قاندايدا دا ءبىر ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ  ايتالىق، مادەنيەتىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ جانە سپورتى سىندى دۇنيەلەرىنىڭ كوش باسىندا جاستار جۇرۋگە ءتيىس. جاستار تەز قابىلداعىش جانە وزدەرىنە ءتان شاپشاندىقپەن الدا ءجۇرۋى زاڭدىلىق. دەي تۇرساق تا، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا رۋحاني دۇمپۋلەر جاساۋدى بىلاي قويعاندا، قاراپايىم جايلاردىڭ وزىندە جاستارىمىزدىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلمەي قالاسىز.

كەزىندە تولستوي ادەبيەتكە ەسىكتەن ەمەس، تەرەزەدەن كىرگەن دەگەن اڭگىمە بار. ياعني مۇنداي قۇبىلىس تەك جاستىققا ءتان قۇرباندىققا بارا الاتىنداي نامىس پەن رۋحتى، جىگەردى ەسكە سالادى.

جاستار دەگەندە، ويعا ەڭ الدىمەن سول جاس بۋىننىڭ بۇگىنگى تاڭداعى الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىنىڭ تىم تومەندىگى ورالادى. كەيدە وسى كەلەر ۇرپاق وتە ۇساق-تۇيەك تىرلىكتىڭ توڭىرەگىندە شيىرلاپ قالىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. ماسەلەنى جەكە شەشۋگە دەگەن باستاماشىل باتىل تالپىنىستى بايقاي بەرمەيسىز. الايدا، ءدال قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ بار بولمىسى مەن بولاشاعىن ايقىندايتىن بارومەتر — جاستار. سەبەبى، اعا بۋىنعا سالماق ارتا المايسىز. ۋاقىت وزگەردى. زامان اۋىستى، زاڭ دا قايتا تۇزىلۋدە. ياعني، ۇرپاق الماساتىن كەزىڭىز كەلدى! ال ول ۇرپاعىڭىز، قازاقتىڭ بۇگىنگى جاستارى جايىندا كەرەمەتتەي پىكىر ايتۋ قيىنداۋ. وسى رەتتە دالەل ءۇشىن ءبىر عانا جايتتى العا تارتايىق.

كەزىندە توي ماسەلەسىنە قازاق ۇلكەن ءمان بەرىپ، تاربيەلىك ماڭىزى بار شارا رەتىندە قاراستىرعان با دەپ ويلايسىڭ. قىز قۋ، تەڭگە ءىلۋ، كۇرەسكە ءتۇسۋ سىندى ۇلتتىق ويىندار ارقىلى ازاماتىن تانىعان.

تويعا جاستار ءىشىپ-جەم ءۇشىن عانا ەمەس، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن بارعان. دايىندىعى بولماسا، تايساقتاعان. وسى جەردەن كەلىپ نامىس دەگەن ماسەلەڭىز قىلاڭ بەرەدى. ال بۇگىنگى جاستار تويعا ءىشىپ-جەيتىن، كوڭىل كوتەرەتىن ورىن رەتىندە عانا قارايتىنى بەلگىلى. الايدا، بۇل ەشكىمدى ويلانتىپ وتىرعان جوق. مۇمكىن، مىندەتتى دە ەمەس شىعار، بىراق «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەن تۇرعىدان كەلگەندە قازاقتىڭ جاس-كارىسىنىڭ ويلاناتىن ءجايتتارىنىڭ» ءبىرى ەكەنى انىق.

قىسقاسى ءومىرىنىڭ كوبى كەتىپ، ازى قالعان ادامدار كىنامشىل كەلەتىندىكتەن ۇلكەندەردىڭ جاستارعا وكپەسى ورىندى. دەگەنمەن وكىنىشتىسى سول، كەرىسىنشە جاستارىمىز كوپ رەتتە كىنامشىلدىككە سالىناتىنى بار.

