«الاش جولى» ءريسالاسى جايىندا

الاش قوزعالىسىنىڭ جەڭىستى شىڭى الاشورداعا ءبىر عاسىر تولاتىن بيىلعى مەرەيلى داتا قارساڭىندا نەشە الۋان زەرتتەۋلەر، عىلىمي ەڭبەكتەر مەن تاريحي-تانىمدى شىعارمالار جارىق كورىپ جاتقانى ءمəلىم. سولاردىڭ ىشىندە جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «الاش جولى» ءريسəلəسى بار. تاريحي دەرەكتەردى كوركەمدىك تəسىلدەرمەن وقىرمان الدىنا ۇتىمدى جايىپ سالاتىن بۇل ريسəلə الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىن ارقاۋ ەتكەن. وندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالعان قازاق ەلىندە بوستاندىق ءۇشىن جاڭا تۇرپاتتى كۇرەسكە بەت بۇرعان XX عاسىردىڭ باسىنداعى كەزەڭ سۋرەتتەلەدى. قازاق دالاسىنداعى ماۋسىمدىق ءىرى ساۋدا-ساتتىق ورىندارىنىڭ ءبىرى قوياندى جəرمەڭكەسىنە 1905 جىلعى ماۋسىمدا كەلگەن حالىق ءىس جۇزىندە ءبىز بۇگىندە الاش قوزعالىسى دەپ اتاپ جۇرگەن قۇبىلىستىڭ – ۇلت ازاتتىعىن كوكسەگەن جاڭا تۇرپاتتى كۇرەستىڭ كوزىن اشقان بولاتىن.

جəرمەڭكەگە جينالىپ جاتقان جۇرت ىشىنەن ەركىندىك ەسىمدى جاسامىس كىسىنى دە كەزىكتىرەمىز. ول وتارشىل وكىمەت قازاق ەلىن دۋشار ەتكەن قيىندىقتاردى قارشادايىنان باستان كەشىپ كەلە جاتقان قارت ەدى. يمپەريانىڭ قيلى جولمەن قازاق جەرىنە سۇعىنۋى ەلدى ۇلتتىق ەزگىگە، əلەۋمەتتىك كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان. سوندا ەركىندىك اۋىر تۇرمىس اشىندىرعان جۇرت ىشىنەن وكىمەتكە قارسى قول باستاپ ەرەۋىلدەپ، سول ءۇشىن كاتورگاعا ايدالعان بولاتىن. كاتورگادان ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى وقيعالارى كەزىندە قاشىپ شىعىپ، ەلگە كەلگەن بەتى ەدى. ايداۋدا جۇرگەن قارتتى رەۆوليۋتسيا جاڭا كۇرەسكە جىگەرلەندىرگەن-ءدى، الايدا ونىڭ تاعى دا ەلدى كوتەرسەم دەگەن قۇلشىنىسىن ايماقتىڭ باس ادامدارى قۇپتامايدى. ولار ورىس وقۋىن تاۋىسقان بالالارىنا سەنىم بىلدىرەتىندەي. ال وقىعان جاستار جəرمەڭكەگە جينالىپ، ۇكىمەتكە ارنايى تىلەكحات جازۋدى قولعا العان. قارت كاتوروجنيك ولاردىڭ نيەتىن ə دەگەندە قابىل الماي، بىرتىندەپ قانا بەت بۇرادى. بۇعان ەرەۋىل كەزىندە جازالاۋشى جاساق قولىنان قازا تاپقان جاۋىنگەر سەرىگىنىڭ ۇلى، ءوزىنىڭ بالاسى ىسپەتتى وتەمىس ەسىمدى جاس جىگىت ىقپال ەتەدى. ومىرگە، əسەمدىككە عاشىق بۇل ءجاسوسپىرىم جəرمەڭكەگە كەلە جاتقان (Əليحان بوكەيحانوۆتىڭ جاس كەزىن ەلەستەتەتىن) وقىمىستىنىڭ əڭگىمەسىن تىڭداۋ بارىسىندا، سول تاڭداعى ازاتتىق قوزعالىسى جايىندا العاشقى ماعلۇمات العان-تىن. البىرت بوزبالا جəرمەڭكەدەگى كۇندەردە اڭساۋلى وزگەرىس رۋحىنا ءوزى بەيىمدەلىپ قانا قويماي، ەركىندىك كوكەسىنە دە ىقپال ەتەدى. ونىڭ جاڭاشا كۇرەسۋ جولىنا تۇسكەن جاس زيالىلاردى قوشتاۋىنا قول جەتكىزەدى. قارت كوتەرىلىسشىنىڭ ۇكىمەتكە پەتيتسيا دايىنداۋ جəنە وعان قول قويۋ ۇدەرىسى كەزىندە ولاردى قوشتاعانى سونداي، اقىرى، پاتشا ۇكىمەتىنە جازىلعان ۇجىمدىق حاتتى قارقارالى پوشتاسى يمپەريا استاناسىنا جىبەرۋگە قابىلداماعاندا، ونى دالا ولكەسىنەن تىسقارى، ىشكى رەسەي قالالارىنىڭ بىرىنە جەتكىزىپ، پوشتاعا سالۋدى ءوز مىندەتىنە الادى.

قارت ەركىندىك قازاق دالاسىنا وتارلىق ءدəۋىردىڭ ورنىعۋىنا تىكەلەي كۋə. جاستايىنان كەۋدەسىنە كەك بايلانعان بولاتىن. جەتكىنشەك شاعىندا وتارشىل اتتى əسكەر قۇم ىشىندەگى اۋىلدى شاپقان. ولاردىڭ شاڭىراقتى ءۇي ورتاسىنا ءتۇسىرىپ ويرانداعانى، ءوزىنىڭ تال شىبىقتاي بۇرالعان تەتە əپكەسىن قىلىشىن جالاڭداتقان جاس زۇلىمنىڭ قورلاعانى ەشقاشان كوكەيىنەن كەتكەن ەمەس. سونداعى əكە-شەشەدەن، تۋىستارىنان ايىرىپ، ءوز تاعدىرىن كۇرت وزگەرتكەن ناقتى جاۋىن ول ونداعان جىلداردان سوڭ وسى جəرمەڭكەدە كورەدى. بايىرعى قاسكۇنەم – ءتۇبىت مۇرت əسكەري جىگىت بۇل كەزدە قالتاڭداعان شالعا اينالعان، وسىنداعى ۇلكەن ۇلىقتىڭ əكەسى ەكەن. ەركىندىك ودان، ءوزىنىڭ جەكە دۇشپانىنان ءوش الۋعا نيەتتەنەدى. الايدا ناعىز جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن بۇل ازدىق ەتەر ەدى. قارت سونى تۇيسىنەدى. دۇشپاندى شىنداپ جەڭۋ ءۇشىن كۇللى كوزى اشىق جۇرت يىق تىرەسىپ كوتەرىلۋگە ءتيىس. وزبىر وتارشىل وكىمەتپەن ەل بولىپ كۇرەسۋ كەرەك، بəرىنەن وسى ماڭىزدى. وسىنداي ويعا ۇيىعان قارت تا، ونىڭ بالاسى سىندى وتەمىس تە سول جىلعى جاز سوڭىندا تاريحي تۇلعالارمەن بىرگە نيجني نوۆگورودقا بارادى. وكا وزەنى ايدىنىندا قالقىعان وتكەمە (پاروحود) ۇستىندە وتكەن مۇسىلماندار سەزىنە قاتىسادى. ودان، 1905 جىلعى كۇزدىڭ اقىرعى ايىندا ولاردى قارقارالى وڭىرىندەگى ەل باسقارۋدىڭ رەسپۋبليكالىق رەجيمىنە بەت بۇرعان وقيعالار ىشىنەن كورەمىز. ال قىس تۇسە ولار ءنىلدى كەنىشىندە شەتەل كاپيتاليستەرىنە قارسى قازاق-ورىس وداعىن قۇرىپ، كۇرەسۋگە بەل بۋعان جۇمىسشىلار تولقۋىنا، جىل سوڭىنا قاراي ورالداعى تۇڭعىش قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋشىلار قۇرىلتايىنا قاتىسۋشىلار ىشىندە جۇرەدى. بۇلارمەن بىرگە قوياندى جəرمەڭكەسىندە توسىن رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراسىمەن ەرەكشەلەنگەن جاساي اتتى وقىعان جىگىت بەينەسى ەرەكشە ەستە قالادى. ونىڭ بيلىك وكىلدەرىمەن جəنە يمپەرياشىل قۇرداستارىمەن، ودان، ورالدا قۇرىلماق ساياسي پارتيا بەلسەندىلەرىمەن قاقتىعىسى العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارىنداعى جاڭاشا قالىپتاسۋعا بەت العان ۇلتتىق قوزعالىس رەڭكتەرىن əر قىرىنان تانۋعا جəردەمدەسەدى.

ەل ىشىندەگى بەلگىلى تاريحي تۇلعالارمەن قويان-قولتىق əرەكەت ەتكەن وسىنداي تيپتىك بەينەلەردى سومداي وتىرىپ، اۆتور ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان اعا ۇرپاقتىڭ ءىس-əرەكەتتەرىن كوركەمدىك زەرتتەۋىنىڭ نىساناسى ەتىپ العان. بارشامىز بىلەتىندەي، حالقىمىزدىڭ ساياسي تۇرعىدا ويانۋىن، قاز تۇرىپ، ماقساتىن ايقىنداۋىن مۇمكىن ەتكەن ازاتتىق جولىنداعى قوزعالىسى وتكەن جۇزجىلدىق تابالدىرىعىنان اتتاي بەرە تۋعان. سودان كوپ ۇزاماي، «حالىقتار تۇرمەسىن» قاۋساتۋدى كوزدەگەن جالپىيمپەريالىق رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ قۋاتتى تولقىنىنا تولقىن بولىپ قوسىلعان. ب.قويشىباەۆ يمپەرياداعى جالپىرەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن استاسا ورىستەگەن الاش قوزعالىسى سىندى ەرەن دە ەرەك قۇبىلىستى بۇگىنگى دەربەستىگىمىزدىڭ، مەملەكەتتىك تəۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسىنا بالايدى. كىتابىنىڭ العىسوزىندە ءريسəلəنى قۇرايتىن تۋىندىلاردى قانداي دا ءبىر əدەبي جانرعا جىكتەمەي، əر شىعارمانى وزىنشە ءبىر ەتيۋد، ءريسəلəنىڭ ءبىر بولىگى دەپ سانايتىنىن جازىپتى. جəنە توپتاماسىنا «ورتاازيالىق شىعىس پروزاسىنىڭ ورتاعاسىرلىق جانرىن ايشىقتايتىن بورىك كيگىزگەندى» قوش كورگەنىن، سول بورىكتى ريسəلə دەپ اتاعانىن، ويتكەنى وزىنە ونىڭ تۇپكى ماعىناسى ۇنايتىنىن ايتقان. «ريسəلə تۇڭعىش رەت ومىرگە، سول زامانعى قولدانىلۋ رەتىنە ساي، جولداۋ دەگەن ماعىنامەن كەلگەن، بىرتىندەپ اراب، پارسى، تۇركى قاراسوزىنىڭ وزىندىك جانرىنىڭ اتاۋىنا اينالعان بولاتىن»، – دەيدى ول. ءوزىنىڭ ويىنا العان ماقساتىنا قىزمەت ەتەدى دەگەن سەنىممەن، سول اتاۋدى جاڭعىرتۋعا بەل بايلاپتى. اۆتوردىڭ ويىنشا، تامىرى عاسىرلارعا كەتەتىن ۇلتتىق قوزعالىستى بەينەلەيتىن «الاش جولى» ءريسəلəسى بۇگىنگى ۇرپاققا تاريحتان ساباق بەرە وتىرىپ، ولاردى تاريح ارقىلى تəربيەلەۋگە قىزمەت ەتپەك.

ريسəلə جالپىرەسەيلىك رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن، يمپەرياداعى جالپىمۇسىلماندىق قوزعالىسپەن استاسا دامىعان الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۋىن جəنە ونىڭ الاشوردا شاڭىراق كوتەرگەنگە دەيىنگى ورىستەۋىن، تيىسىنشە، قازاق قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ دامۋىن كورسەتەتىن تاريحي-تانىمدى ون ەتيۋدتەن تۇرادى. ءبىز شولۋ جاساپ وتىرعان كىتاپقا سولاردىڭ ۇشەۋى ەنگەن. جوعارىدا، نەگىزگى كەيىپكەرلەردى تانىستىرۋ ورايىندا ايتقانىمىزداي، الاش ساياسي ويى əلەمىن كورسەتەتىن ءريسəلəنىڭ «اڭساۋ» اتتى العاشقى بولىگى ۇلتتىق قوزعالىس ومىرگە كەلگەن شاقتاعى وتارلىق احۋال مەن ساياسي-əلەۋمەتتىك تىنىس-تىرشىلىكتى سۋرەتتەپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىقتارى تۋرالى پاتشا ۇكىمەتىنە جازىلعان پەتيتسيا جايىن əڭگىمەلەيدى. «تامىردا» جالپىرەسەيلىك مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ كۇشەيۋى، قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن اشىق əرەكەتكە شىعۋى ءسوز بولادى. جاڭا وركەنيەتكە ساي دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاساۋ ءۇشىن كۇرەسۋ بارىسىندا قازاق جەرىندە ەلىمىزدىڭ بولاشاق قوعامدىق-ساياسي كەلبەتىنىڭ العاشقى نوبايلارى (پرووبرازدارى) قالاي تۋعانى «ايبات» بولىمىندە كورسەتىلەدى. ءريسəلəنىڭ اتالعان بولىمدەرىنەن وقىرماندار Əليحان بوكەيحانوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، سەرəلى لاپين، جاقىپ اقباەۆ، يسمايل گاسپرينسكي، Əليماردان توپچيباشەۆ، ءƏبدىرəشيت يبراگيموۆ، شاھماردان قوسشىعۇلوۆ سىندى بىرقاتار تاريحي تۇلعالاردىڭ بەينەلەرىمەن، ولاردىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاپقى جىلدارىنداعى قىزمەتىمەن تانىسادى.

اۆتور الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى وتارلىق كەزەڭنىڭ اقىرعى مۇشەلىن – 1905 جىلدان 1917 جىلعا دەيىنگى مەرزىمدى قامتيدى دەپ سانايدى. تيىسىنشە، ونىڭ «الاش جولى» ءريسəلəسى 1905 جىلعى پەتيتسيا ناۋقانىنان باستاۋ الىپ، 1917 جىلى الاش ۇكىمەتىن قۇرۋ جولىمەن جەڭىستى شىڭىنا شىعۋىن سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتەدى. وسى ۋاقىت بويى دامىعان قازاقتىڭ جاڭا تۇرپاتتى ازاتتىق قوزعالىسى مەن سول جولداعى ماڭىزدى وقيعالار جايىنان سىر شەرتەدى. الاش ەپوپەياسىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا تاعىلىمدى ءتۇرلى كەزەڭىن بەينەلەيدى. وتار ەلىمىزدىڭ يمپەرياداعى جالپىرەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن، مۇسىلمان قوزعالىسىمەن استاسا دامىعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن، سول ورايداعى قازاق قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ دامۋ تاريحىن العا تارتادى. سول ارقىلى ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە قۋات بەرەتىن ۇلتتىق قوزعالىس əلەمىن جاڭعىرتادى. ءسويتىپ، بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدى بەينەلەيتىن الاش ءدəۋىرناماسى سەكىلدى اتالمىش ريسəلə بارشا وقىرماندى، جاستاردى تاريح ارقىلى تəربيەلەۋ ىسىنە اتسالىسۋدى مۇرات ەتەدى. قالامگەر ءريسəلəنىڭ العىسوزىندە وسىنداي ءۇمىتىن ايان ەتىپتى، ءبىز دە سونداي ۇمىتپەن، ءريسəلəنىڭ جەكەلەگەن باسىلىمداردا جارىق كورگەن باسقا بولىكتەرىنىڭ دە تەزىرەك ءوز «بورىگىن» كيىپ، وقىرمان قولىنا ءتيۋىن اسىعا كۇتەتىنىمىزدى ايتا كەتكىمىز كەلەدى.

قىسقاسىن ايتقاندا، جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «الاش جولى» ءريسəلəسى، ءسوز جوق، رۋحانيات يگىلىگىنە اينالىپ، ازاماتتاردى تاريحپەن تəربيەلەۋ ىسىنە قالتقىسىز قىزمەت كورسەتە الادى. كىتاپتا سۋرەتتەلگەن تəۋەلدىلىك دəۋىردەگى اعا ۇرپاقتىڭ، ءومىر اعىسىن وزگەرتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعالاردىڭ بەينەلەرى، ءتىپتى، مۇنداعى تاريحي وقيعالاردىڭ ورنەكتەلۋ əدىستەرى دە وقىرماندار مەن زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىس قالماۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىز. ويتكەنى ولاردى ءتۇيسىنىپ وقۋ دا، ءəدىل تالداۋ دا، جاڭعىرتىلعان كەزەڭدەردىڭ ەلەۋلى جاڭالىقتارىن اجىراتا ءبىلۋ دە، تاريحي ادامداردىڭ تاعدىرلارى مەن ولار باستان كەشكەن بەلەستەردى كورسەتۋدەگى كوركەمدىك ىزدەنىستەردى بايىپپەن پايىمداۋ دا ءبىزدىڭ بۇگىنگى ويلاۋ دəرەجەمىزگە كəدىمگىدەي سىن بولماق.

بالجان حابدينا، باسپا جəنە پوليگرافيا ءىسىنىڭ قايراتكەرى

Abai.kz