ءجادي شاكەن. قازىناعا تولى قارا ولەڭ
جازبا ادەبيەتىمىز جانە ونىڭ تاريحى جايلى ءسوز بولعاندا كىبىرتىكتەپ قالاتىن كەزدەرىمىز كوپ. سوسىن تاس بەتىنە تاڭبالانعان تاريحىمىزعا ءۇڭىلىپ ءوزىمىزدى جۇباتاتىن ساتتەرىمىز دە بار. ال، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە كەزدەسەتىن تاريحي دەرەكتەر مەن ەل مەن جەر شەجىرەسى حاقىندا عالىمداردىڭ قانشالىقتى تەرەڭ زەرتتەۋى بار، ونى بىلمەيمىن. ازىرشە ونداي ەڭبەك قولىما تۇسپەدى. مۇمكىن، وزگە وتارلاۋشى ەلدىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانعانىن عانا بۇزىلماس قاعيدا - بۇلجىماس عىلىم اقيقاتى ساناپ كەلگەن قۇلدىق سانادان قۇتىلىپ بولماۋىمىزعا بايلانىستى ول تۋرالى ويلانباعان دا شىعارمىز.
كەيدە كوكەيىڭە قونعان وڭ پىكىردى ءبىلدىرىپ قالۋدى - پەرىشتەنىڭ سىبىرى ەمەس پە ەكەن دەپ بىلەتىن اق پەيىلمەن ىشتەگىنى اقتارىپ تاستايتىن ادەتىمىز بار عوي. سول ءۇشىن دە اۋىزعا تۇسكەن ىزگى ويلارىمىزدى ىركىپ قالۋعا دارمەنسىز بولىپ وستىك.
ادام ءومىرىنىڭ ەڭ ءتاتتى، قيلى قيالعا، قىم-قۋات وقيعاعا تولى كەزەڭى - بالالىق شاق قوي. سول اڭقىلداعان، اساۋ، كىرسىز شاعىمىزدا الدەنەگە البارىندى بولىپ سىرتتان كىرگەنىمىزدە اۋىلداعى اجە-اپالارىمىز: «نەمەنە، كىپ-كىشكەنە ءىستى الاتاۋداي قىلىپ دابىرايتىپ جۇرسىڭدەر!» دەپ ءزىلسىز زەكۋشى ەدى. مىنە، سودان باستاپ الاتاۋ ەسىمى قۇلاعىمىزعا تانىس بولدى. بىراق ءبىز قايدامىز، الاتاۋ قايدا؟ ول كەزدە ءبىز قازىرگى قىتاي اۋماعىندا قالعان تۋعان ولكەمىز - قاسيەتتى التاي جەرىندەمىز. ال، اسپانمەن بوي تالاسقان الاتاۋ بولسا قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك يمپەريانىڭ قۇشاعىندا مۇز قۇرسانىپ جاتتى.
جازبا ادەبيەتىمىز جانە ونىڭ تاريحى جايلى ءسوز بولعاندا كىبىرتىكتەپ قالاتىن كەزدەرىمىز كوپ. سوسىن تاس بەتىنە تاڭبالانعان تاريحىمىزعا ءۇڭىلىپ ءوزىمىزدى جۇباتاتىن ساتتەرىمىز دە بار. ال، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە كەزدەسەتىن تاريحي دەرەكتەر مەن ەل مەن جەر شەجىرەسى حاقىندا عالىمداردىڭ قانشالىقتى تەرەڭ زەرتتەۋى بار، ونى بىلمەيمىن. ازىرشە ونداي ەڭبەك قولىما تۇسپەدى. مۇمكىن، وزگە وتارلاۋشى ەلدىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانعانىن عانا بۇزىلماس قاعيدا - بۇلجىماس عىلىم اقيقاتى ساناپ كەلگەن قۇلدىق سانادان قۇتىلىپ بولماۋىمىزعا بايلانىستى ول تۋرالى ويلانباعان دا شىعارمىز.
كەيدە كوكەيىڭە قونعان وڭ پىكىردى ءبىلدىرىپ قالۋدى - پەرىشتەنىڭ سىبىرى ەمەس پە ەكەن دەپ بىلەتىن اق پەيىلمەن ىشتەگىنى اقتارىپ تاستايتىن ادەتىمىز بار عوي. سول ءۇشىن دە اۋىزعا تۇسكەن ىزگى ويلارىمىزدى ىركىپ قالۋعا دارمەنسىز بولىپ وستىك.
ادام ءومىرىنىڭ ەڭ ءتاتتى، قيلى قيالعا، قىم-قۋات وقيعاعا تولى كەزەڭى - بالالىق شاق قوي. سول اڭقىلداعان، اساۋ، كىرسىز شاعىمىزدا الدەنەگە البارىندى بولىپ سىرتتان كىرگەنىمىزدە اۋىلداعى اجە-اپالارىمىز: «نەمەنە، كىپ-كىشكەنە ءىستى الاتاۋداي قىلىپ دابىرايتىپ جۇرسىڭدەر!» دەپ ءزىلسىز زەكۋشى ەدى. مىنە، سودان باستاپ الاتاۋ ەسىمى قۇلاعىمىزعا تانىس بولدى. بىراق ءبىز قايدامىز، الاتاۋ قايدا؟ ول كەزدە ءبىز قازىرگى قىتاي اۋماعىندا قالعان تۋعان ولكەمىز - قاسيەتتى التاي جەرىندەمىز. ال، اسپانمەن بوي تالاسقان الاتاۋ بولسا قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك يمپەريانىڭ قۇشاعىندا مۇز قۇرسانىپ جاتتى.
سول اينالايىن، بال داۋرەندە - اۋىل قۇشاعىندا قاباق-قاسى كوزىن جاۋىپ تۇراتىن «باباي تۇكتى شاشتى ازەزدەي» ءاز اتالارىمىز جاز كۇنىندە كولەڭكەدە تەرلەپ-تەپشىپ، راحاتتانا ۇيىقتاپ جاتقان باز بىرەۋدى كورسە: «مىناۋىڭ بالقاشتاپ جاتىر ەكەن» دەيتىن ەدى. ال، دۇنيەنى كاپەرىنە المايتىن ەندى بىرەۋلەرگە: «سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەيتىن نەمە ەكەن» دەپ جاتاتىن.
سونى ايتقان ۇلى كارىلەر كەيدە تاياعىن بەلىنە قىستىرىپ، كوزىن كوگىلدىر ساعىمدارعا - كوك اسپاننىڭ مۇنارلى جيەگىنە قاداپ مۇڭلانا ءان تەربەپ وتىراتىن-دى:
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
ەلىم-اي...
ۋاقىت ءوتتى! بالاپان توپشى قاتايىپ، قارا قاناتتانا باستاعان شاعىمىزدا كۇن سايىن سيرەپ بارا جاتقان سول قارتتاردىڭ كولەڭكەسىنە جينالىپ الىپ، ولار ايتقان قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە بىزدە قوسىلاتىن بولدىق.
اۋىلىم قونعان قاراتاۋ
جان-جاعىنا،
ارتىق تۋعان بالا ەدىڭ ەل
باعىنا.
...
باسىنا قاراتاۋدىڭ قاق
تۇرمايدى،
ادىردان جالعىز قۇلان ات
تىرمايدى.
...
باسىنان قاراتاۋدىڭ ات
تىم كيىك،
جىعىلدى سول ءبىر كيىك وعىم
ءتيىپ.
...
باسىندا قاراتاۋدىڭ ەلىك
بار ما،
قاسىندا بىرگە جۇرگەن سەرىك
بار ما.
...
باسىنان قاراتاۋدىڭ ارشا
اپ ءجۇرمىن،
ارشامدى كوتەرە الماي
شارشاپ ءجۇرمىن.
وسىلايشا «قاراتاۋدان» باستالاتىن قارا ولەڭ «باسىندا قاراتاۋدىڭ ءبىر توپ شىنار»، «باسىندا قاراتاۋدىڭ ۇلار بار ما» بولىپ جالعاسا بەرەدى. بۇكىل اۋىلدىڭ كارى-جاسى جينالىپ الىپ، قاراتاۋ جايلى ولەڭنىڭ ءوزىن تاڭدى تاڭعا جالعاپ، تاۋىسا المايدى. ءمۇبادا، سول «قاراتاۋى» تولاستاي قالسا، ودان ارى قاراي ايتاتىن تاۋ-وزەندەرى ءتىپتى كوپ:
«اۋىلىم كوشىپ بارادى
المالىعا»...
«اۋىلىم كوشىپ بارادى
قىزىلجارعا»...
«اۋىلىم كوشىپ بارادى
قازالىعا»...
«اۋىلىم قونعان سىرىمبەت
دالاسىنا»...
«كەلەدى اۋىلىم كوشىپ
كوكاعاشتان»...
«سامارقاندا ساندال بار، ساندال اعاش قايدا بار» سەكىلدى قازاق دالاسىنىڭ كارتاسىن جاساعان - قارا ولەڭنىڭ قازىناسى تۇگەپ بەرمەيدى.
بالا كۇندى قويىپ، بوزبالا شاقتىڭ وزىندە اتا-اجەلەردىڭ اۋزىنان شىققان وسى جەر اتتارىنىڭ سىرىن، نەگە «اۋىلىم كوشە بەرەدى؟» بولىپ ايتىلاتىنىن تەرەڭ باعامداي المادىق. اسىرەسە ءوزىم وسكەن قىتاي قوعامى، سونىڭ ىشىندە «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالاتىن قۇيىندى كۇندەردە تۋىپ-ەسەيۋىم قازاق جانە قازاقتىڭ قارا ولەڭى تۋرالى ويلانۋعا مۇرشا بەرمەدى. دەگەنمەن دە ءبىر ەلەس، اتالار اۋزىنان جالعاسقان بەلگىسىز ءاپسانالار قازاق دالاسىنا، اتا-بابالارىمىزدىڭ كۇل توككەن كونە جۇرتىنا دەگەن بالا ماحابباتىمىزدى وياتقانىندا ءشۇبا جوق ەدى. ەنەسىنىڭ ىشىندە كەتكەن قۇلىننىڭ ايعىر بولعاندا ءۇيىرىن ايداپ باعزى اۋىلىن ىزدەپ كەلگەنى سياقتى اساۋ ساعىنىش وسى جۇرتقا - اتا-بابالارىمىزدىڭ كونە مەكەنىنە اسىقتىرۋمەن ەرتە ەسەيتتى.
قازاقتا «قۇلاق ەستىگەندى كوز كورەدى» دەگەن جاقسى ءسوز بار. ادامنىڭ اۋزىنداعى اق لەبىزدى دە «اۋزىمىزعا اللا سالعان شىعار» دەپ جاقسىلىققا جوريمىز. اللا تاعالا قازاققا باق بەردى. اتامىزدا كورمەگەندى بوتامىزدا كورگەن جاقسى كۇندەر تۋدى. وزگەنىڭ بوداندىعىنا بايلانعان ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزدى قايتارىپ الىپ، قازاق اسپانىندا كوك بايراعىمىز جەلبىرەدى. انا سۇتىمەن بىرگە ارمانمەن مارقايىپ، اتا ولەڭىنە ەلەڭدەپ وسكەن بىزدەر اتاجۇرتقا ورالدىق، قازاق دالاسىن كورۋ باقىتىنا يە بولدىق.
