڭىز؟» دەپ ويىن ءبىلدىرىپ جاتادى. باق قۇرالدارىنا شىعارماشىلىق تۋراسىندا، رۋحانيات جايلى، سۋرەتكەرلىك حاقىندا سىن ايتىپ كور. اسىرەسە، ونەر ادامدارى جانى نازىك تەز قابىلدايدى، ارتىق سوزدەردى كوتەرە المايدى. ولار مۇلدەم جاسىپ قالادى. اقىلعا باساتىنى بار، قىزبالىققا سالىناتىنى بار. بىراق ادال سويلەپ، ادال ايتساڭ ساباسىنا تۇسكەننەن كەيىن، ءسال-ءپال وزىنشە ساراپتايدى. تالداۋ جاسايدى. ءوز قابىرعاسىمەن كەڭەسىپ، سەن ايتقان پىكىردى اقىلعا سالادى. ءوزى جاساپ جۇرگەن تىرلىكتى تارازىلايدى، ءسويتىپ، سىنشىنىڭ سىنى شىن ەكەنىنە كوزى جەتەدى. وسىلاي رايىنان قايتقان ءارتىس، رەجيسسەرلەردى ءوز تاجىريبەمنەن بىلەمىن. الدىندا موڭكىگەن، تۋلاعان، توڭقىعان، الاق-جۇلاق ەتىپ جۇدىرىق كورسەتپەسە دە، ايباتىن شاقىرعان ونەر ادامدارى بولعان. ولارعا تۇسىنىستىكپەن قارايمىن،  وڭاشا جەردە جىميامىن دا قويامىن. شىمشىپ العان جاقسى ما؟ سىن مادەنيەتتى بولۋ كەرەك، جەكە باسىنىڭ ماسەلەلەرىنە قاراي ويىسپاۋى، جاساعان تىرلىگىنىڭ  حالىقتىق جاعىن قاراستىرۋ، كوركەمدىك، ساۋاتتىلىق  جاعىن بايقاۋ كەرەك. ءادىل ايتىپ، تۋراسىن ءدوپ ەتسەڭ، قوعام بارلىعىنا تارازى. ارتىق كەتكەنىڭدى دە، كەم-كەتىگىڭدى دە ورنىنا قويادى. سىن دەگەن ءوزى ءبىر سالا. بەلينسكيدىڭ ءوزى XIX عاسىردا «ادەبيەت قۇرىپ بارا جاتىر»، - دەپ دابىل قاققان. بۇل بەلينسكيدىڭ ورىس ادەبيەتىنە جانى اشىعاندىعى دەپ تۇسىنەم. جابىلىپ سىناپ جاتتى، قارسى شىققاندارى دا كەزىكتى. «بەلينسكي شاتاستى»، «بەلينسكي قاتەلەستى» دەپ جاتتى، بىراق جاعداي باسقاشا بولعانىنا ءبارىمىز كۋامىز.
جاس قازاق: بەلينسكيدى ۇلگى تۇتاسىز با؟
اشىربەك سىعاي: بەلينسكي اتى ۇلكەن ارىپپەن جازىلاتىن، وراسان ەڭبەكتەرى بار ادام عوي. مەن ەشكىمدى ۇلگى تۇتا المايمىن. ءبارى دە پەندە. جاس كەزىمىزدە وقىدىق، ەلىكتەدىك. ءپىر تۇتىپ، جاستانىپ جاتتىم دەپ ايتا المايمىن.
جاس قازاق: ينتەرنەتتەگى جۇرت ويىن وقيسىز با؟ سىننىڭ كوكەسى سوندا. مونولوگتى ەمەس، پوليلوگتى قارىم-قاتىناستى قانشالىقتى ۇستاناسىز؟
اشىربەك سىعاي: ينتەرنەتتى كوپ قارا­مايمىن. بىرىنشىدەن، ۋاقىتىم جوق، ەكىنشىدەن، ءبىز كىتاپ وقۋ ارقىلى جەتىلگەن ۇرپاقپىز. كىتاپ­تى قولتىقتاپ جاتىپ، جاستانىپ ۇيىقتاپ جاتا­مىن. ءالى كۇنگە دەيىن شەكسپيردى، چەحوۆ­تى، شيللەردى ۇستاپ جاتپاسام، ۇيقىم كەلمەيتىن سياقتى. سوناۋ جاستىقتان قالعان داعدى. مەنىڭ دە وندا ماقالالارىم بار. تەاتر جايلى جۇرت وندا نە جازىپ جاتقاندىعىنان بەيحابارمىن. قاتارلاستارىم بار شىعار، تەز ۇيرەنىپ كەتكەن، بىراق مەن كوبىنە كىتاپپەن جۇمىس ىستەيمىن. باياعى سول مۇراعات، گازەت قيىندىلارىن قارايمىن. ول، ارينە، كەرتارتپا ەسكىشە دە بولۋى مۇمكىن. كىتاپ قاراپ، گازەت وقۋدان قالىسىپ جۇرگەن جوقپىن.
جاس قازاق: قازىر قانداي كىتاپ وقىپ ءجۇرسىز؟
اشىربەك سىعاي: ايزەك ازيموۆ دەگەن ەۆرەيدىڭ كىتابىن وقىپ ءجۇرمىن. ونىڭ جاسى سەكسەنگە كەلىپ قالدى. نەگىزى رەسەيلىك. سونىڭ «پۋتەۆوديتەل ك شەكسپيرۋ» دەگەن شىعارماسىن وقىپ ءجۇرمىن. ءمۇسiلىم ماگوماەۆ، ولەگ ستريجەنوۆ تۋرالى جاقىندا شىققان كىتاپتاردى دا وقىپ جاتىرمىن.
جاس قازاق: جاس كەزىندە ءارتىس بولۋدى ارمانداعان بالاعا قازىر تەاتر سىنشىسى دەگەن اتاق قانشالىقتى ۇنايدى؟
اشىربەك سىعاي: مەن ول جاسىمدا تەاتر سىنشىسى دەگەندى بىلمەپپىن. كونسەرۆاتوريادا اكتەرلىك ماماندىقتى ءتامامداپ، بالا كەزىمدەگى ارمانىما جەتتىم. سوندا تەاتر سىنشىسى بولاتىنىن ءبىلدىم. ول كەزدە جەر جارىپ، اتاعى شىعىپ جاتقان تەاتر سىنشىلارى از بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، 14-15 جاسىمنان باستاپ جازۋعا يكەمىم بولدى. وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەرگە اڭگىمە، حابارلار جازىپ ءجۇردىم. پەسالاردى اۋدارا باستادىم. اعا دوسىم ورالحان بوكەي مەن جان قۇرداسىم ساعات اشىمباەۆ «نەگە تەاترمەن اينالىسپايسىڭ، قازاق تەاترى سىنى اقساپ تۇر. مامان جوق. سەن باتىل كىرىس، ءتىلىڭ جاقسى»، - دەپ، مەنى يكەمدەپ، قولقا سالعان بولاتىن. ءوزىمنىڭ دە تابيعاتىمدا بولۋ كەرەك، ولار دەر كەزىندە كورە ءبىلدى. 1967 جىلى «لەنينشىل جاستا» تۇڭعىش ماقالام شىقتى. ارى قاراي دانىگىپ، وسى سالامەن اينالىسىپ كەتتىم. 1975-79 جىلدار ارالىعىندا ماسكەۋدەگى لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتر جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن تەاترتانۋ ءبولىمىن سىرتتاي وقىدىم. سەبەبى، ول كەزدە ۇيلەنىپ وتاۋ قۇرىپ قويعام. اكتەرلىك جانە تەاترتانۋشىلىق  ءبىلىمىم بار، ايتەۋىر، جاماندى-جاقسىلى تەاتر ونەرىنىڭ قامى دەپ تالاي نارسە جازدىق. نىساناعا ءتيىپ جاتتى ما، تيمەي جاتتى ما، تاريح تارازىلار.
جاس قازاق: بىزگە تەاتردان باسقا سالادا سىن جوق سياقتى بولىپ كورىنەدى؟
اشىربەك سىعاي: دۇرىس ايتاسىز. قازىر ادەبيەت سالاسىندا سىن جوقتىڭ قاسى. قاجىقۇمار قۋاندىقوۆ، باعىبەك قۇنداقباەۆ ودان كەيىن مەن شىقتىم، تەاتردا. قازىر ءسانيا  قابديەۆا، ەركىن جۋاسبەك، زۋحرا يسلامباەۆا، مەرۋەرت جاقسىلىقوۆا، انار ەركەباەۆا ءبىزدىڭ شاكىرتتەرىمىز. ونەر ينستيتۋتىندا  1990 جىلى رەكتور بولعان كەزىمدە «تەاترتانۋ» ءبولىمىن اشقانمىن. بۇگىندە سول بولىمگە جيىرما جىل بولدى. قانشاما  كانديداتتار، تەاتر سىنشىلارى شىقتى، ياعني ءوز جەمىسىن بەرىپ جاتىر. تەاتر سىنىنىڭ بولاشاعى جامان بولمايدى. بىراق جالقاۋلىق، جانردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى كوپتەپ كەزدەسەدى. اشىعىن ايتقاندا، ابىروي اپەرە بەرمەيتىن تىرلىك. سىنشىنىڭ كۇنى - كۇن ەمەس. 
جاس قازاق: كينو بولماسا، تەاتر سىنشىسى دەگەن ماماندىقتى جىلىنا جيىرما ادامداي ءبىتىرىپ شىعادى ەكەن. ولار قازىر قايدا ءجۇر؟
اشىربەك سىعاي: قازىر زامان باسقا. جاستاردىڭ ءوزى نارىق زامانىنا تەز بەيىمدەلىپ، ىڭعايىنا يكەمدەلىپ العان. نەگە؟ سەبەبى، ءتۇسىرىلىپ جاتقان كينو جوق. ونىڭ وزىندە تامىر-تانىس، «كاستينگ» دەپ ات قويىپ الىپتى، كوشەدەن الا سالادى. نەمەسە باسقا مەملەكەتتەن شاقىرا سالادى. ءوزىمىزدىڭ جەرگىلىكتى كادرعا نازار اۋدارمايدى. تەاترعا ءبارىن بىردەي الا بەرمەيدى. ءبىز قيالي، سوقىر بولدىق. قازىر ەشكىم قيالدامايدى. ويتكەنى، جاعدايدى تەز باعامداي الادى. دەگەنمەن، ءومىردىڭ بارلىعىن ولشەپ ءپىشىپ، قۋلىقپەن جاساۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن. رومانتيك بولۋدى زامان كوتەرمەيدى. رومانتيكپىن دەپ ءجۇرشى، اشتان ولەسىڭ. قازىر بارلىعى ماتەماتيكاعا قۇرىلعان. ءسال اۋىتقىساڭ قۇريتىنىڭدى بىلەسىڭ. وسى سالادا دا جەمقورلىق دەندەپ كەتكەن. ءبىزدىڭ قازىر جەمقورلىقپەن كۇرەسەتىن كەزىمىز بە؟ مەملەكەتتىڭ قابىرعاسىن مىقتاپ، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى دامىتۋدىڭ ورنىنا ءوز قولىمىزبەن جاساعان جەمقورلىقپەن كۇرەسە الماي كەلەمىز. قازاقتىڭ باسقا قامى قۇرىپ قالعانداي...
جاس قازاق: كەيبiر جاستار ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ جاتىر. ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىنە كەتكەندەر دە جەتەرلىك. ۇلتتىق يدەولوگيامىز قايدا قالدى؟
اشىربەك سىعاي: «دەموكراتيانى بەتكە تۇتىپ، بەتىمەن جىبەرىپ الدىق پا؟» دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ ۇستانعان ءدىنىمىز - اتام زاماننان يسلام عوي. ەندى سول بىزگە كوپتىك قىلىپ قالدى ما؟ ودان نەگە جەري قالدىق؟ مۇنىڭ بارلىعى ءارتۇرلى  پىكىردەگى ادامداردىڭ ىلاڭى. ىقپال بار. ال ىقپالعا قارسى تۇرار قامال، توسقاۋىل قايدا؟ قازىر مەكتەپ جاسىنان بۇزىلىپ جاتقان قىزدار، بالالار كوپ. تارتىپتە ءبىر كىلتيپان بار. نەگە ول وزىنە قول سالىپ جاتىر؟ جالپى، جاستاردىڭ دومپەلەك ءجۇرۋى مەنى قاتتى مازالايدى. كەڭەستىك ءداۋىردى مىڭ جەردەن جامانداساق تا، ول ءبىزدى ادامشىلىققا تاربيەلەدى. ءبىز لەنيندى، ەنگەلستى، ماركستى يدەال تۇتتىق. ابىلايدى، كەنەسارىنى، كەشەگى ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ءا.بوكەيحانداردى ۇلگى تۇتپاق تۇگىلى ءبىز ونداي بابالارىمىزدىڭ بار ەكەنىن بىلمەدىك.
جاس قازاق: ءبىز نەگە پاتريوت ەمەسپىز؟
اشىربەك سىعاي: استانادا اۋرۋحانادا جاتتىم. ءدال اۋرۋحانانىڭ جانىنان ەكى ستاديون سالىنعان ەكەن. تەلەارنادان كوردىم. بەلگيا مەن ءبىزدىڭ قۇراما وينادى. ستاديوندا ءار جەردە تازدىڭ باسىنداي ءبىر-ەكى ادامنان وتىر. شىقپاي قالعان ءشوپ سياقتى. ۇكىمەت وتىز مىڭدىق كەرەمەت ستاديون سالعان. حالىقتىڭ قىزىعۋشىلىعى، پاتريوتتىق سەزىمى جوق. ونىڭ ۇستىنە، قۇرامادان كوڭىلى قالعان. بەلگيالىقتار ءبىز تۋرالى نە ويلاپ كەتتى؟ «مىناداي ستاديون نە تەڭىڭ، وتىرعان حالقىن مىناۋ» دەمەي مە؟ 
جاس قازاق: الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە ادامدار جالاقىلارىنىڭ 20-30 پايىزىن اس-اۋقاتقا جۇمسايدى ەكەن، قالعانىن رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىنە ارنايدى. ال بىزدە، كەرىسىنشە، سياقتى...
اشىربەك سىعاي: ءبىز تمد ىشىندە جالاقىمىز جوعارى ەل دەپ ايقاي سالىپ جاتىرمىز عوي. بالكىم، سولاي دا شىعار. زەينەتكەردىڭ الاتىنى اناۋ. ستۋدەنتتىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەسىز. ساباق وقيدى، ودان قالسا، جۇمىس ىستەيدى. كەشكە جىعىلا-سۇرىنە قۇلايدى. بارلىعى ماتەريالدىق جاعدايدىڭ قامىمەن ءجۇر. 
جاس قازاق: ءوزىڭىزدىڭ كۇنكورىسىڭىز قالاي؟
اشىربەك سىعاي: وتىز مىڭنىڭ ۇستىندە زەينەتاقى الامىن. شەبەرحانام بار.
جاس قازاق: سىنشىل كىسىنىڭ سىرلى ارماندارى قانداي ەكەن؟
اشىربەك سىعاي: بالالارىمنىڭ جامان­دىعىن كورمەسەم دەيمىن. زامان قانشا جەردەن قاسقىر بولىپ تۇرسا دا، ادامدىقتان اتتاپ كەتپەسەك ەكەن. ەلدىڭ، حالقىمنىڭ تىنىشتىعىن ويلايمىن. قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويامىن. وسى حالىقتىڭ كوڭىلى كوتەرىلسە ەكەن دەيمىن. بازارعا كوپ بارمايمىن. بارسام كوڭىلىم ءتۇسىپ قايتادى. ۇلكەن اربا يتەرىپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرىن كورگەندە، ءوزىمنىڭ پروفەسسور ەكەنىمە ۇيالامىن. بۇعاناسى بەكىمەگەن بالالار ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز عوي. ول بالالاردىڭ ەرتەڭ دەنساۋلىعى قانداي بولادى؟  قۇرت، سىرىڭكە ساتىپ وتىرعان قازاق كەلىنشەكتەرىن كورگەندە تاعى كوڭىلىم ءتۇسىپ قالادى. باسىمدى بۇعىپ، سول تۇستان ءبىرتۇرلى قورلانىپ وتەمىن. اناۋ وتىرعان مەنىڭ قىزىم بولسا قايتەر ەدىم، قارىنداسىم بولسا نە ەتەر ەدىم؟ ارينە، ولار مەنىڭ رۋحاني قانداس تۋىستارىم. سولاردىڭ تۇرمىستارى مەنى قاتتى الاڭداتادى. يمانداي شىنىم وسى. بۇل ەشقانداي ءپالساپا، دەموگوگيا ەمەس. قازىر دەموگوگتار وتە كوپ.

فاريزا بايەلى

«جاس قازاق» گازەتى