الكەي مارعۇلان اتامىز 1969-شى جىلى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنا جاريالاعان  ماقالاسىندا شەجىرە جونىندە ايتقاندا: «تەگىندە عىلىمعا جۇگىنگەن ءجون» دەگەن ەكەن. قازىرگى تاڭداعى شەجىرە ايتقانداردىڭ قايسىسى بولسا دا:  «جالايىر اتا بولعان»، «نايمان شال جار توسەگىندە وكىرگەن» دەپ تايپانىڭ اتاۋىن عانا ءبىلدىرىپ تۇرعان ميفولوگيالىق اتالارىن تاريحي تۇلعا سانايدى. ءبىزدىڭ اكەمىز مارقۇم شەجىرەنى زەردەلى تۇردە ويشا بىلگەن ادام ەدى. الكەي مارعۇلاننىڭ ايتقانىن بەك ۇستانعان شەجىرەشى نايمان شەجىرەسىنىڭ العى سوزىندە بىلاي دەپ جازعان ەكەن: «1204 جىلى نايمانننىڭ حانى تايانحان ولەدى. كۇلشىك حان ماڭعولدار سوعىسىندا قاشادى. ماڭعولدار نايمانداردى باعىندىرادى. ءبىرتالاي نايمان اتا-مەكەنىن تاستاپ الاكول، بالحاش، جەتىسۋ، ەسىل، سىرداريا، ۇلىتاۋعا كوشەدى. نايماننان سارىجومارت (ەرگەنەكتى نايمان), تەرىستاڭبالى (ەلاتا), تولەگەتاي ءۇش رۋ تارايدى».

ياعني، بۇل جەردە نايمان شەجىرەسىنىڭ باسىندا نايمان ەلىنىڭ تاريحى ايتىلىپ تۇر. ال ەندى، «توعىز تاڭبالى نايمان» شەجىرەسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ كەتكەن بوشاي كىتاپباەۆ مارقۇم بولسا، نايمان حاندارىن اۋزىنا دا الماي: «نايمان شال شامامەن وسىدان 500 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن» دەپ كەتكەن ەدى.  ارينە، بۇنداي تۇجىرىم تەك قانا قاراڭعىلىقتان بولعان. مىنە، وسىدان كەيىن وسى ءۇش رۋدىڭ تاراتىلۋىلارىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى كەتەدى. كلاسسيكالىق نۇسقاسى بويىنشا وكىرەشتەن بەلگىباي، ودان سۇگىرشى، ودان تولەگەتاي. تولەگەتايدان قاراكەرەي، ءتورتۋىل، سادىر ماتاي. ەشقانداي دا قىتاي جوق. ءبىرىنشى ايەلىنەن قاراكەرەي، ماتاي، ەكىنشىدەن ءتورتۋىل، ۇشىنشىدەن سادىر. جوعارعى سۇگىرشى بەلگىبايدىڭ ەكىنشى قاتىنى توقسۇلۋدان تۋادى ەكەن-مىس. كەيبىر نۇسقادا سۇگىرشى مەن ءسۇيىنشىنى ەكى ادام دەپ ايتادى. انىعىندا بۇل ءبىر ادامنىڭ ەكى اتاۋى. ماسەلەن، تولەگەتايدى تولە قىتاي، تولەك اتاي دەپ ءارتۇرلى ايتاتىندارى سياقتى.  اڭگىمەمىزدى بەلگىبايدىڭ اكەسى دەگەن وكىرەشتەن باستالىق.

نەگىزىندە زەرتتەۋ ەڭبەگى رەتىندە ءبىزدىڭ نايمان شەجىرەسىنە قاتىستى ەكى كىتابىمىز جارىق كورگەن سوڭ، جانە دە، نايماننىڭ شىققان تەگى گازەت بەتتەرىندە، عالامتور سايتتارىندا ايتىلعان سوڭ،  ءبىز زەرتتەۋ ماقالالارىن بايانداۋ بارىسىندا اتاپ وتىرامىز. سوندىقتان دا، شەجىرتانۋشى رەتىندە ءبىز ميفولوگياداعى جاسىرىن ماعىنانى بىردەن ايتاتىن بولامىز. ماسەلەن، شەجىرەنىڭ باسىنداعى وكىرەش دەگەنىمىز ەشقانداي دا تاريحي تۇلعا ەمەس، دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلگە ساي ايتىلعان، نايمانداردىڭ ءتۇبىنىڭ تاريحي دەرەكتەردە ايتىلعانداي اقسارى اريلىك بەت-الپەتتى، جاسىل-سۇر كوزدى، تۋردى، ياعني، بۇقانى توتەم كورگەن، كوشپەندى اريلەرگە جاتاتىن تۋراندىقتاردىڭ ۇرپاقتارى ەكەندەرىن بىلدىرەتىن سيمۆولدىق تۇلعا.  نايمان اتاۋىن العانعا دەيىن ولاردىڭ اتاۋى سير (سەير) بولعان. ساقاۋ قىتايلار سە دەپ تاڭبالاعان ولار قيات-قىپشاقتار ەدى. سوندا، وكىرەش دەگەنىمىز كامال ابدراحمان اعامىز ايتقانداي «كىشى بۇقا»، ياعني، بۇقاتەكتى تورە (تۋر) اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى  دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. شەجىرەدەگى تورە-نايمان دەگەنىمىز تاريحي دەرەكتەگى وكىرەش-نايمان بولادى. بۇل ءسوز پارسىنىڭ «ukar»، ياعني ءىرى قارا دەگەنىنەن بولعان. وكىرەش جونىندەگى زەرتتەۋلەر «نايمان حاندارى جانە شىڭعىس حان» اتتى عالامتورداعى ماقالامىزدا ايتىلعان. سوندىقتان دا، ءبىز بۇل جەردە تەك قانا وكىرەش شال دەگەننىڭ كىم ەكەنىن ايتا كەتەلىك.

وكىرەش اتاۋىنىڭ دا، شال اتاۋىنىڭ دا تورە، حانزادا دەگەندى بىلدىرەتىنىن بارلىق شەجىرەتانۋشىلار جاقسى بىلەدى. ال ەندى، وزبەك جەرىندە مولاسى قالعان وكىرەش شال بەلگىبايدىڭ اكەسى دەگەن وكىرەش ەمەس. تاريحي دەرەكتەردە نايماندا وكىرەش اتاعى بار ءۇش ادام كەزدەسەدى. ولار: سارى وسمان وكىرەش نايمان (سارىجومارت), ابۋباكىر وكىرەش نايمان، ءجۇسىپ قوجا وكىرەش نايمان. بۇل ۇشەۋى دە رۋباسىلار، 15-ءشى عاسىرداعى نايمان ەلىنىڭ رۋحاني، ءدىني كوسەمدەرى بولعان. («تاريحي ابۋلحاير حاني»). نايماندار كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردى ەرتىپ ماتاي قاپتاعاي باتىرمەن بىرگە تۇگەلدەي قازاق حاندىعىنا كەتكەندە، وزبەكتەردە تەك قانا ابۋبەكر وكىرەش نايمان عانا قالعان. مىنە، وسى ابۋبەكىر قارتايعان شاعىندا وكىرەش شال اتانىپ وزبەك جاقتا دۇنيە سالعان. بۇل تاريحي دەرەكتەگى تاريحي تۇلعا.  مەنىڭشە، بۇل وكىرەش شال اتانعان ابۋبەكر نايمان سادىر رۋىنىڭ رۋباسىسى بولسا كەرەك. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە سادىرلار اندىجانعا وزدەرىنىڭ سوندا قالعان رۋلاستارى جاققا كەتىپ قالادى. وسى جونىندە شەجىرەدە: «1723-ءشى جىلى اقتابان شۇبىرىندىدا 15 مىڭ سادىر اۋىپ انديجانعا بارىپ وزبەك بولىپ كەتىپتى. قالعان 10 مىڭىن تاسبولات باتىر باستاپ اۋعالى وتىرعاندا بۇقار جىراۋ توقتاتىپتى» دەپ ايتىلادى.

ال ەندى، نايمان شەجىرەسىنىڭ باسىنداعى وكىرەش شال بولسا، جوعارىدا ايتىلعانداي، دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلگە ساي ايتىلعان، بۇل ەلدىڭ ەجەلگى بۇقاتەكتى سير-قىپشاقتار ەكەندەرىن ءبىلدىرىپ تۇرعان سيمولدىق تۇلعا بولادى. كەزىندە ورىس زەرتتەۋشىسى پوتانين نايمانداردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ سول زامانداردا وزدەرىن  بۇقانىڭ ۇرپاقتارى ەكەندەرىن ايتاتىندارىن جازعان ەدى. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە قازىرگى قىپشاقتاردىڭ شەجىرەسىندە مۇيىزدىدەن تاراپ تۇرعاندارىن ايتامىز. ءمۇيىزدىنىڭ وكىرەش ەكەنى تۇسىنىكتى.