الدىمىزدا اسپانعا ىلگەن ايناداي جارقىراپ الاتاۋ تۇر. كۇمىس توستاعانداي تولقىنى بۇيرالانىپ بالقاش جاتىر. ءدام تارتىپ قاسيەتتى قاراتاۋدا، كيەلى سىر بويىندا بولدىم. اتالار جىرىن، اجەلەردىڭ ءالدي ولەڭىن، جايشىلىقتا ايتاتىن ءتامسىل سوزدەرىن تامسانا ەسكە الدىم. كۇللى قازاقتىڭ دەمەي-اق قويايىن، ءوز اۋىلىمنىڭ تاريحى كوز الدىما كەلدى. جوڭعارلار باس كوتەرگەن زاماندا التايدان اۋعان حالىق قاندى بالاق كۇندەردى باسىنان وتكەرە ءجۇرىپ، سىرعا دەيىن بوسىپ بارعان ەكەن. قازىرگى قىزىلوردا، تۇركىستان، شىمكەنت وڭىرلەرىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. ابىلاي اتقا ءمىنىپ جوڭعارلار تىنىشتالعاننان كەيىن ەر جانىبەك بابامىزدىڭ باستاۋىمەن سىردان ورعا، وردان قازىرگى بالقاش بويىنا، بالقاشتان سەمەي، شىعىس قازاقستانعا قاراي بەت العان. مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ قاعاز بەتىنەن وقىعانىم ەمەس، بالا كۇنىمنەن تاڭدايىما بال تاتىعان - ءتامسىل سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر مەن قارا ولەڭنىڭ ايتقانى. دالا ەنتسيكلوپەدياسىنداعى التىن ارىپتەردىڭ ايشىعى. مەن جاتتاپ وسكەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ وسىنداي ۇلگىلەرىندە 300-400 جىلدىق ءتول تاريحىمىز تايعا تاڭبا باسقانداي سايراپ جاتقان ەدى.
اۋىلىمىزداعى قارتتاردىڭ سىرعا قاتىستى سان حيكاياسى بولاتىن-دى. «سىردان شىعىپ ورعا كەلدىك، جۇرە الماي زورعا كەلدىك» سەكىلدى ولەڭ جولدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلادى. «وردىڭ قارا اعاشىنان الىنعان» دەگەن ماڭدايشالىق اعاشتى ءوز كوزىممەن كورگەن ەدىم. ەندى ءبىر ءسات ارتقا قايتا بۇرىلىپ تاعى دا سول ەرتەكشىل ەسكى كوزدەردى - اڭىز اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزىپ، جەتپىس-جەتى اتامىزدى تۇگەندەپ بەرەتىن شەشىرەشى اتالارىمىز بەن ماقالداپ، ماتەلدەپ، تامسىلمەن سويلەيتىن ءتاتتى اجەلەرىمىزدى ساعىشپەن ەسكە الامىز. ولاردىڭ كوبى جوق، جەر استىندا.
جوڭعارلار جەڭىلگەن سوڭ بايىرعى مەكەندەرىنە ورالا باستاعان قازاق اۋىلدارى - سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اۋىل ءبىر مەزەت بالقاش بويىن مەكەندەپ، ۇيقىسى قانىپ، مالى ءوسىپ، تىنىش-بەيبىت عۇمىر كەشىپتى. مەنىڭ بالا كۇنىمدەگى «بالقاشتاپ» ءسوزى - «سول بالقاشتىڭ بويىندا جاتقانداي راحاتتانىپ جاتىرسىڭ با» - دەگەندەرى ەكەن. ارينە، بالقاش بويىنداعى ەلگە الاتاۋ ەرەكشە ايباتتى، سۇستى، سۇلۋ، اسپانمەن تالاسقان بيىك كورىنەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كوپ بالاسى (مەن كورگەن كارىلەردىڭ اكەسى) سول الاتاۋدى الەمدەگى ەڭ بيىك اسقار ساناپ وسكەنىندە ەش ءشۇبا جوق. سوندىقتاندا سول ارمان بولعان الاتاۋدان الىستاي كوشكەن اۋىلداردىڭ اۋزىندا «الاتاۋداي» دەگەن ءتامسىل ءسوز قالعان. ودان قالسا سول زامانداعى كىسى اتتارىنىڭ ىشىندە دە جەر اتتارىنا بايلانىستى تۋعان سىرباي، شىڭعىس، بالقاش، ارقالىق، ىرعىز، تورعاي، ەدىل، جايىق سەكىلدى ادام اتتارى دا كوپ بولعان.
ال اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىمەن قاناتتاسا ومىرگە كەلگەن اۆتورلى، اۆتورسىز اندەردە ونداي شەجىرەدەن كەندە ەمەس.
«باياناۋىل باسىندا جالعىز ارشا»...
«اتىڭنان اينالايىن قارقارالى»...
«اعاجاي، التايداي جەر قايدا-اي»...
«ەلىم قۇلجادا-اي» سەكىلدى مەكەندى مەڭزەيتىن ساعىنىش جىرلارىن مىسالعا الساق ساناپ تاۋىسا المايمىز.
دەمەك، جوعارىداعى حالىقتىڭ اۋزىنداعى ادەبيەتتىك ۇلگىلەردەن كەزدەسەتىن تاريحي دەرەكتەرىمىزدىڭ جاندى ايعاعى - ءوز باسىمنان وتكەن وقيعالار مەن ەستىگەن-كورگەندەرىم نەگىزىندە عانا ويعا ورالىپ وتىرعاندارى. ال وسى ءبىر حالىق قازىناسىن بەلدەن قازىپ، ەل شەجىرەسىنىڭ ەسكى بەتتەرىن جالىقپاي پاراقتاساق، قاتپارى قالىڭ سان دۇنيەنىڭ شەكەسى كورىنەر ەدى. اسىرەسە قازاق ەرتەگى-اڭىزدارى مەن قارا ولەڭدەرىنىڭ، قاناتتى سوزدەرىنىڭ تالاي تاريحقا جۇكتى بولۋى عاجاپ ەمەس. سونىڭ ىشىندە ءوزىم كوبىرەك ۇڭىلگەن قازاق قارا ولەڭىنىڭ ايتارى كول-كوسىر. جالعىز ەل تاريحى عانا ەمەس، سول ەلدىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، وي ءورىسى - فيلوسوفياسى، ارمان-تىلەگى جايىندا ەلەۋسىز جاتقان قۇندى-مۇرالارىمىز اسا مول. ءتىپتى ءتورت تۇلىك مالعا قاتىستى حالىقتىق بايىمداۋلاردىڭ ءوزى بىرەر تومعا، بىرنەشە دوكتورلىق ەڭبەكتەرگە جۇك بولارلىق.
ەندەشە، قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن قايتا زەرتتەۋ، وندا جاتقان بابادان قالعان باعالى اسىلدارىمىزدى بالالارىمىزعا تابىستاۋ پارىزى ءبىزدىڭ بۋىننىڭ موينىنداعى بۇلجىماس بورىش دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
قازاقتىڭ جۇپىنى قوسى - كۇركەشە دەپ اتالسا، سول كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە كوتەرەر مول دۇنيەمىزدى ەلەمەي وتە شىعۋعا استە بولمايدى. ءوز قۇندىلىعىن تولىق باعالاپ، ونى وزگە ۇلتتىڭ وزىق دۇنيەسىمەن كەمەلدەندىرگەن حالىق قانا ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ باعىن اشىپ، باقىت شامىن جارقىراتا الادى.
ىرىسقا تولى قازاق قازانى ەشقاشان ورتايعان جوق. تۇبىنە ءۇڭىلىپ، تەگىنە قۇرمەت قىلعان جاننىڭ قولىنا ىلىگەر مايلى جىلىكتەر ءالى دە از ەمەس. اللا تاعالا سول مول ەنشىمىزدى ۇرپاقتارىمىزدىڭ ەزۋىنەن كورۋگە ءناسىپ ەتسىن!
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «قازىناعا تولى قارا ولەڭ نەمەسە قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە كەزىگەتىن دەرەكتەردى پايدالانۋ تۋرالى وي تۇرتكى»
«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى
