كۇنى كەشە بازارعا باردىق، قىستىڭ قىتىمىر پيعىلى شاركەيىمىزدى اۋىستىرماساق جان بەرمەيتىنىن سەزگەسىن. قىتايلار ءبىز ءۇشىن «ارنايى» جىبەرگەن ءبىر پار اياق كيىمدى الدىق تا، ساتۋشىدان قورابىنا سالىپ بەرۋىن ءوتىنىپ، جاعانى تىك كوتەرىپ ۇيگە تارتتىق. ۇيگە كەلگەسىن قاراسام، العان ەتىگىم مەن تاڭداعان نۇسقاسى بولماي شىقتى. «وي، وڭباعىر قۋ قازاق» دەپ كىجىنىپ الدىم دا، ەسكى كەبىسىمدى سۇيرەتىپ ەرتەسى جۇمىسقا تارتتىم. ەندى سول ءۇشىن ءبىر كۇنىمدى سارپ ەتىپ «باراحولكاعا» بارۋىم كەرەك. ارينە، اۋىستىرىپ بەرسە «ەڭبەگىمنىڭ جانعانى» دەي بەرىڭىز.

كۇنى كەشە بازارعا باردىق، قىستىڭ قىتىمىر پيعىلى شاركەيىمىزدى اۋىستىرماساق جان بەرمەيتىنىن سەزگەسىن. قىتايلار ءبىز ءۇشىن «ارنايى» جىبەرگەن ءبىر پار اياق كيىمدى الدىق تا، ساتۋشىدان قورابىنا سالىپ بەرۋىن ءوتىنىپ، جاعانى تىك كوتەرىپ ۇيگە تارتتىق. ۇيگە كەلگەسىن قاراسام، العان ەتىگىم مەن تاڭداعان نۇسقاسى بولماي شىقتى. «وي، وڭباعىر قۋ قازاق» دەپ كىجىنىپ الدىم دا، ەسكى كەبىسىمدى سۇيرەتىپ ەرتەسى جۇمىسقا تارتتىم. ەندى سول ءۇشىن ءبىر كۇنىمدى سارپ ەتىپ «باراحولكاعا» بارۋىم كەرەك. ارينە، اۋىستىرىپ بەرسە «ەڭبەگىمنىڭ جانعانى» دەي بەرىڭىز.

...ەرتەرەكتە تاشكەنگە جولى تۇسكەن ءبىر قاريا: «تاشكەن قانداي قالا ەكەن؟» دەپ جاپىرلاي كەپ سۇراعان كورشى-قولاڭ، جۇرات-جەگجاتتارىنا، «ءولىسى تۇگەل ارداگەر، ءتىرىسى تۇگەل ساۋداگەر ەكەن» دەپ كەيىسە كەرەك. بۇل ءسوزدى العاش ەستىگەندە تاڭىرقاسىپ قالىپتى جۇرت.   اقساقال ايتقان تاشكەندىك مىنەزدەمە قازىرگى قازاقتارعا دا جات ەمەس. سوناۋ ءبىر توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭعى كەزىنەن باستاپ اۋىل، قالا حالقى دەمەي بازارعا لاپ قويعانى بەلگىلى. «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەگەندەيىن، ەل نان تاۋىپ جەۋ ءۇشىن بازارعا جوڭكىلىپ، الاشاپقىن بولدى دا قالدى. بىراق ودان بەرى ونشاقتى جىلدىڭ بەدەرى ءوتتى زۋىلداپ. ۋاقىت دەگەنگە نە دەي الارسىز. پەندە شىركىننىڭ ىرىعىنا دا، قۇرىعىنا دا كونەر مە جازعان مەزگىل. الاباجاق قىتاي قالتاسىن ارقالاپ، ناپاقاسىن ءنوپىرى مول بازاردان ايىرىپ جۇرگەندەر جەتەرلىك. تىرشىلىكتىڭ قامى ءۇشىن ءبارى دە. مىنا «باراحولكاڭىزدى» جاعالاپ جۇرگەن قازاقتاردى كورىپ بىردە كۇيىنەسىڭ، بىردە سۇيىنەسىڭ. كۇيىنەتىنىڭ - بازارداعى تاۋار دا، باعا دا باسقانىكى. ءۇي دە، كۇي دە وزگەنىكى. قازاقتىكى - الىپساتارلىق. ۇيعىر مەن دۇنگەننىڭ قاباعىنا تەلمىرىپ، اياداي بوساعاسىن پانالاۋدان باسقا لاجى جوق، بالا-شاعاسىن سوڭىنان شۇبىرتىپ، قۇلقىن سارىدەن تۇرىپ قۇلقىن ءۇشىن بۇرسەڭدەپ جۇرگەن وڭكەي قازاقتار. سۇيىنەتىنىڭ... سۇيىنەرىڭ بولسا دا، از. ۇلكەن قارا بازاردى ءبىر ءوزى تۇگەل مەنشىكتەپ الاتىن دوكەيلەردىڭ قاي جەرىنە سۇيىنەرسىڭ، قۇداي-اۋ. جەتى اتاسىنا بىتپەگەن داۋلەتتى جەتى جىلدا، جەتى ايدا ەمەس، بار-جوعى جەتى-اق كۇندە جەكەشەلەندىرىپ العان جاڭا بايلاردان قازاققا كەلەر قايىردىڭ شامالى ەكەنىن ۋاقىت كورسەتكەلى قاشان. تەك تەنتىرەپ ءجۇرىپ تاپقانىن ءتاڭىرى بەرەكەسىمەن جاراتۋعا مۇرسات بەرسىن دەپ قاراپايىم اعايىنعا ىشتەي تىلەكتەس بولعاننان باسقا نە كەلەر قولدان! بازار دەمەكشى، ەن جايلاپ، قيىر قونعان قازاقتىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسى وزگەرىسكە ۇشىراپ، جاناشىرلىعى، باۋىرمالدىعى، كوپشىلدىگى، اعايىنشىلدىعى سوڭعى ۋاقىتتارى شايىلىپ كەتكەندەي. سەبەپكەر، ارينە ساۋداگەرلىك مىنەز-قۇلىق. «ساۋدا دا دوستىق جوق» دەگەن ۇسقىنسىز ۇستانىم. بۇل تەك قارا بازاردى جاعالاعاندارعا ءتان مىنەز ەمەس. بارلىق مەكەمەلەرگە قاتىستى. قايدا بارساڭ دا كورىگى قىزعان «ساۋدا». تىلدەي قۇجات الۋ ءۇشىن دە الدەكىمدى پارەلەۋگە جۇگىندىرىپ قويعان توڭمويىن بيۋروكراتيا. ساپىرىلىستىرىپ، ساندالتىپ قويماسا كوڭىلى كونشىمەيتىن حاتشىلىق قايىرىمسىزدىق. بۇگىن بىتىرەر جۇمىستى ەرتەڭگە سيىرماسا باستارى اۋىراتىن باسشىلىق «باۋىرمالدىق». قاي مەكەمەنىڭ تۇتقاسىن تارتساڭ دا، الدىڭانان كەزىگەرى سول. اباي ءوز زامانىنداعى نوعاي، وزبەك، سارتتاردى مەنسىنبەيتىن قازاقتارعا كۇيىنسە، ءبىز سول ساۋدانىڭ تىم جابايى تۇرىنە بوي ۇيرەتكەن بۇگىنگى «باشالشىكتەرگە» قاپالانامىز. الدىنداعى زاتىن الايىن دەسەڭ، اتاسىنىڭ اتىن بەرگەلى تۇرعانداي كەرگيتىن تورسىلداق مىنەزىمىز بار جانە. سونىمەن، قىسقاسى، جامان با، جاقسى ما، ايتەۋىر بازارعا ەت ۇيرەتتىك. ساۋدا ۇعىمى سانامىزعا ءسىڭىستى بولدى. قازىر ساۋدا جاساعاندى اقىلدى ادامنىڭ تىرلىگى دەپ قارايتىن ورتا بار. بىردەن ساۋدا مادەنيەتىن ۇيرەنۋ قيىن. ساۋدا جاساي ءبىلۋدىڭ ءوزى، بىلە بىلسەڭ، ۇلكەن ونەر. ول دا مادەنيەتتىلىكتى، بىلىمدىلىكتى، ىشكى جان-دۇنيەڭنىڭ تازالىعىن، جوسپار قۇرا ءبىلۋدى، ىسكە بەيىمدىلىك پەن شوگەلدىلىكتى تالاپ ەتەدى. قاپ ارقالاعاننىڭ ءبارى پايداعا كەنەلە بەرمەيتىنى سوندىقتان. بىراق ءبىزدىڭ تۇسىنىك مۇلدەم باسقا سەكىلدى. ساۋدانى جاناشىرسىزدىق، قۋلىق پەن ايلاكەرلىك، «مالداپ ال، وعان كونبەسە الداپ ال» ءپرينتسيپى دەپ، ياكي كادۋىلگى قاراقشىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە قارايتىندايمىز. وسى تۇستا ايتا كەتەلىك، عاسىرلار بويى ساۋدامەن كۇنىن كورىپ كەلە جاتقان كەيبىر ۇلتقا ادامزات بالاسى ءالى كۇنگە شەيىن سەنبەيدى. سەبەبى، ولاردىڭ ساۋداداعى الدامكوستىگى «ءاتاداستۇر» سەكىلدى، قانعا سىڭگەن عادەتتەرى. ءبىزدىڭ ءوزىمىز كەيبىر تۋىسقان ۇلتتارعا شەكەدەن شەكىرەيە قاراپ، يت كورگەن ەشكىكوزدەنىپ كەتەتىنىمىزدىڭ تۇپكى سەبەبى، وسى ءبىر ۇساق ارەكەتتەرى مەن ۇلتتىق «ەرەكشەلىكتەرىنە» بايلانىستى. بۇل عادەت ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ بويىنا سىڭبەسە ەكەن دەيمىز. ونسىزدا قازاقتىڭ سوڭىنان ەرەتىن مىسىقتىلەۋ سوزدەر از ەمەس. اششى بولسا دا اشىعىن ايتالىقشى، قازىرگى ۋاقىتتا الپىستاعى اپامىز بازارعا زات العالى كەلگەن التى جاسار بالانى الداۋدان ارلانبايتىن بولدى. التى جاسار بالاڭىز الپىس جاسار اپاڭىزدى «وتىرعىزعانىنا» ءماز بولاتىن كۇنگە جەتتىك. قازاق جۇرەگى وسىنشالىقتى قاتىگەزدەنىپ كەتتى مە دەگەن ويعا قالاسىڭ وسىندايدا. كەلىدەن جەۋ، اقشادان جىمقىرۋ، كوزىڭ ءسال تايىپ كەتسە، زاتىڭدى اۋىستىرۋ، جانە ونى بايقاپ قالساڭ، بەتى بۇلك ەتپەي باجىرايا قاراپ تۇرۋ... مۇنىسىن بەتىنە باسساڭ، اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعاتىن دويىلدىق، ءبىر-بىرىمەن جارپىلداسىپ، ايعايلاسىپ، ەرىن ەر، ايەلىن ايەل دەمەي سىباساتىن بەيپىل اۋىزدىق، ءبارى بازار جاعالاعاندار كۇندە كورەتىن قالىپتى «وقيعا». بۇل قاي اتامىزدان جۇققان ادەت؟ مالىن جانى ءۇشىن قيعان ەرلىگىمىز قايدا؟ جانىن ارى ءۇشىن ساداعا ەتكەن باعزى ورلىگىمىز قايدا؟ مۇنداي تامىرى تاياز، جات پيعىلدى قايدان جۇقتىردىق؟ سوندا ءبىزدىڭ ساۋدا قاي ساۋدا، اياۋلى باۋىرلار؟!

«اباي-اقپارات»