وكىرەشتىڭ ۇلى بەلگىباي دەگەنىمىز شەجىرەدە «نايماننان قالعان بەلگى» دەپ ايتىلعان، انىعىندا قيات-قىپشاق حاندارىنان قالعان بەلگى رەتىندە ايتىلعان سيمۆولدىق تۇلعا.  نايمان ەلى ەشقانداي دا بەلگىبايدان تاراعان ەمەس.  «قۇپيا شەجىرەدەگى» قيات-قىپشاق دومباۋىل مەرگەن ولگەن سوڭ، ونىڭ ارتىندا بەلگىمتاي مەن بوگەنتاي دەگەن ۇلدارى قالادى. بۇل شامامەن 7-8 عاسىرلارعا كەلەدى.  ياعني، نايمان حاندىعىنىڭ كەزەڭى. بۇلاردىڭ ۇرپاقتارى قىتاي دەرەكتەرىندە بەلگۋنۋت، بوگەنۋت  دەپ جازىلىپ قالعان.   بەلگىباي دەگەنىمىز وسى بەلگۋنۋت بولادى. بەلگۋنۋت دەگەنىمىز «بەلگى اۋلەتى» دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، نايمانداردىڭ شىققان تەگى بەلگى اۋلەتى. سوندىقتان دا شەجىرەدە «بەلگى» ءسوزى بەلگىبايدان جەكە ايتىلعان.  قيات دەگەنىمىزدىڭ باستاپقى نۇسقاسى قيان - كەيانيان بولسا (پارس. كەيانيد), كەيىنگى قيات - كاي+ۋت – ميفولوگيالىق پاتشالىق كاي اۋلەتى دەگەن ماعىنا بەرەدى. (ۋت – وت، وشاق، اۋلەت).  الاي دا، ورىس زەرتتەۋشىلەرى فومەنكو مەن نوسوۆسكيلەر: «كاي اۋلەتىنىڭ بارلىق پاتشالارى تاريحي تۇلعالار بولعاندا، بۇل اۋلەت نەلىكتەن ميفولوگيالىق اتانعان؟» دەپ زاڭدى سۇراق قويادى. سوندىقتان، باسقا دا ورىس زەرتتەۋشىلەرى  بۇل اۋلەتتى «پولوۋلەگەندارنايا ديناستيا» دەيدى. بۇل اۋلەتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى پاتشاسى كەي كۋباد ارعىقازاق ميفولوگياسىندا كەيقۋات اتانىپ ءجۇر. جاقسىلىق ءسابيتوۆ كاي اۋلەتىن ماڭعولدىكى دەپ راشيدەننىڭ ايتقانى بويىنشا قاتەلەسەدى. ماڭعولدىڭ كاي اۋلەتىنە قاتىسى جوق، ويتكەنى، شەجىرەسىندە ايتىلعانداي قيات-بورجىگىن اۋلەتىنىڭ اتاسى بودانجار، ياعني،  بوتەنسارى، نە بولماسا بۋدانجار دومباۋىل مەرگەن ولگەننەن كەيىن بەلگىسىز ادامنان تۋعان. ول بەلگىسىز ادام شەجىرەدە باياۋىت-ماعالدىق (ماالليح) اتانعان سوڭ، وسىنىڭ اتىنان  ماعال، ماعول اتاۋى پايدا بولعان. «قۇپيا  شەجىرەدەگى»  «حاماگ ماعول» دەگەنىمىز الگى بەلگىسىزدەن تاراعان تەك قانا قيات-بورجىگىن تارماعى بولادى.  ءوزىنىڭ ءتۇبىنىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلگەن شىڭعىس حان ءوزى قۇرعان يمپەرياعا ناقتى تەگىنىڭ مۇعال اتاۋىن بەرگەن. وسى مۇڭال-مۇعالىمىزدى ورىستار ماڭعول اتاپ كەتكەن ەدى. شىڭعىس حان ماعولدارى مەن قازىرگى ماڭعولداردىڭ ءبىر-بىرىنە ەش قاتىسى جوق. قازىرگىلەرگە بۇرىنعىلاردىڭ اتاۋى عانا كوشكەن.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىن جۇرتباي تۇرىك قاعاناتتارىنداعى تاناكوكتى  تونىكوك نايمان دەگەن ەكەن. الاي دا، ەشبىر دالەلىن كەلتىرە الماعان.  قارلىقتاردىڭ سابەك تايپاسىنان بولعان تاناكوك قالايشا نايمان بولماق؟ ال ەندى، ونىڭ سير-قىپشاق بولۋى، ەسىمىنىڭ سيىرعا قاتىستى تاناكوك بولۋى ابدەن مۇمكىن.  ويتكەنى، ونىڭ قۇلپىتاسىنداعى تاڭباسى تەڭ قابىرعالى ءۇشبۇرىش – قاسيەتتى قارا بۇقانىڭ، ياعني، وكىرەشتىڭ تاڭباسى. وزبەكتەردە قالعان وكىرەش شالدىڭ قۇلپىتاسىنا نايماندار بۇل تاڭبانى كەيىن قويعان بولسا كەرەك. الاي دا، بۇل تاڭبانىڭ ماعىناسىن ءبىلدى مە ەكەن؟  ناداندار «تۇمار» اتاپ كەتكەن بۇل تاڭبا ميفولوگيالىق قارا بۇقانىڭ ماڭدايىنداعى ءۇشبۇرىشتى اقتاڭلاقتى بىلدىرەدى. بۇرىشى جوعارى قاراپ تۇرسا «ۇلى مارتەبەلى» دەگەندى بىلدىرەدى دە، تومەن قاراپ تۇرسا «قاسيەتتى سيىر انانىڭ بالاسى»، ياعني، وكىرەش دەگەندى بىلدىرەدى. وكىرەش شالدىڭ قۇلپىتاسىندا ءۇشبۇرىشتىڭ بۇرىشىن نايمانداردىڭ  جوعارى قاراتىپ قويعاندارىنا قاراعاندا  بۇل ادامنىڭ نايمان اتاسى ەمەس، كەزىندەگى لاۋازىمدى تورە، حانزادا، تاريحي تۇلعا بولعانىن ءبىلدىرىپ تۇر. سونىمەن قاتار بۇل ءۇشبۇرىش تاڭبانى ەگيپەتتەگى پيراميداعا ۇقساتقاندارىنا قاراعاندا، وكىرەشتىڭ باستاپقى نۇسقاسى - ەگيپەتتىك قاسيەتتى قارا بۇقانى بىلگەندەرىنەن بولسا كەرەك. بۇل ءۇشبۇرىش تاڭبانىڭ ارعىقازاق ميفولوگياسىندا ءارتۇرلى اتالىپ جۇرگەنىن وشاقتى مەن شاپىراپشتىنىڭ تاڭبالارىنىڭ اتاۋىنان دا بىلۋگە بولادى. شاپىراشتىلار تۇمار اتاعان بۇل تاڭبا پارسى تىلىندەگى چاپراز اتتى تۇيمەگە ۇقساس بولعاندىعىنان ەجەلدە تايپا چاپرازلى اتانعان. ال ەندى، وشاقتىلاردىڭ تاڭباسى «وشاق» - قازاننىڭ استىنداعى وشاققا قوياتىن، تەڭ قابىرعالى ءۇشبۇرىشتى قۇرايتىن  ۇش تىرەكتى بىلدىرگەن سوڭ، وسىلاي اتالعان. الاي دا، بۇل تاڭباسى دا بىلمەستىكتەن تۇمار اتالادى.

بەلگىبايدان سۇگىرشى دەگەندەرىندەگى سۇگىرشىنى سۇگىرشە دەگەن نۇسقا دا بار. دۇرىسى وسى بولار، ويتكەنى، سۇگىر دەگەنىمىز تاريحتا اتى قالعان قىپشاق حاندار اۋلەتىنىڭ ەڭ جارقىن بەينەلەرىنىڭ ءبىرى، قاسقىرشا ۇلىي العان، ورىستاردىڭ زارەسىن العان قىپشاق بونياك حاننىڭ نەمەرەسى بولادى. سوندا شەجىرەدەگى سۇگىرشە دەگەنىمىز – قىپشاق حاندار اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. (كىشى سۇگىر). سۇگىر حانزادانىڭ اكەسىنىڭ اتى ورىس دەرەكتەرىندە وسەن دەپ اتالادى. مەنىڭشە، بۇنىڭ اتىن كەيانيد كەي وسەدەنگە قاتىستى قويعان. كەي ۋسان دەپ تە ايتىلادى. ال ەندى، تاناكوكتىڭ شىققان تەگىن اشيدە اۋلەتى دەيتىندەر دە بار. بۇل اشيدە اۋلەتىنىڭ اتاۋى جونىندە تاريحتا: «ەرتەدەگى ءبىر قاعاننىڭ اتاۋى» دەپ قانا ايتىلادى. اشيدە مەن وسەدەن اتاۋلارىنىڭ  ۇيقاس ەكەنى ءبىلىنىپ تۇر. قازاق عالىمى يۋ. زۋەۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە اشيدە اۋلەتىنىڭ تاڭباسى - ءتورت ءجۇزدى تاراق تاڭبا، يۋەچجي-كۋشان پاتشالىعىنىڭ التىن تەڭگەسىندەگى پاتشانىڭ تاڭباسىمەن ءبىر. جانە دە بۇل التىن تەڭگەلەردە قۇيرىعى كەسىلگەن بۇقا مەن كاي اۋلەتى پاتشالارىنىڭ «نوقتا» تاڭبالارى بەينەلەنگەن. وسىدان بىزدەر بۇل «ەرتەدەگى قاعاننىڭ» كىم ەكەنىن بولجاي الامىز. كۋشان دەگەننىڭ - حۋشە، حۋشيانگ، ياعني، قىتاي دەرەكتەرىندە وسىلايشا تاڭبالانعان قىپشاق ەكەنى ايتىلدى. ارينە، بۇل جەردە تولەگەتايدى تاريحي تۇلعا سۇگىر حانزادانىڭ  ۇرپاعى دەگەن اڭگىمە جوق. سۇگىر دە، وسەن دە نايمان حاندارىنىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن تۇلعالار. مەنىڭشە، شەجىرەنى قۇراستىرعاندار بۇل اۋلەتتىڭ تۋىس ەكەندەرىن جاقسى بىلگەندەرىنەن وسى تاريحي تۇلعالاردىڭ اتىمەن نايمان شەجىرەسىن باستاعان بولسا كەرەك. سۇگىردىڭ ەكى ماعىناسى بار. ءبىرىنشىسى – قىلىش تاسۋشى، ەكىنشىسى – كونە تۇرىك تىلىندەگى سۋكۋر، ياعني، حابار دەگەندى بىلدىرەدى.

نايمان شەجىرەسىندە سۇگىر اتى قاراكەرەيدەگى اقنايمانداردا دا كەزدەسەدى. شەجىرە دەرەكتەرىندە جاعالبايلى سۇگىر باتىردىڭ اقنايمانداعى ايتولى دەگەن قىزدى الىپ، كەيىن، ەلىمدى ءبىلىپ كەلەمىن دەپ جوعالىپ كەتكەنى ايتىلادى. مۇحتار اۋەزوۆ بولجاعانداي، بۇلاردىڭ تاريحىن قىز جىبەكتىڭ تاريحى دەگەنىمنەن كورە الماعاندار قىلقىنىپ قالدى. قولدارىندا ەشبىر تۇپڭۇسقا شەجىرەسى جوق، اناۋ ايتتى، مىناۋ ايتتى دەپ، شەكتىنى تاراتىپ كەتتتى.  بۇلار شابىلسا دا، شەكتىدەن دە، جاعالبايلىدان دا قىز جىبەك پەن تولەگەننىڭ ۇرپاقتارىن تابا المايدى. مەن تابىلسا ەكەن دەپ ماقالامدى جاريا ەتكەن ەدىم. تابىلعان جاعدايدا، اقنايماندا سۇگىردەن قالعان جەتى ۇلدىڭ، نايمانعا كەلىپ جاسىرىنعان تاريحي تۇلعا سۇگىر حانزادادان قالعان دەپ ايتارىمىز حاق. بىزدە قالعان سۇگىردىڭ ءبىر ۇلى بايجان مىرزا اتانعان. ال ەندى، شەجىرەدەگى مىرزا دەگەن ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسى – ءامىرشىنىڭ ۇلى دەگەندى بىلدىرەدى. قازاق اراسىنداعى جومارت ادامعا قاتىسى جوق. جومارتتى مىرزا دەگەندەرى «پرولەتارلىق» ۇعىم.

تولەگەتايدىڭ شەجىرەلىك ەسىمى تولە بولعان. عۇلام قادىر اتانعان بايجىگىتتىڭ عۇلاما شەجىرەشىسى تولەنىڭ ۇرپاقتارىن قىتايسىز تاراتقان ەكەن. وزبەك حاندىعى كەزىندە نايماندارمەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كيدانداردىڭ حيتاي تايپاسى بولعان. شەجىرە اڭىزدارى تولەنىڭ كەزىندەگى نايماننىڭ اقىرعى حانى كۇشلىكتىڭ شوپشەگى ەكەنىن ايتادى. كۇشلىكتىڭ قارا قىتايدا قالعان جەسىرى كۇنەكەيدەن تاراعان دەيدى. تولەنىڭ باباسىن قارا قىتايلار شىڭعىس حاننان جاسىرىپ الىپ قالعان دەسەدى. وسىلاردىڭ اراسىنان كەلگەن تولەنى تولە قىتاي (حيتاي) اتاپ كەتكەن ەكەن.  بارا-بارا بۇل ەسىم تولەگەتايعا اينالعان.  ال ەندى، ونىڭ تولەك اتاي دەگەن اتاۋى ەشبىر شەجىرەدە ايتىلمايدى. بۇل اتاۋ كەيىنگىلەردىڭ ساندىراعىنان بولعان دەسە بولادى.

«الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عالىمدارىنىڭ ايتۋلارىنشا كۇشلىكتىڭ ەكى ۇلى مەن ءبىر قىزىن شىڭعىس حان تاربيەلەۋگە الىپ كەتەدى.  ءبىر ۇلدىڭ اتى باتان، ەكىنشىسىنىكى جاۋشى بولعان. تەكتىلەردەن قالعان شەجىرە دەرەگىندە تولەگەتايدىڭ قايىن اتاسى قىلىشتى ءپىر اتانىپ تۇرعان سوڭ، ءبىز بۇل كىسىنىڭ اتىن باسقا شەجىرەدەگى سياقتى «قوجا» اتامايمىز. ءپىر دەگەنىمىز سول زاماندا سوپىلىق وردانىڭ (وردەن) باسشىسىن بىلدىرگەن. كەيبىر نۇسقالاردا ايتىلعانداي، تولەگەتايدىڭ جەتىم قالىپ قىلىشتى پىرگە كەلىپ پانا تاپقانى، نۇسقالاردىڭ  ەڭ دۇرىسى بولماق.  اتام قازاق: «جاقسى ادامعا ءبىر كىسىلىك ورىن ارقاشاندا تابىلادى» دەگەن عوي. قىلىشتى ءپىر، ياعني، ءبىر ەلدىڭ رۋحاني، ءدىني كوسەمى تەكتى، لايىقتى ادامدى كەزدەستىرسە كەۋدەسىنەن يتەرمەسى انىق. ءتىپتى، قوجالاردىڭ سالتىن بۇزىپ  قوجالار  اۋلەتىنەن شىقپاعان تولەگە قىزىن بەرگەن.  تولەگەتاي دا ءوزىنىڭ حان بابالارى سياقتى بولاشاقتى بولجاي الاتىن، بويىنا قىدىر دارىعان اۋليە ادام بولعان. سوندىقتان دا تاريحي دەرەكتە ول «تۋنگاچۋك تولە»، ياعني، ابىز-اۋليە تولە دەپ ايتىلعان. نەگىزىندە بۇل تۋنگاچۋك اتاۋىنىڭ ەكى ءتۇرلى ايتىلۋى بار. الشاشقىسى «تۋن گەچەك» - باقسىلاردىڭ ءپىرى، ابىز، اۋليە اتا دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىسى تۇڭعا چىك – حاننان باسقاعا باعىنبايتىن، ەڭ جوعارعى قاراۋىل-جاساقتىڭ ەركىن قولباسشىسى دەگەندى بىلدىرەدى. تولەگەتايدىڭ قولباسشى دا بولعانى جونىندە بەكەر ايتىلماعان بولسا كەرەك. تولەگەتاي – 16 جاسار شيباندىق ابىلقايىر سۇلتاندى حان كوتەرگەن نايمان ەلىنىڭ سول زامانداعى توعىز كوسەمدەرىنىڭ  بىرى ەدى. عالىمدار، اتاپ ايتامىز عالىمدار تولەگەتايدىڭ 15-ءشى عاسىردا، ياعني، وسى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەنىن ايتىپ وتىر.

تولەگەتاي سىر بويىندا جەتىلىپ ءجۇرىپ، يسلام دىنىنە بەرىلىپ مەككەگە بارار جولدا قىلىشتى پىرگە كەلىپ باتاسىن سۇرايدى. سوندا قىلىشتى ءپىر ونى ءوزىنىڭ قاسىندا الىپ قالادى دا، بويىنداعى قاسيەتىن، تەگىن بىلگەن سوڭ قىزىن بەرەدى. وسىدان كەيىن تولەگەتاي بابا ۇلكەن سوپى دا بولىپ قوجا اتانادى. تاريحي دەرەكتەگى «تولە قوجا» دەگەندەرى وسىنى ءبىلدىرىپ تۇر.  ەرتەدەگى تەكتى ادامدار، بيلەر، پىرلەر  تەكتىلەردىڭ  ۇرپاقتارىن جاقسى ءبىلىپ وتىرعان. ماسەلەن، كوكبايدىڭ ايتقانىندا تولە بي جاسىرىن جۇرگەن سابالاقتى ءبىر كورگەندە ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنان، ادەت-عۇرپىنان، ءسوز ساپتاۋىنان، جاسىل-سۇر كوزدى بەت-الپەتىنەن تورە ەكەنىن بىردەن تانىپ قويعان ەكەن. جوعارىدا ايتىلعان قىلىشتى ءپىر ءوزىنىڭ قىزىن تولەگە بەرگەنىندە ونىڭ اينالاسى: «قىزىڭدى بۇل جەتىم جەتەسىزگە نەگە بەردىڭ؟» دەپ سۇراعانىندا ءپىر اتا: «بۇل بالا ناعىز تەكتىنىڭ تەكتىسى، شىڭعىس حانمەن كوپ سوعىسقان كۇشلىك حاننىڭ شوپشەگى» دەگەن ەكەن. ايتۋشى، بايجىگىت داۋلەتباي باتىردىڭ ەگىزى ەسەنگەلدى اتانىڭ ۇرپاعى، شەجىرەشى بولعان مالىك مۇقاشۇلى مارقۇم.

ءبىر وتىرىكشى قوجا 1230-ءشى جىلى تۋعان بۋرحان اد-دين قىلىش اۋليەنى  تولەگاتايدىڭ قايىن اتاسى دەگەن ەكەن.  تولەگەتاي 1428-ءشى جىلدارى حان سايلاۋىنا قاتىسقاندا بۋرحان اد-ءديننىڭ سۇيەگى ءشىرىپ قالعان ەدى. قىلىشتى ءپىر قىلىشتى قوجانىڭ اتاسى دەگەن قىلىشتى اتا ەمەس. ديۋانا قوجالارداعى بايجىگىتكە سىڭگەن  قوجاندارمەن بىرگە جۇرگەن قىلىش تارماعىنان دا ەمەس. حوراسان اتا اتانعان  ابد-ال جاليل بابتىڭ ۇرپاقتارى سانالاتىن قوراسان قوجالارداعى قىلىشتى ءپىر بولادى. بۇل قوراسان قوجالار ارعى تۇبىندە حازىرەت ءالى مەن فاتيما انامىزدىڭ ۇلى قۇسايىننان تۋعان، 710-712 جىلدارى دۇنيە سالعان زاين ال-ءابيديننىڭ ۇرپاقتارى بولادى. ال ەندى، حازىرەت ءالى مەن فاتيما انامىزدان تارادى دەگەن سەيىت قوجالاردىڭ انىعىندا اراب جاۋلاۋشىلارىنىڭ ۇرپاقتارى ەكەندەرىن تالاي زەرتتەۋشىلەر، شەجىرەتانۋشىلار ايتقان ەدى. (ەروفەەۆا، مۋمينوۆ). قازاق جەرىندەگى سەيىت قوجالار وزدەرىن سايدتارمىز دەپ جالعان ايتقان دەيدى. ماسەلەن، قىتاي دەرەكتەرى شىڭعىس حاننىڭ قاسىندا سەيىت قوجامىن دەپ جۇرگەن جاپار قوجانىڭ تەگىنىڭ ۇيعىر بولعانىن ايتادى. («مەن-دا بەي-لۋ»).

بايجىگىتتىڭ اكەسى دەگەن توقتار قوجا دا وسى قوراسان قوجالاردىڭ اتاعىن العان ەكەن. شايبان حاننىڭ حوراسان شايبەك دەگەن اتاعى بولعان سوڭ، قوراسان قوجا دەگەندى وسى حوراسان شايبەككە جاپسىرعان  بايجىگىتتەردىڭ شەجىرەلەرى: «اتامىز توقتار قوجا سايبەك حاننان» دەپ  لاقاب ايتقان. وسى عالامتورداعى «بايجىگىت شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى ما؟» دەگەن ماقالامىزدا توقتارقوجانىڭ دا، قابانبايدىڭ دا، ەشقانداي دا سارت، تورە ەمەس، اق قىپشاق-نايمان  ەكەندەرى دالەلىمەن ايتىلعان.

ال ەندى، قوجالاردى پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س. - نان تاراتىپ جۇرگەندەر ناعىز سۋايت، ماقتانشاق، كامال ابدراحمان اعامىز ايتقانداي «وتىرىكشىلەر» بولادى. بۇلار وزدەرىنىڭ ناقتى تەگىن بىلمەگەندى قويىپ، يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋشىلار رەتىندە ءتىپتى، يسلامدى دا، قۇران كارىمدە ايتىلعان اللاھتىڭ ءسوزىن دە بىلمەيتىندەر. قامال ابدراحمان اعامىز بۇلاردىڭ ەسىنە سالعان قۇران كارىمنىڭ «احزاپ» سۇرەسىندە: «مۇحاممەد (ع.س) سەندەردەن ەشبىر ەركەكتىڭ اكەسى ەمەس. بىراق اللانىڭ ەلشىسى، پايعامبارلاردىڭ سوڭى. اللا ءار نارسەنى تولىق ءبىلۋشى. ءاي مۇمىندەر! اللانى وتە كوپ زىكىر ەتىڭدەر. ونى ەرتەلى-كەش پاكتەڭدەر. ول سونداي اللا، سەندەردى قاراڭعىلىقتان جارىققا شىعۋ ءۇشىن ءوزى راحمەت قىلىپ، پەرىشتەلەرى دۇعا ەتەدى» دەپ ايتىلادى.

ياعني، بۇل جەردە «ەشبىر ەركەكتىڭ اكەسى ەمەس» دەگەنى اللاھ تاعالانىڭ، وزدەرىن اتادان تاراتاتىن حالىقتارعا جاتاتىن بىزدەر ءۇشىن اقىرعى پايعامبارىمىز س.ع.س.-نان ۇرپاق جالعاستىرار ۇرىقتىڭ قالماعانىن ايتىپ تۇرعانى. سوندا بۇلار، باسقا مۇحامەدتەن تاراعانادارى دا بار، پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا س.ع.س.-نان تارادىق دەگەندە، اللاھتىڭ ءسوزىن جوققا شىعارماق. «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» دەگەندەي بۇنداي قوجالار قاراڭعى حالىقتى الداپ سوعىپ، جالعان ايتىپ اتاققا يە بولماقشىلار. ءوزىن مۇحاممەد س.ع.س. پايعامبارىمىزدان تاراتىپ جۇرگەن، جوعارىدا ايتىلعان الگى قوجا قيت ەتىپ، قوجالارعا ءسوز تيسە: «ەلدى ءبۇلدىرىپ جاتىر»، «رۋلاردى جاۋلاستىرىپ جاتىر» دەپ پالە سالادى ەكەن. قوجالاردىڭ جالعانىن بەتكە ايتقاننان، نە بولماسا، ول ويدان شىعارعان قاراتاي دەگەن باتىردىڭ نايماندا بولماعانىن شەجىرە دەرەكتەرىمەن ناقتى دالەلدەپ بەرگەنىمنەن قازاق بۇلىنە قويماس. ارتتارى اشىلىپ قالعان سوڭ، ارانداتۋشىلىقتى بۇلار وزدەرى جاساپ وتىر. قازاقتى ءبۇلىنسىن دەپ وتىر.  ياعني، قايمانا قازاقتى قامال ابدراحمانعا، ماعان ايداپ سالماقشى. انە، بۋرحان اد-ءديندى ايتقان جالعانى دا اشكەرە بولدى. قازىرگى تاڭدا قوجالاردىڭ «قىز جىبەك» جىرىن دا بۇرمالاپ، قازاقتىڭ حاس باتىرى، مالايسارىمەن بىرگە سوعىسقان تايلاق باتىردىڭ اكەسى بەكەجانعا تولەگەن باتىردى ءولتىرتىپ قويعاندارى ايتىلىپ ءجۇر. تولەگەندى ولتىرگەن بەكەجاننىڭ قول استىنداعى قۇلى، انديجاننان قاشقان ۇرى قوجا كەسكەنتەرەك دەيدى. سوندىقتان دا، بۇنداي  قوجالاردىڭ ايتقانىن دا، ىستەگەنىن دە ىستەمگەن ابزال.

ال ەندى، قاراڭعىلىقتان ارىلۋ ءۇشىن تەك قانا قۇران كارىمدى وقىپ زەرتتەگەندەر عانا اللاھقا ناعىز جولدى تابادى. وزدەرىڭىز كورگەندەي قۇران كارىمدەگى ءبىر اۋىز ءسوز بۇنداي قوجالاردىڭ جالعانشىل ەكەندەرىن اشكەرە ەتىپ وتىر. ولاردىڭ ايتىپ جۇرگەن حاديستەرى كىمدەردى اداستىرمادى؟ حاديستەردى پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س. ايتتى ما، ايتپادى ما، ونى قاراڭعى قازاق بىلمەيدى.  بۇلار پايعامبارىمىز س.ع.س.-نىڭ اتىنان سويلەي سالادى. بۇل ايتىلعانداردىڭ كوبىسى حارام دۇنيە. مۇسىلمەن بالاسىن قارا جولعا سالاتىن دۇنيە. مىنا ەلىمىزدەگى بولىپ جاتقان سودىر-سۇمدىقتىڭ ءبارى وسىنداي جالعان حاديستەردەن كەلدى. «ساقالداعى ءاربىر ءشاشتىڭ تۇبىندە ءبىر-ءبىر پەرىشتە وتىرادى» دەگەن نە سۇمدىق؟ ساقال قويۋ پەرعاۋىنداردان قالعان قاتە ۇعىم.  سوندىقتان، شىن مۇسىلمان بولام دەگەن ادام تەك قانا قۇران كىرامدى وقىپ تۇزەلەدى. وسىنى بىلگەن يسلام الەمىنىڭ عالىمى ناسير اد-دين الباني: «ەگەر دە بىرەۋ قۇران كارىم مەن سۇننەدەن دىم بىلمەسە، ول ءدىننىڭ نەگىزى تۋرالى نە ايتا الادى؟ ول تەك قانا بىرەۋلەردىڭ  ايتقان تۇجىرىمدارىن قابىلدايدى (حاديستەردى. ق.ز.).  ەگەر دە كىمدە-كىم يسلامدى اللاھتىڭ ءدىنى دەپ ۇعىپ، قۇران كارىمدى وقىپ زەرتتەمەسە، ول كۇناھار بولادى، ءتىپتى، ونىڭ جولى وڭ بولسا دا.  اللاھتىڭ كىتابىن وقىپ، زەرتتەگەن ادام عانا سىيلى بولادى، ءتىپتى ونىڭ جولى تەرىس بولسا دا. ەگەر دە ول ءوزىنىڭ تۇجىرىمىمنان اداسپاسا، ونىڭ سىيلىلىعى ەكى ەسەلەيدى» دەگەن ەكەن.

قوجالار اراب بولسا، بولا بەرسىن. ەجەلگى اريلەردىڭ ۇرپاقتارى يراندىقتار يسلام ءدىنىن قابىلداسا دا، ارابتىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ ولارعا كەرەك جوق ەكەنىن ايتادى.  قازىرگى تاڭدا ەلباسىمىز دا وسىنى ايتىپ وتىر. ءاي قازاق! قازاقتىڭ تاقياسى مەن شاپانىن كيىپ نامازعا جىعىلساڭ، سول تاقيا شەكەڭە تار كەلە مە؟ اناۋ اۋى سالاقتاعان ارابتىڭ دامبالى قاي اتاڭنان قالعان ەدى؟

يسلام ءدىنى مەن ونىڭ تاريحى ەكەۋى ەكى بولەك دۇنيە. يسلام تاريحىن، شەجىرەسىن جەتە زەرتتەگەن فرانتسۋز عالىمى انري ماسسە ءوزىنىڭ «يسلام» اتتى زەرتتەۋ كىتابىندە: «سەميا مۋحاممەدا پرينادلەجالا ك اريستوكراتي مەككي، ك پلەمەني كۋرەيش، دەليۆشەمۋسيا نا دەسيات رودوۆ. پرويسحوجدەنيە ەتوگو پلەمەني سوۆەرشەننو نەيزۆەستنو. پو پرەدانيۋ، بولەە يلي مەنەە بليزكومۋ ك لەگەندە، مەككا بىلا پەرۆوناچالنو بىلا زانياتا پلەمەنەم دجۋرحۋم، ا ۆو ۆرەميا پەرەسەلەنيا يۋجنىح پلەمەن، پلەميا حۋززا وستانوۆيلوس نا تەرريتوري مەككي ي چەرەز نەسكولكو لەت ۆىتەسنيلو دجۋرحۋموۆ.  ۆوت توگدا تو ي پوياۆيليس كۋرەيشيتى – پولۋپاستۋحي، پولۋرازبوينيكي...» دەگەن ەكەن.

ەجەلگى قازاقتاردىڭ قاراقشى، ياعني، رازبوينيك بولعاندارىن كىم ايتپاعان؟ وسىدان كەيىن عالىم پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ بەسىنشى اتاسى قوسايدىڭ قورايىشتاردىڭ باسىن قوسىپ، قالادا باسشى ورىنعا شىققانىن ايتادى. الدىڭعى زەرتتەۋلەرىمىزدە قازاق اتاۋىنىڭ باستى نۇسقاسى «قوساق» سوزىندەگى «س» ءارپىنىڭ ورنىنا «ز» ءارپى اراب تىلىنەن ەنگەنىن ايتقان ەدىك. بۇل جەردەگى قوساق دەگەنىمىز اداي-قىپشاق، ياعني، گەرودوت ايتقان حان ساقتارى (قاڭلى-قىپشاق) مەن سۋ ساقتارىنىڭ (اداي) قوسىندىسىن ايتىپ تۇر. ارابتار قوساي دەگەندى حوزاي، حۋزاي دەيدى. ال ەندى بۇل جەردەگى «حۋزاا» دەگەنى حۋزاع بولسا كەرەك.  ياعني، «ع» ءارپىنىڭ ورنىنا «اين» جازىلعان. ماسەلەن، يمام اعزام دەگەندى اراب تىلىندە يمام اازام دەيدى. ياعني، «ع» دىبىسىنىڭ ورنىنا «ا» دىبىسى ايتىلادى. سونداعى حۋزاا، حۋزاع دەگەنى «قوساق» بولسا كەرەك. قوساي بولۋى دا مۇمكىن. قوساي دەگەنىمىزدىڭ اداي-قىپشاق ەكەنىن سىزدەرگە ءاربىر ەسى دۇرىس شەجىرەتانۋشى ايتىپ بەرەدى. ال ەندى، قورايىش دەگەنىمىز مويسەيدىڭ «بىتيەسىندە» جوعارعى سەيرلەرمەن بىرگە اتالعان حورەي بولسا كەرەك. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر حورەيدىڭ كەرەي ەكەنىن ايتادى. بۇل جەردەگى حورەي، كەرەي، قورايىشتىڭ ءبىر سايكەستىگى، قازىرگى  كەرەيدە دە، قورايىشتا دا پايعامبارىمىز س.ع.س.-نىڭ رۋى «بانۋ كالب»، ياعني «يت ەلى» بار. بانۋ كالب دەگەنىمىز «يت ۇلدارى» دەپ ايتىلادى. ياعني، بۇل جەردەگى ۇل دەگەن ءسوزدىڭ – ۇرپاق، اۋلەت، ەل دەگەن ماعىنادا ەكەنىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. پايعامبارلاردىڭ ەڭ مىقتى ابىز-اقىنداردان شىعاتىندارى بەلگىلى. «جيزن مۋحاممەدا» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، زەرتتەۋشى ۆ. يرۆينگ پايعامبارىمىز س.ع.س. – نىڭ دۇنيەگە كەلەرىنىڭ الدىندا اراۆيادا ابىز-اقىنداردىڭ قاپتاپ كەتكەندەرىن اتيقان ەدى. بۇل كەزەڭ، ەجەلگى يۋەچجي- كۋشان پاتشالىعىنىڭ ىدىراپ كەتكەن زامانى ەدى. بۇل پاتشالىق كاسپي تەڭىزىنەن ءۇندى مۇحيتقا دەيىن جايىلعان بولعان. قازاقستاندىق زەرتتەۋشى يۋ. زۋەۆ قىتاي ترانسكريپتسياسىنداعى «يۋەچجي» ەتنونيمىنىڭ ياتي، اتي، وتي ەكەنىن ايتقاندا، قازاقشاسىنىڭ اداي ەكەنىن تۇسىنەمىز. كۋشان دەگەنى جوعارىدا ايتىلعانداي، قىتاي دەرەكتەرىندەگى حۋشا، حۋشيانگ، ياعني قىپشاق بولادى. قىپشاق اتاۋىنىڭ باستى نۇسقاسى كاۆي+شاق، ياعني ابىز-اقىندىق ساقتار، نە بولماسا سولاردىڭ ۇرپاقتارى دەگەندى بىلدىرەدى. وسىنىڭ دالەلى -  قازىرگى قىپشاقتاردىڭ ءوز شەجىرەسىندە كوبەقالىپتان تاراپ تۇرعاندارى. بۇل جەردەگى «كوبە» - كاۆي دە، «قالىپ» دەگەنى – بولمىسى. ورىس ءتىلدى انىقتامالاردا: كاۆي – ستيحوتۆورەتس ي پروريتساتەل. كاۆي – چۋيات. كاۆي رودوۆوي تيتۋل.

ياعني، بۇل جەردە كاۆيدىڭ ابىز-اقىن، اللاھتىڭ ءسوزىن قابىلداۋشى، پاتشا ەكەنى ايتىلىپ تۇر.  ال ەندى، اللاھ دەگەن ءسوز العاشىندا قورايىشتاردىڭ وزدەرىنىڭ قۇدايىن بىلدىرگەن دەيدى. («زاپوۆەدي تەنگري» ك. سەريكپاەۆ). جوعارعى انري ماسسە بولسا، قورايىشتاردىڭ العاشىندا ايعا تابىنعاندارىن ايتادى. ۇراندارى قوساي بولعان ەجەلگى سير-قىپشاقتاردىڭ اي تاڭىرىنە تابىنعاندارى بەلگىلى. تاسقا قاشالىپ قالعان ارعىقازاق ميفولوگياسىندا اي ءتاڭىرى مەن قاسيەتتى سيىر انادان قاسيەتتى بۇقا وكىرەش تۋادى ەكەن-مىس. مىنە وسى وكىرەشتىڭ ايعا ۇقساعان ەكى ءمۇيىزى قوساي بولادى. يسلام دىنىنەن بۇرىن تۋعان پايعامبارىمىز س.ع.س.-نىڭ اكەسىنىڭ ابداللاھ دەگەن اتى، اللاھتىڭ قۇلى دەگەن ماعىنادا.  دەمەك، اللاھ دەگەنىمىز يسلام دىنىنەن بۇرىن بولعان ۇعىم. مەنىڭشە، اي ءتاڭىرى دەگەندى بىلدىرەدى. اللاھتىڭ قالاۋىمەن بۇكىل الەمدە ايدىڭ بەينەسى يسلامنىڭ سيمۆولىنا بەكەر اينالعان جوق.  وسىمەن قاتار قىپشاقتىڭ ايباس دەگەن ۇرانى دا بار. بۇل ايباس تولعان ايدى بىلدىرەدى. شەجىرە دەرەكتەرىنەن بىزدەر كەرەيدىڭ (حورەي، قورايىش) ءتۇبىنىڭ سارى قاڭلى، قيات-قىپشاق ەكەنىن تۇسىنەمىز. سوندىقتان قۇرمەتتى اعايىن، اللاھ تاعالا ولارعا پايعامبارىمىزدى قىپشاق اراسىنان جىبەرگەنشە «جاساعاندارى ىلىق»، «ادام بەينەسىندەگى اسقاندار» بولعان، شەجىرەسىندە ەۆرا اتادان ەۆرەيمەن بىرگە تاراپ تۇرعان ارابتارعا ەلىكتەگەننەن ساقتانايىق دەمەكپىز. ۋاقابىڭ دا، ءسالافيىڭ دە وسىلاردان شىعىپ جاتىر ەمەس پە؟

ەندى، جوعارعى تولەگەتاي، توقتارقوجا بابالارىمىزدىڭ ابىز-اۋليە، باقسى بولا تۇرا قابىلداعان يسلام دىنىمەن بىرگە اتا-بابا رۋحىن قاستەرلەگەن ارۋاقتىق، ابىز-اقىندىق تا ءدىندى بىرگە ۇستانعاندارى جونىندە بىرەر ءسوز. قازاقتاردىڭ ەكى ءدىندى بىردەي ۇستايتىندارىن شوقان دا ايتقان ەدى. ءتىپتى، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزىندە تاسقا تابىنۋشىلىقتىڭ (يازىچەستۆو) جاتقانىن ايتقاندار دا بار.  بىزدەر قانشالىقتى مۇسىلمان بولساق تا، يسلام ءدىنى شەك قويعان جىلقى ەتىن جەي بەرەمىز. ال ەندى، بۇل شەك قويۋ انىعىندا يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋشىلارىنىڭ زورواستريزم دىنىمەن باقتالاستا بولعانىنان ەدى. اقبوز اتتى قۇربان شالۋ وسى اريلىك زورواسترالىق دىننەن قالعان. اريلەر ءتىپتى اتتىڭ قۇمدا قالعان ءىزىن قاسيەت ساناعان. اتتىڭ ىزىمەن جۇرسە سوعىس ولجاسىنا كەنەلەمىز دەگەن ۇعىم بولعان. ال ەندى، پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س. اتتىڭ كەكىلىندە قايىر، بەرەكە بولاتىنىن ايتقان ەكەن. اتتى كۇتكەن ادامعا  ماڭگىلىكتە سىيلىق، بۇل جالعان دۇنيەدە سوعىس ولجاسى بولاتىنىن ايتقان دەيدى  «دجيحاد» كىتابىندە ۋرۆا ال-باريكيدىڭ سوزىنەن ال-بۋحاري.  اتتىڭ كەكىلى مەن جالىنىڭ ءبىر ەكەنى بەلگىلى. يۋەچجيلەر مەن كۋشانداردىڭ، ياعني، العاشقى قازاقتاردىڭ ءۇش اشا ايىردىڭ تۇبىنە اتتىڭ جالىن بايلاپ پاتشاعا ۇستاتقانىن وسىلاردان قالعان التىن تەڭگەدەن كورەمىز. جالايىر دەگەن وسىدان قالعان. سوندىقتان دا، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سابەتقازى اقاتاي جالايىردىڭ تاريحىنىڭ كۇللى قازاقتىڭ تاريحى ەكەنىن ايتقان. ارينە، بۇل جەردە قازىرگى جالايىر تايپاسى ايتىلىپ تۇرعان جوق. جالايىرتاڭبالى بولعان كۇللى قازاق ايتىلىپ تۇر. بۇل تاڭبانى قيات-قىپشاقتارعا كىرمە بولعان قيات بورجىگىندىك شىڭعىس حان وزىنە العان ەدى.

اريلەر يت جانۋارىن اۋليە ساناعان سوڭ، ءيتتى ءناجىس ەتۋ دە باقتالاستىقتان بولعان. وسىعان قاراماي اريلەردىڭ ۇرپاقتارى  قازاقتار  يت جانۋارىن، اتاپ ايتقاندا اريلەر «يزگونيايۋششي دياۆولا» دەپ اتاعان تازى ءيتتى جەتى قازىناعا ەنگىزگەن. ەشقانداي دا ءدىن، ءبىزدىڭ اتا-بابا سالتىمىزعا تيىم سالا المايدى. جوعارعى  ۆ. يرۆينگ پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ  ەسكى كەمەنىڭ ەڭ ساپالى بولشەكتەرىن الىپ، جاڭا كەمە سالعانىن اسەرلەپ ايتقان ەكەن. اللاھ تاعالا پايعامبارىمىزدىڭ ناماز وقىعاندا جۇرەگىنىڭ قاعباداعى تاسقا بۇرىپ تۇرعانىن سەزىپ، ناماز وقىعاندا بەتىن مەديناعا ەمەس، قاعباعا قاراتۋعا رۇقسات بەرگەن ەكەن. كورنەكتى اراب اقىنى، عالىم جانە ءپالساپاشى ابۋ-ل – اليا ال ماوري بىلاي دەگەن ەكەن:

حريستياندار حريستوستى قۇداي دەيدى،

قۇداي بولسا سويىلعا نەگە جىعىلعان؟

ەۆرەيلەر يەگوۆانى مەيىرىم دەيدى،

مەيىرىم بولسا نەگە قان توگىپ قۇربان شالعان؟

پارسىلار حوسروۆتى تازا دەيدى،

تازا بولسا نەگە سيىردىڭ زارىمەن جۋىنعان؟

يسلامدا تاسقا تابىنۋ حارام دەيدى،

حارام بولسا نەگە تاستى ءسۇيىپ، جىلاعان؟

ال ەندى، پايعامبارىمىز مۇحامەد س.ع.س. بولسا، تاسقا دەگەن قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ، زاماناقىر بولعاندا تاستىڭ تۇبىنە تىعىلعان كاپىردى الگى تاستىڭ ايقايلاپ: «مۇندا جاتىر!» دەپ ۇستاپ بەرەتىنىن ايتقان ەكەن.  سوندىقتان، قۇرمەتتى اعايىن، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قانىمەن بىرگە بىزگە جەتكەن ابىز-اقىندىقتى، ءجاي تاستى ۇستاعان باقسىلىقتى  قاستەرلەپ، قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەپ، قىدىر اتامىزدى دا ۇمىتپالىق. پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س شامىن جاققان يسلام ءدىنى مەن بىرگە ءوز يمانىمىزدى ۇستانعانىمىزدىڭ ەش حارامدىعى جوق. ەلباسىمىز ايتقانداي، ارامىزدان ارابتىڭ جولىن قۋىپ قارا جامىلعانداردى  تالاق ەتەلىك. تولەگەتاي بابامىزدىڭ باسىنا بارىپ زيارات  ەتەلىك، اعايىن!

تولەگەتاي مەن توقتارقوجانىڭ اۋليەلىك قاسيەتتەرى جونىندە بىرەر ءسوز. توقتار قوجا جانجىگىتتى الىپ وزبەك جاققا كەتەرىندە بايجىتىكە: «ناعاشىلارىڭدى كوندىرىپ شىلىكتىنى الساڭ مالدى بولاسىڭ، ول جەردە قۇدايدىڭ ەركەسى جاتىر» دەگەن ەكەن. قۇدايدىڭ ەركەسى دەپ، «تاعلىم» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى ەگىزباي قارپىق دۇنايپۇرۇق باقسىنى ايتقان ەكەن. ال ەندى، بويىنا قىدىر دارىعان وسكەمەندىك كەرەي-جانتەكەي سەرىك سامارقانۇلى ايان الىپ، پاتشالار القابى اتالعان شىلىكتى ماڭىندا شىڭعىس حاننىڭ جاتقانىن ايتادى. جانتەكەيلەر جاندەكە اتىمەن قازىرگى وزبەك نايماندارىنىڭ اراسىندا ءجۇر.  بالكىم، جاندەكە دەگەنىمىز جانجىگىتتىڭ قۇرمەتتەپ ايتقان ەسىمى بولار؟ توقتارقوجا جانجىگىتتى ەرتىپ وزبەك جاققا كەتتى دەدى ەمەس پە؟ ماسەلەن، مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ باباسى تاۋىمبەتتى تاۋكە دەپ تە اتايدى. مەنىڭ اتام داۋلەتتىڭ اتى شەجىرە دەرەكتەرىنە داۋكە بولىپ  ەنگەن. قايتكەندە دە، جاندەكە دەگەنىمىز سول ادامنىڭ ناقتى اتى ەمەس ەكەنى حاق. جانجىگىت، جانجەكە، جاندەكە بولۋى مۇمكىن. ايتەۋىر، بايجىگتتىڭ اعاسى دەگەن جانجىگىتتىڭ اتىنىڭ ەش جەردە اتالمايتىنى  بەلگىلى. اناۋ تاجىكتەگى لاقايلاردى جانجىگىت دەپ جۇرگەندەرى لاقاب. ولاردىڭ ءتۇبى فەرعانادا قالعان ادايلار. باعانالى تايپاسىنداعى شەگەدەكتىك مامبەتقۇلدىڭ ۇلى جانجىگىتتىڭ زامانى بەرى.

سونىمەن، شىڭعىس حاننىڭ جاتقان جەرىن بولجاعان سەرىكتىڭ ايتۋىمەن ول جەرگە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ قورىتىندى شىعارىلىپ، بۇل مولالاردىڭ ساقتاردىڭ قورىمى ەكەنى انقىتالدى. سوندا سەرىك بۇل قورىمدى قالاي سەزگەن؟ مەن ويلايمىن، بويىنداعى گەندىك اقپاراتتى العان دەپ. توقتارقوجانىڭ ايتىپ كەتكەنى مە ەكەن؟

سەرىك ءوزىنىڭ بويىنا قىدىردىڭ دارىعانىن ايناعا قاراپ تۇرىپ ءوزىنىڭ قىدىر اتاعا ۇقساپ تۇرعانىن كورگەنىمەن تۇسىندىرەدى. ارنايى قىزمەتتە بولىپ فوتوروبوت جاساۋ ءىسىن جاقسى بىلگەن ول ءوزى كورگەن قىدىر اتانىڭ سۋرەتىن جاساتىپ شىعارعان ەدى. قىدىر اتانىڭ اق ساقالى بەلۋارىنان كەلەدى ەكەن. سەرىكتىڭ ۇيعارۋىمەن بۇل قىدىر اتانىڭ بەينەسى سۇلتان تاۋكەيۇلىنىڭ جازعان «اقىر جانىبەك» اتتى كىتابىنىڭ مۇقاباسىندا كورسەتىلگەن. بۇل كىتاپ 2014-ءشى جىلى باسپادان شىققان. مەن بولسام سەرىكپەن بيىل عانا تانىستىم. ياعني، قىدىر اتانىڭ بەت-بەينەسىن جاڭا عانا كوردىم. ال ەندى، شىڭعىس حاننىڭ مولاسىنىڭ ماڭعولدا جاتقانىن ەرتەرەكتە ايتقان قارجاۋباي سارتقوجا بولسا، ماڭعولداردىڭ 18-ءشى عاسىردا تابىلعان ءبىر ميستيكالىق كىتابىندە شىڭعىس حاننىڭ قابىرىن كوكبۇقاعا مىنگەن، ساقالى بەلۋارىنان كەلگەن ءبىر شالدىڭ اشاتىنى جونىندە جازىلعانىن  ايتادى. كوكبۇقانىڭ وكىرەش ەكەنى، ساقالى بەلۋارىنان كەلگەن شالدىڭ قىدىر اتا ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. دەمەك، بۇل ماڭعولداردىڭ كورەگەندەرى شىڭعىس حاننىڭ مولاسىن قىپشاقتاردىڭ (وقى قازاقتاردىڭ) تاباتىندارىن ايتقان. اناۋ جەردە قورىمنىڭ جاتقانى راس. ارحەولوگتار شۋرف قاعامىز دەيدى. ال ەندى، جانتەكەيدى تازا نايمان، تازا كەرەي دەگەندەرى بوس ءسوز.  الەمدە تەك قانا تازا قيات-قىپشاق، ياعني، قازاق قانا بار. وسى تۇرعىدان قاراعاندا قازاق اراسىندا رۋشىلدىققا سالىنىپ جۇرگەندەر ەشقانداي دا قيات-قىپشاقتار ەمەس، قيات-قىپشاق، قازاق اراسىنا ىرىتكى سالاتىن كىرمەلەر. ءتۇبى قىتاي عۇن-تۇرىكتەر.

قۇرمەتتى وقىرمان! نايمان شەجىرەسىن زەرتتەپ جۇرگەندەردىڭ نايمان شالدىڭ، وكىرەشتىڭ ويدان شىعارىلعان اڭگىمەلەرىن ايتا بەرگەندەرىنەن شەجىرەمىز تۇزەلمەيدى. ويتكەنى، قازاق تاريحشىلارىنىڭ ايتقاندارىنداي، شەجىرە دەرەكتەرى شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ يدەولوگتارىنىڭ قاداعالاۋىمەن جازىلعان. شەجىرەنى جەتە زەرتتەگەن شوقان دا: «...پو پوۆەلەنيۋ كوتورىح وني ي پيساليس، وتنوسيتەلنو رودوۆ ي پلەمەن سوستاۆلياۆشيح ەتوت سويۋز» دەپ حانداردى ايتقان. نايمان شەجىرەسى دەگەنىمىز كەزىندە حاندىق قۇرعان، شىڭعىس حانمەن جيىرما جىل تەكە-تىرەسكەن ءبىر كاھارمان ەلدىڭ شەجىرەسى. كەزىندە التىن تاقتا وتىرعان، مورلەرىن دە التىننان سوقتىرعان، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ ساۋاتىن اشقان نايمانداردى ول يدەولوگتار ءۇمىتى وشكەن، كۇش-قاۋقاردان ايىرىلعان ءبىر سورلى شالدان تاراتىپ قويعان. سوندىقتان دا، شەجىرەنى ايتۋشى، جازۋشىلار وزدەرى عانا تۇسىنگەن، ەرتەڭ وسىنى تۇسىنەتىن بىرەۋلەر ۇرپاقتان تابىلاتىن بولار دەپ، شەجىرەدە وزدەرىنىڭ ۇلىقتىقتارىنىڭ، تورەلىكتەرىنىڭ ىزدەرىن تاستاپ كەتكەن. بۇنى شەجىرەتانۋدا «جاسىرىن ماعىنالار» دەيدى. جاسىرىن ماعىنا دەگەنىمىز ورىسشا ايتقاندا «ينوسكازاتەلنو». ماسەلەن، الەكساندر پۋشكين «كاپيتانسكايا دوچكا» اتتى رومانىندا ەمەليان پۋگاچەۆتىڭ جاسىرىن ماعىنالى سوزدەردىڭ ايتقانىن كەلتىرەدى. وسىنى وزدەرىنەن باسقا ەشكىم ۇقپاعان. لەوناردو دا-ۆينچي «تاينايا ۆەچەريا» اتتى كارتيناسىندا جاسىرىن ماعىنا رەتىندە، جەزوكشە بولعان ماريانى پايعامباردىڭ قاسىنا «ساحابا» كەيپىندە وتىرعىزىپ قويعان. ويتكەنى، شىركەۋ وعان ماريانى سالعانعا تىيىم سالعان. وسى سياقتى، شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ يدەولوگتارى نايمان حاندارىنىڭ تاريحىن شەجىرەدە ۇمىتتىرسا دا، شەجىرە ايتۋشىلار: «جار توسەگىندە وكىرىپ وكىرەش اتاندى» دەپ، وزدەرىنىڭ تورەلىك تەگىن ايتىپ كەتكەن. شىپىراشتىنىڭ ءتۇبىنىڭ قيات-قىپشاق ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن شەجىرەشىلەر بۇل تايپانى قياتتاردىڭ شەجىرەلىك اتاسى دەگەن بورتەدەن تاراتىپ قويعان. بۇل تايپا وكىرەشتىڭ تاڭباسى،  كايلەردىڭ ءمۇيىز تاڭباسى، وكىرەش-نايمان سارىجومارتتىڭ،  قيات-قىپشاق وسماننىڭ اي تاڭبالارىمەن  بىلىنىپ تۇر. قازىرگى تاڭداعى گەنەتيك عالىم جاقسىلىق ءسابيتوۆ وسىنى راستاپ وتىر. ياعني، بۇلاردىڭ دنك-بەلگىسى ۇيسىندەرگە جاتپايدى. دەمەك، مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ شاپىراشتىنىڭ ۇيسىنگە كىرمە ەكەنىن ايتقانى دا راستالدى. بورتە شەنە دەگەنىمىز تاڭبالى تاستاردا بەلگىلەنىپ قالعان، اي ءتاڭىرىنىڭ سيمۆولىن بىلدىرەتىن قۇيرىعى شۇناق يت، ياعني، بورتە شۇناق. بورتە دەگەنىمىز قازاقتىڭ دالاسىندا وسەتىن جۋسانىنىڭ اتاۋى. (بورتە جۋسان). قازاقتاردىڭ جۋساننىڭ ءيىسىن اڭسايتىندارى بەكەر ەمەس. يۋ. زۋەۆ ارعىقازاق ميفولوگياسىنان قىپشاقتىڭ ءبىر حانىنىڭ گرۋزياعا اۋىپ كەتىپ، ول جاقتا جۋسان بولماعان سوڭ، ءيىسىن اڭساپ دەشتى-قىپشاققا قايتىپ كەلگەنىن ايتادى.

ال ەندى، جوعارىدا ايتىلعان يۋەچجي-كۋشان پاتشالىعىنىڭ التىن تەڭگەسىنەن بىزدەر وسى وكىرەشتى دە، بىزدەر تاڭباعا العان وكىرەشتىڭ نوقتاسىن دا ء(شومىش), جالايىر تاڭبانى دا كورەمىز. مەنىڭشە، ورىس زەرتتەۋشىلەرى وعىزدى – تايپالار وداعى دەپ، بىزدەردى جاڭىلدىرۋ ءۇشىن ادەيى ايتقان. وعىز دەگەنىمىز وگىز، كەشەگى كوشپەلى اريلەرگە جاتاتىن تۋراندار. (تۋر – وگىز، بۇقا).  كۇللى ەلدى وكىرەشتەن تاراتقان نايمان شەجىرەسى وسىنى ايتىپ تۇر. قازاق عالىمى س. يسماعۇلوۆ قازبا جۇمىستارىنىڭ نەگىزىندە ەجەلگى قازاقتاردىڭ اقسارى بەت-الپەتتى، جاسىل سۇر كوزدى بولعاندارىن دالەلدەگەن. سەرىكبول قوندىباي بولسا، قازىرگى قازاقتاردىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ بەت-الپەتىنىڭ مونگولويدتىق بولىپ قالعاندارىن، ولاردىڭ اتالارىنىڭ عۇن-تۇرىك زاماندارىندا (5-7ع.ع.) وسىلارمەن ميداي ارالاسىپ كەتكەندەرىمەن تۇسىندىرگەن ەدى. ال ەندى، تۋراندار تۇرىك بولماعان. قازاق عالىمدارىنىڭ ميىنا دا كىرمەگەن وسى تاقىرىپتى ورىستار جەتە زەرتتەپ جاتىر. عۇن-تۇرىك الەمىنەن الشاقتاپ كەتىپ، وزدەرىنىڭ تۇپنۇسقالىق بەت-الپەتتەرىن ساقتاپ قالعان ستامبولداعى تۇرىك اتانعاندار  بولسا، كوزدەرى اشىق بولعان سوڭ، وزدەرىنىڭ ءتۇبىنىڭ قاڭلى-قازاق ەكەنىن باياعىدا ۇعىپ قويعان. ال ەندى، ارعىقازاق ميفولوگياسى اتتى عىلىمدى ەنگىزگەن سەرىكبول قوندىباي: «يۋەچجي ماسەلەسى – قازاقتىڭ، جالپى تۇركىتانۋدىڭ نەگىزگى تىرەك بۋىنى» دەگەن ەدى.

وكىرەشتەن تولەگەتايعا دەيىن كەم دەگەندە سەگىز عاسىر وتكەن. سوندىقتان، بەلگىباي ءوزىنىڭ نەمەرەسى تولەگەتايدى كوردى دەگەندەرى لاقاب ءسوز.  قاراكەرەي، ءتورتۋىل، سادىر، ماتاي دەگەندەر تولەگەتايدىڭ بالالارىنىڭ اتى ەمەس، سوعان قاراعان، سونىڭ اتىنا شەجىرەدە جازىلىپ قالعان تايپالاردىڭ اتاۋى. مىسالى، قازاق حاندىعىن قۇرىسقان ماتايلىق قاپتاعاي باتىر تولەگەتايدىڭ زامانداسى بولعان. سادىر دەگەنىمىز تۇرىك داۋىرىندەگى يادىر تايپاسى بولسا كەرەك. ءتورتۋىل دەگەنىمىز قيات-قىپشاق دومباۋىل مەرگەننىڭ اعاسى توبە سوقىردىڭ ءتورت ۇلىنان تاراعان بولسا، زامانى 7-8 عاسىر. قاراكەرەيدىڭ ءتۇبى قيات-جىرحىن. كەرەيلەردىڭ قۇرامىندا قاراۋىن دەگەن جەردە كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ قاراكەرەي اتانعان دەيدى. ميفولوگيادا قاراۋىن وتىكەنمەن بىرگە ايتىلادى. ال ەندى، ماتايدىڭ تاڭباسىنىڭ «ءبورى» ەكەنى دە لاقاب. زەرتتەۋشىلەر: م. گرودەكوۆتىڭ، م. تىنىشباەۆتىڭ، ح. ارعىنباەۆتىڭ، م. مۇقانوۆتىڭ،  ۆ. ۆوستروۆتىڭ دەرەكتەرىندە ماتايدىڭ تاڭباسى قۇيرىقسىز يت بولىپ تۇر. سارسەن امانجولوۆ پەن نىعمەت مىڭجاننىڭ دەرەكتەرىندە قۇيرىعى قايقيعان، ارتىنا قاراپ تۇرعان تازى رەتىندە سالىنعان. بۇل تاڭبالار، وتە كونەدەن كەلە جاتقان تاڭبالار. تامعالى تاستارداعى سۋرەتتەرگە قاتىستى ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەنىمەن، عالىمدار كوپ نارسەنى ۇعا الماعان. بۇل تاستاردا قولا داۋىرىندەگى، ياعني، اريلەردىڭ زامانىنداعى سۋرەتشىلەر ءبورىنى ەش ۋاقىتتا قۇيرىقسىز، نە بولماسا، قايقى قۇيرىقتى ەتىپ سالماعان. يتتەن ايىرا ءبىلۋ ءۇشىن ءبورىنىڭ قۇيرىعى جەرگە قاراي تىگىنەن سوزىلعان، نە بولماسا، بۇتىنا قىسىلعان تۇرىندە سالىنعان بولعان. ياعني، ءبورىنى اۋىلدى تورىپ جۇرگەن سورلى كەيپىندە سالعان. ويتكەنى، بورىلەر اريلەردىڭ اتا جاۋىنا سانالعان. «اۆەستادا» جاۋلارى جونىندە ايتقاندا: «يح نادو ۋبيۆات كاك كرادۋششيحسيا ۆولكوۆ» دەگەن. سوندىقتان دا، ولاردىڭ ۇرپاقتارى، ءبىزدىڭ اتالارىمىز بۇل لاعنەتتى «قاس بولعان سوڭ قىر» دەپ قاس+قىر اتاعان. قازاقستان زەرتتەۋشىسى يۋ. زۋەۆ تاڭبالاردىڭ سىرىن بىلگەندەردىڭ شەجىرەتانۋدان وزىق بولارىن ايتقان ەدى. قايرات زاكيريانوۆ تا: «تامگا – يدەنتيفيكاتور پلەمەن» دەگەن ەدى. بىزدەر ماتايدىڭ تاڭباسىنان بىردە - قياتتاردىڭ ميفولوگيالىق باباسى بورتە شۇناقتى، بىردە اريلەردىڭ قاسيەتتى جانۋارى سارى تازىنى كورەمىز. «التىن داپتەردە» ايتىلعانداي، الان اناعا تۇندەلەتىپ كەلىپ، شىڭعىس حاننىڭ باباسى بودانجاردى كوتەرتىپ كەتكەن وسى «سارى تازى» ەدى. «التىن داپتەردەگى» سار تازىنىڭ دا، ماتايدىڭ تاڭباسىنىڭ دا، اريلەردىڭ بەلگىسى ەكەندەرى حاق. ياعني، ماتايلاردىڭ ءبىر تاڭباسى توبەت، ءبىر تاڭباسى تازى بولادى. ال ەندى، توبەت پەن تازى بولسا، قازاقپەن بىرگە تۋىپ، بىرگە ولەتىن جانۋارلار. سوندىقتان دا، شەجىرەتانۋشى ەسكەندىر باتتالدىڭ ماتايدىڭ ءتۇبىن «ماڭعىتقىتاي» دەپ، قاراقىتايعا تىرەگەنى قيالدان ايتىلعان نەگىزسىز ءسوز.  ماتاي اتاۋىنىڭ نە ماعىنا ەكەنىن ەشكىم ناقتى ايتا المايدى. ال ەندى، وزدەرىن اريلەرگە جاتقىزاتىن تاجىكتەردىڭ عالىمدارى كۇللى اريلەردىڭ شەجىرەلىك اتاسىنىڭ موداي ەكەنىن ايتادى.

ەندى، جورامال-جورعىعا دا ءبىراز جول بەرەلىك. ارينە، جورامالدى شەجىرە دەرەكتەرىنە سۇيەنبەي ايتپاق ەمەسپىز. وسىلاي بولعاندا، نايماندا تولەگەتايدىڭ ءوز كىندىگىنەن ۇرپاق بار ما، بار بولسا ولار كىمدەر؟ دەگەن زاڭدى سۇراق تۋاتىنى بەلگىلى. قازاقتا قوجامسەيىت دەگەن ادامنىڭ اتى سەيىت قوجا دەگەندى بىلدىرەتىنى حاق. قوجامجار دەگەنى قوجام جار بولسىن، قوجامبەردى دەگەنى قوجانىڭ باتاسىن الىپ تۋعان، قوجاكەلدى دەگەنى دە وسى، قوجامقۇل دەگەنى قوجانىڭ قۇلشىلىعى، ت.س.س.  ال ەندى، قوجامبەت دەگەنىمىزدىڭ قوجا ۇمبەتى، ياعني، قوجانىڭ ۇرپاعى دەگەن ءسوز ەكەنى انىق. تولەگەتاي نايمانداعى قوجامبەت تارماعى قاراكەرەيدە ءبىر ءوزى جەكە تارماق، ياعني، ءبىر توبە بولىپ تاراتىلىپ تۇرسا، كۇللى قاراكەرەي - بايىس، بايسىيىق، سىبان، مۇرىن، بايجىگىت، سەمىز نايمان، تۋما-توقپاعىمەن قوسا ءبىر توبە بولىپ تاراتىلعان. اكەىمىزدىڭ قولجازباسىندا: «قوجامبەتتىڭ بايبىشەسىنەن ءبىر بالا بولعان، ونىڭ شاشىنىڭ جارتىسى قارا، جارتىسى سارى» دەپ ايتىلعان ارعىقازاق ميفولوگياسىندا «الاباس بالانىڭ» حاننىڭ ۇلى ەكەنى بەلگىلى. ياعني، قىزىل ارىستان حاننىڭ ۇلى الاباس بالا الاش. جانە دە، اقنايمان ومار بولىستان قالعان شەجىرەدە: «قازاقتىڭ تۇڭعىش حانى الاش» دەپ ايتىلعان. الگى الاباس بالا جانعۇلى وسى شەجىرەدە دە ايتىلادى. ماسەلەن، قىرعىزدىكى دەگەن «ماناس» جىرىندا: «اناۋ جار تۇبىنەن تابىلعان بوقمۇرىندى الا كۇشىك دەمەڭدەر!» دەپ ايتادى كوكەتاي حان ولەرىندە. بوقمۇرىن كەيىن حان بولادى. ول دا «الاباس بالا» ەدى.  ياعني، «الاباس بالا» دەگەنىمىز نايمان شەجىرەسىندەگى قوجامبەتتەردىڭ، ياعني، قوجا ۇمبەتىنىڭ حانداردىڭ ۇرپاقتارى ەكەندەرىن ءبىلدىرىپ تۇرعان، اتالارىمىز  تاستاپ كەتكەن بەلگى بولادى. تولەگەتايدىڭ قوجا اتاعى بولعانىن ايتتىق. تاريحي دەرەكتە تۋنگاچۋك تولە قوجا نايمان.  ارينە، قالاي بولعاندا دا، تولەگەتاي كۇللى نايماننىڭ اتاسى بولىپ قالا بەرەدى. ويتكەنى، ول اسىل تەكتى حاندارىمىزدىڭ  تۇياعى  ەدى.

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz