كەشە.. ءحىۇ عاسىرعا دەيىن جىبەك جولى – وركەنيەت جولى بولعانى راس. ول كەزدە كەرۋەنمەن شىعىستىڭ ماقتا، ماتا، وقۋ-سىزۋ، ءبىلىم-عىلىم، ساۋلەت-ونەر، جەمىس-جيدەك تاسىلىپ، جاپىراق جامىلىپ جۇرگەن جابايى ەۋروپانى كيىندىرىپ، جۋىندىرىپ، ءبىلىم-عىلىمعا جەتكىزگەن ەدى.

بۇگىن... سونىمەن باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا كۇرە جولىمەن قىتايدىڭ ساپاسىز ءبىر-اق رەت كيەتىن كيىمدەرى مەن ءبىر ايدان اسپاي ىستەمەي قالاتىن تەحنيكالىق تاۋارلارى تاسىلىپ، اسىعى الشىسىنان تۇردى. قىتاي ءۇشىن; قازاقستان جولدا جاتقان پوستەك، رەسەي ەستەك، ەۋروپا جەمتىك بولىپ، كەدەندىك وداق ۇلت تامىرىنا بالتا شابادى. ءححى عاسىر وركەنيەت ەمەس، قازاق ۇلتى ءۇشىن قاسىرەت جولى بولماقشى.

شەكارانىڭ ارعى جاعى...

«جۋنگو» (قىتايدى جەرگىلىكتى قازاقتار وسىلاي اتايدى) مەملەكەتىنىڭ ءبىر ايماعى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى – قۇلجا قالاسى. اۋا رايى ءبىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرمەن بىردەي. بۇل ولكە – سايرام تۇششى كولى، سايىن، ساقارالى، نارات جايلاۋى، تاۋلى، قىراتتى، توپىراعى قۇنارلى، ءشوبى شۇيگىن، نە ەكسەڭ سول شىعاتىن قۇتتى مەكەن. ىلە قازاق وبلىسى بويىنشا 4 ميلليون 400 مىڭ حالىق ءومىر سۇرسە، سونىڭ 35 ۇلتتان تۇراتىن 450 مىڭى قۇلجا قالاسىندا تۇرادى. جاڭادان بوي كوتەرگەن فارفور، قۇرىلىس ماتەريالدارى، اششىتقى، كافەل زاۋىتى مەن تاعى باسقا ءوندىرىس وشاقتارى، ءتۇزۋ كوشەلەرى، گۇلزار باقتاردىڭ اسەم كوركى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سالىنىپ جاتقان تۇرعىن ءۇي مولتەك اۋداندارى مەن مىڭداعان جىلداردى ارتقا قالدىرعان قايناعان بازارى قالانىڭ بويىنا ءنار بەرىپ تۇر. جاڭاشا تەحنولوگيامەن دامىپ جاتقان قۇلجا ولكەسىنە ىشكى وڭىرلەرىنەن كوشىپ كەلىپ جاتقان حانسۋلار (قىتايلار) ءۇشىن بولاشاعى زور. وسى ءزاۋلىم ۇيلەرگە اۋىلدارداعى قازاقتاردى ەمەس، ىشكى قىتايدا قارا قۇرتتاي قۇجىناعان قىتايلاردى كوشىرىپ اكەلىپ جاتىر. مۇنىڭ ءبارى تاماشا عوي، بىراق قازاق مۇددەسىنەن قاراعاندا – قاسىرەت. قۇلجانىڭ قازاقتارى قىتايعا ءسىڭىپ جىلدان-جىلعا ازايىپ بارادى. ويتكەنى، جەرگىلىكتى قالىڭ قازاق وتىرعان جەرلەردىڭ وزىندە مەكتەپتەر تەك حانسۋ تىلىندە وتكىزىلەتىندىكتەن ون بەس جاسقا دەيىنگى قازاق بالالارى شالا قازاقتانىپ، قىتايشا ويلاپ، قىتايشا سويلەپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە «ءبارىمىز ءبىر ۇلت بولايىق»، «پارتيا مەن ءدىن ءبىر ەمەس» دەگەن سياقتى مەملەكەتتىك ساياسات ماشيناسى ونداعى قازاقتاردى ءتىلسىز، ءدىنسىز، دىلسىزدەندىرىپ، كوپ ۇزاتپاي ءسىڭىرىپ جىبەرەتىنى ايدان انىق. بۇل ءۇشىن جۋنگو مەملەكەتى مەن حانسۋ حالقىن كىنالاۋعا بولمايدى. بۇل – ءاربىر مەملەكەتتە بولاتىن زاڭدىلىق. بىزدە قازىر قازاق ءتىلى مەن قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىرمىز. ۇلتىن ساقتاعىسى كەلەتىن ءاربىر قازاق تەك قازاق جەرىندە عانا سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن، ۇلتتىق مادەنيەتىن ساقتاپ قازاق بولا الادى. جۋنگوداعى قازاقتاردى «نەگە كوشىپ كەلمەيسىڭ؟» دەپ كىنالاۋ وڭاي. ءار مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتى، ىشكى الەۋمەتتىك جاعدايى بار. ولاردىڭ دا جاپپاي قوزعالىپ كەتە الماۋىنا وسى ەكى سەبەپ اسەر ەتىپ وتىر. كەشە عانا رەسەي ءوز وتانداستارىنا: «كوشىپ كەلىڭدەر. بۇكىل جاعدايلارىڭدى جاسايمىز، انانى بەرەمىز، مىنانى بەرەمىز»، – دەپ ءۇيىپ-توككەن ۋادەلەرىنە بىزدەگى ورىستار ءمىز باقپاي، كوشپەي وتىر ەمەس پە؟ بۇل باسقا اڭگىمە. سوندىقتان قازىرگى تاڭداعى كۇلدىبادام، سونگەن شوقتىڭ كۇلىنە پىسكەن شيكى كۇلشە سياقتى كوشى-قون تۋرالى زاڭدى قايتا قاراماسا، بۇگىنگى بيلىكتەگى قازاق ۇكىمەتىنىڭ اتقا مىنەرلەرى، ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ الدىندا اتتارى اتالىپ، تەكتەرى تۇگەلدەنىپ قارالانعاندا، ولاردان تاراعان ۇرپاقتار جەرگە قارايتىن بولادى. وسى ساياساتپەن كەتە بەرسەك شەكارانىڭ ارعى جاعىندا قالعان قازاق باۋىرلارىمىزدى 15-20 جىلدان كەيىن ساۋساقپەن ساناپ الاتىن جاعدايعا جەتەمىز. قىتاي ۇكىمەتى تەز ارادا قازاق ەلىنە قالىڭ قىتاي قاپتاپ كىرەتىن كۇرە جول – باتىس قاقپاسى، قازاقتىڭ شەكاراسى «قورعاس» كەدەنىنە دەيىن ءتورت قاتارلى كولىك پەن تەمىر جولىن سالىپ تاستاعالى قاشان. وڭەشى مەن جۇتقىنشاعى بۇلكىلدەپ التى باستى ايداھار قازاق ەلىنە قاراي اۋزىن ارانداي اشىپ، «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» كۇرە جولى قاشان بىتەر ەكەن دەپ كۇتىپ جاتىر...