اكەلەر مەن بالالار:  كىم-كىمگە وكپەلى؟

«اكەلەر مەن بالالار» پروبلەماسىنىڭ وتپەلى كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەلدەر ءۇشىن وزىندىك ەرەكشەلىگى بولاتىندىعى ءبىر بىزدە عانا ەمەس. ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپانىڭ 27 مەملەكەتىندە جانە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنداعى ەلدەردە دە بايقالىپ وتىراتىن كورىنەدى. بۇل نە ەرەكشەلىك دەگەننەن بۇرىن، وسىنشاما ەلدەردىڭ تاعدىرىن ورتاقتاستىرعان بۇل نە ۇقساستىق دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى وڭايىراق. ول اتالعان ەلدەردەگى «تەمىر قورعان» قۇلاعاننان كەيىنگى نارىقتىق جانە دەموكراتيالىق رەفورمالاردى ءار ۇرپاقتىڭ ستيحيالى قابىلداۋى. ەرەكشەلىك  دەگەنگە   كەلسەك، وتپەلى ۋاقىتتاعى ءداستۇر مەن قوعامدىق نورمالار ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشىسىنە اۋىساردا بۇزىلىپ، ءتىپتى جويىلىپ، سودان قايتا قالپىنا كەلىپ، قىسقاسى يت-جىعىس كۇيدى كەشىپ جاتاتىن كورىنەدى. مۇنى ناق باستان وتكەرىپ وتىرعانداردىڭ ءبىرى ءبىز. كىم كىنالى؟ اعا ۇرپاق پەن جاس بۋىننىڭ اراسىن جالعايتىن دانەكەر ءجىپ نەگە سونشا بوس؟

ءيا، بىزدە «ەگدەلەر ماسەلەسى» ەمەس، «جاستار ماسەلەسى» بار. اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى جاعىمىز ءبىر تالماي «جاستار بۇزىلدى، جاستار ءۇيتتى-ءبۇيتتى» دەگەندى ءجيى ايتامىز. سەبەبى تۇسىنىكتى، سالدارىنا ءۇڭىلىپ كورەيىكشى.

«كەڭەس» اتتى كازارمادان بوساعان اعا ۇرپاق جوعارىدا ايتقانداي وزىندىك ءداستۇر مەن قوعامدىق نورمالاردى جاس بۋىنعا تابىستاردا قاتتى قاتەلەسكەن سىندى. مۇمكىن بۇلايشا جازا باسۋعا سول قايشىلىقتى جۇيەنىڭ دە ۇلەسى ۇلكەن اسەر ەتكەن شىعار. باتىستىڭ «ءانى مەن سانىنەن» قانشا قاقپايلاپ ۇستاعانمەن تورداعى توتى قۇسىڭىز تەمىر قۇرساۋدان قۇتىلعان ساتتە-اق باسقاشا سايراپ شىعا كەلدى. ناشاقورىڭىز دا، جەزوكشەڭىز دە، جۇمىسسىزىڭىز دا ت.ب. جاستار. كوبىسى «بۇعاۋدان بوساعانمەن» نە ىستەرىن، قايدا بارارىن   بىلمەي، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. كوزدى جۇمىپ، تۇسپالداپ تارتتى سوسىن. قايدا بارسا دا قيىن، وتە قيىن ەدى. قالاعا بارسا وقۋ وڭاي ەمەس، جۇمىس تابۋ ودان دا قيىن دەگەندەي...

ەندەشە —

وزىڭە سەنەتىن ۋاقىت

زاماننىڭ جاستارعا دەگەن سىڭايىن بايقادىق. قاتقىل. سودان با، الەمدىك قوعامدىق-ساياسي ۇردىستەر مەن ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالارعا جاس بۋىننىڭ، اسىرەسە قازاقتىلدى جاستاردىڭ كىرىگۋى ەنجار. بۇل بارىنەن بۇرىن شىن تالاپ پەن ۇلكەن ەڭبەكتىڭ كەمشىندىگىنەن بە دەيسىڭ.

رەتى كەلگەندە ءوزىم كۋا بولعان جايتتى ايتايىن. ءبىر كەزدەرى «سوروس-قازاقستان» قورى شىعارمالىشىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن جاستارعا ارناپ، جازعى مەكتەپ جۇمىسىنا قاتىسۋعا بايگە جاريالادى. وعان قاتىسۋعا مەن دە نيەت ءبىلدىردىم. ون كۇنگە سوزىلعان جازعى مەكتەپ جۇمىسىنىڭ اسەرى ەرەكشە ەدى. ءار سالا بويىنشا ەلىمىزدىڭ جانە شەت ەلدەردەن ارنايى شاقىرتۋمەن كەلگەن لەكتورلار ءدارىس وقىدى. ال ەڭ سوڭىندا ۇزدىك
تانىلعان تالانتتى جاستار الەمنىڭ مىقتى دەگەن وقۋ ورىندارىنا ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋگە گرانتتار السا، قايبىرى كورمەلەرگە، فەستيۆالدارعا، ت.ب. قاتىسۋ جولداماسىن ەنشىلەدى. وكىنىشتىسى سول، وسىنداي مۇمكىندىگى مول شارالاردان قازاق ءتىلدى جاستاردىڭ تىم قالىس قالاتىنى. سوندا ءبىز قايدا قاراپ جۇرەتىنىمىز تۇسىنىكسىز. كوزى اشىق جاسقا كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردى شولىپ شىعۋ مەن كومپيۋتەردى يگەرىپ، ينتەرنەتتى قاراپ وتىرۋ سونشا قيىن شارۋا ەمەس قوي. (شىنداپ ىزدەسەڭىز، شەتەلدە وقۋ، تاجىريبە الماسۋ مۇمكىندىكتەرىن باسقا دا سانداعان قورلار ارقىلى تاباسىز). ءيا، سۇلتانماحمۇتتىڭ «انا قىردا تاتار تۇر، باسقالارمەن قاتار تۇر...» دەگەن وكىنىشى ءالى سول كۇيىندە قالىپ قويعان سىڭايلى. بۇدان قازاقتىڭ كەشەگى جاسىنان كوزى اشىق بۇگىنگى جاسى ايتارلىقتاي العا كەتتى دەپ ايتۋ قيىن. وسى سالعىرتتىقتىڭ، وسى ەنجارلىقتىڭ سالدارىنان ەسەمىز كەتىپ، ەسەبىمىزدى تۇگەلدەي الماي جۇرگەندەي جاي بار. ونى شەبەر پايدالانا بىلەتىن بيلىك تە، اعا ۇرپاق تا جاستاردى قاي كەزدەن-اق قولبالا، ساياساتتىڭ ۇرتوقپاعىنا اينالدىرىپ كەلدى. ءبىر عانا جۇيەمىز «جاڭىلىسىپ»، جاستار قايرات كورسەتكەن كەز 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان كەزىندەگى وقيعا ەدى. مىنە، جاستاردىڭ ون ويلانىپ، كۇرت ويانعان جانە تىزە قوسىپ بىرىككەن تۇسىنداعى بۇلا بۇلقىنىس. وسى وقيعانى ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرىپ، ءبىر جازۋشى اعامىز: «ءبىزدىڭ ۇلت، اسىرەسە، جاستارىمىز ساپالىق تۇرعىدان بۇرىن سوڭدى بولماعان قۇبىلىستاردى ەندى باستان وتكەرە باستايدى» دەپ دامەلەنگەنىن جاسىرا الماعان. الايدا، سول سەرپىلىستەردى كورە المادىق. قايتا سودان جاسىپ، جاسقانشاق بولىپ قالعاننان با، قازىرگى جاسىڭىزدا ورتاق مۇددە ءۇشىن بىرىگۋ، «قازاقستاننىڭ  بولاشاعى ءۇشىن!» العا ۇمتىلۋ جاعىنان كوز جازىپ قالدى. ەشكىمگە وكپە ارتا المايسىز. مۇمكىن، قاتەلىك بيلىكپەن دە، اعا ۇرپاقپەن دە شىنايى ديالوگ قۇرا الماي جۇرگەن جاس بۋىننىڭ وزىندە شىعار. بيلىك اندا-ساندا سەزد، كونگرەسس ت.ب. وتكىزىپ جۇباتقانداي بولادى. اعا ۇرپاعىڭىز «ءبارى جاقسى بولادى» دەپ الدارقاتقانداي سىڭايدا. ال، جاستار وزدەرىمەن دە، وزدەرىنەن جوعارىداعىلارمەن دە «ءتىل تابىسا» الماي ءجۇر. قىسقاسى، ءبارىمىز دە ۇلكەن بالالار سەكىلدىمىز.

بولاتبەك تولەپبەرگەن

Abai.kz