ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا كەنەسارى قاسىموۆ باسقارعان كوشپەلى مەملەكەتتىڭ ۇلت-ازاتتىق سوعىسى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. بۇل ەڭ سوڭدى لەگيتيمدى، زاڭدى، وتارشىلدىقتان ازات ەتۋ سوعىسى ەدى. رەسەي ول كەزدە وزدەرىنە لويالدى يستەبليشمەنتىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن. وتارشىلدىق يستەبليشمەنت پەن ولكەلىك ەليتا كەنەسارى حاننىڭ كوتەرىلىسىنىڭ جانشىلۋىنا كومەكتەس، تىلەكتەس جانە وداقتاس بولدى. سونىمەن قاتار ەل ىشىندە بىرقاتار ساياسي فاكتورلار دامىپ جاتتى

1) قازاقتا العاشقى بيزنەس ورتا – ورتاڭ قول جانە داۋلەتتى ادامدار پايدا بولدى. ءحىح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان باستاپ قازاق دالاسىندا جاپپاي قازاق بيزنەسى وركەندەي باستادى. قازاق مال ساتىپ بايۋ جولىنا ءتۇستى. ورىس كوپەستەرى مەن الىپساتار تاتارلارعا جىلقى، قوي، ءجۇن، سۇيەك مايى، مال تەرىسىن ساتۋدى ءار اۋىل كولەمدى بيزنەس كوزىنە اينالدىردى. بيزنەستىڭ دامۋىمەن بىرگە اقشا جينالدى. ەلدىڭ جالپى 15 پايىزى ورتاڭقول جانە داۋلەتتى تۇرمىسقا جەتتى.

2) جينالعان قارجىلار ارقىلى قازاق اتا-انالارى بالالارىن وقىتۋعا بەل بۋدى. ولاردىڭ دەنى ۇرپاعىن ورىسشا وقىتا باستادى. بىرتە-بىرتە سول زامانعا سايكەس ينتەلليگەنتسيا قالىپتاستى. قازاق ءباسپاسوزى: گازەت، جۋرنال، كىتاپشالار شىعىپ كەڭ تاراي باستادى. ينتەلليگەنتسيا ۇلت تالاپتارى مەن كەرەكتىگىن بەيبىت جولمەن جۇزەگە اسىرۋدى ماقسات ەتتى. بۇل ماڭىزدى، قازاققا اسەرلى جانە ىقپالدى ساياسي تەحنولوگيالىق قۇرال بولدى.

3) قازاقتا ءتۇرلى ساياسي موبيليزاتسيالار باستالدى: قارقارالى پەتيتسياسى، حاتتارعا قول جيناۋ،  شوقىندىرۋعا قارسى، زاڭسىز تۇردە جەردى تارتىپ الۋعا قارسى، ت.ب.س.س..

ۇلتتىق تىرشىلىك موبيليزاتسيادان باستالادى. موبيليزاتسيانى ىقپالدى قاۋىم توبى جاسايدى.  قازاققا ىقپالدى توپتىڭ ەكى ءتيپتى بولدى. ولاردىڭ ءبىرى – ولكەلىك جانە اۋىل يگى جاقسىلارى، ەكىنشى توپ – الاش زيالى ادامدارى ەدى. اۋىل اقساقالدارى ەموتسيانالدىق نارازىلىققا ىلەسىپ – حالىقتى 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە اپاردى. كوتەرىلىس قاتتى جانشىلدى. ساياسي موبيليزاتسيالاردىڭ ەكىنشى باعىتى – الاششىل ۇلتشىلدار تاراپىنان باستالدى. ولار 1916 جىلعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتى وكوپ قازۋعا جىبەرۋىن قولدادى.

4) 1905-1907 جىلدارى بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق رەۆوليۋتسيا باستالىپ، رەسەيدىڭ ساياسي رەجيمى حالىققا بىرقاتار ليبەرالدىق ەركىندىك بەردى. ولار جينالىس جاساۋ ەركىن قۇقىعى، ءباسپاسوز اشۋ جانە تاراتۋ ەركىندىگى، از ۇلت وكىلدەرىنە مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات سايلاۋ مۇمكىندىگىن بەردى. ەندى قازاق زيالى قاۋىمى سايلاۋ كومپانياسىنا قاتىسىپ، ءوز جۇرتشىلىعى اتىنان سايلانۋ قۇقىعىن الدى.

5) 1905-1917 جىلداردا قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى بۋرجۋازيالىق دەموكراتيا تالاپتارىنا سايكەس ساياسي كۇرەس تاجىريبەسىن جينادى. بۇل پارلامەنتكە – مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانىپ، ونىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋ، فراكتسيالاردا جۇمىس ىستەۋ، گازەتتەر مەن كىتاپشالار ارقىلى ساياسي ناسيحات، تالاپتار قويىلعان حاتتار تاپسىرۋ ارەكەتتەرىنە ۇلاستى. 1917 جىلى الاش قوزعالىسى ەكى سەزد ۇيىمداستىرىپ، الاشوردا ۇكىمەتىن تاعايىنداپ، اسكەر جينادى. .الاش اسكەرى ءالسىز بولعان جوق، بىراق كەڭەس وكىمەتى اسكەرى تىم تاجىريبەلى، سونى ۇلگىدەگى قارۋلانعان الەمدەگى ەڭ مىقتى ارميا بولاتىن، سوندىقتان دا جاڭادان قۇرىلعان الاشوردا اسكەرى جەڭىلىس تاپتى.

6) الاش-وردا ۇكىمەتى 2 جىل ءۇش اي ءومىر ءسۇردى. الاش-وردا بىرنەشە ءماجبۇرلى قادامدارعا بارعانىن دا مويىنداۋىمىز كەرەك:

ا) جەرگىلىكتى وكتەم بيلىكتى مويىنداپ (ومسكىدەگى ءسىبىر ۇكىمەتىنە، ورىنبوردا بيلىككە كەلگەن دۋتوۆقا) تەك اۆتونوميا تالابىن ورىنداماق بولدى;

ءا) ەلدە قازاق ۇلەسى 60 پايىزدان كوپ بولعانىمەن، قالادا قازاقتىڭ ۇلەسى جوقتىڭ قاسى ەدى.بۇل جاعداي الاش-وردانىڭ جەڭىلىسىنىڭ العىشارتتارىنىڭ ءبىرى بولدى;

ب) الاش-ورداشىلدار كەڭەس ۇكىمەتىمەن ىمىرالاسپاق بولىپ كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ – كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىن مويىنداپ، قازاق اۆتونومدىق كەڭەس رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا دا بەل شەشە كىرىستى. وسىلايشا قازاق ەلىنىڭ شەكاراسى، اۆتونوميالىق ستاتۋستاعى لەگيتيمدى ۇكىمەتى، ۇلتارالىق قۇقىق تەڭدىگى ايقىندالدى;

ۆ) الاش-ورداشىلار كەڭەس ۇكىمەتىنەن راقىمشىلىق العاننان كەيىن، ءبىلىم مەن حالىق اعارتۋ ىسىنە كىرىستى. الاش قايراتكەرلەرى بۇل ەڭبەگى جەمىستى بولدى.

گ) الاش-وردا قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىر توبى قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستان ولكەسىنە ءوتىپ، سول ولكەنىڭ قازاعىنا الاش يدەيالارىن ناسيحاتتادى. ءبىر توپ الاش قايراتكەرى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى جىلدارى تۇركىستان لەگيونىندا بولدى. ولاردىڭ ىشىندەگى مۇستافا شوقاي باتىس ەلدەرىندە بەلگىلى پەرسوناعا اينالدى;

د) كەزىندە مادەنيەت ساياساتى ينستيتۋتىندا ىستەگەندە ءبىز الاش-ورداشىلاردى فوتوسۋرەتتەرىن جيناۋدى ماقسات قويىپ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارىمەن حابارلاسىتىق. مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ بايقاۋىمشا، الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىكگى ورىستانىپ كەتىپتى، كەيبىرەۋى ءتىپتى ورىسقا اينالعان. كەيبىر ۇرپاعى (اتى- ءجونىن ايتپايىن) كرەست تاعىپ ءجۇر. ونىڭ سەبەبى الاش زيالىلارىنىڭ ورىس پەن تاتارلارمەن ارالاس نەكەگە تۇرۋى. رەپرەسسيالانعان الاش زيالىلارى ورىستانۋى سول زاماننىڭ ءبىر زاردابى دەسە دە بولادى.

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگى زايا كەتكەن جوق، قازىر ولاردىڭ دەموكراتيالىق بۋرجۋازيالىق ءداستۇرى جالعاسىن تابۋ كەرەك. بىراق قازىرگى دەپۋتاتتار كورپۋسىندا ورىسشىلدىق باسىم، بۇل جاعدايدى بارلىق باسقارۋشىلىق ەليتا مەن يستەبليشمەنتكە قاراتا ايتۋعا بولادى. ماعان قازىر الاش زيالىلارى قالدىرعان ساياسي ءداستۇر – ۇلتشىلدىق پەن ۇلتجاندىلىق جالعاسىن تاپپاي قالعان سياقتى بولىپ كورىنەدى.

ءازىمباي عالي

Abai.kz