ال، قازىر التايدىڭ ارجاعىندا جۇرەكتەرى ەلجىرەپ، كوزدەرىندە مۇڭ، كوكىرەكتە شەر، ەت-باۋىرى ەزىلىپ، الىپ ءيىرىم جۇتىپ بارا جاتقان باۋىرلارىم ەسكە تۇسكەن سايىن كوكىرەگىم قارىس ايىرىلىپ، كۇلكىم ساپ تىيىلىپ، ءىشىپ جاتقان اسىم تاماعىما تىعىلىپ، ويىم الەم-جالەم كۇي كەشەدى...

الىستا اۋىر ازاپ شەككەن باۋىرىم،

قۋارعان بايشەشەكتەي كەپكەن باۋىرىم.

قاماعان قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىندا

كول قىلىپ كوزدىڭ جاسىن توككەن باۋىرىم.

الدىڭدى اۋىر قايعى جاپقان باۋىرىم،

ومىرىڭشە جاپا شەككەن جاتتان باۋىرىم.

تۇكسيگەن، جۇرەگى تاس جاۋىز جاندار،

تىرىدەي تەرىڭ توناپ جاتقان باۋىرىم...

ماعجان

جانارىندا مولتىلدەپ جاس، ەلگە قاراپ جاۋتەڭدەپ، قۇلجادا قالدى قارىنداس... ءتوس قاعىسىپ، تابىسار كۇن بولار ما ەكەن، باۋىرىم؟!

جانارىندا مولتىلدەپ جاس، قۇلجادا قالدى قارىنداس...

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz