– قۇرمەتتى دارحان امانۇلى، بيىلعى جىل وزگەرىستەرگە تولى بولدى. سونىڭ ىشىندە ەلىمىزدەگى ساياسي-رەفورما، بيلىك تارماقتارىنداعى مىندەت ءبولىنىسى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا دا جاڭا مىندەتتەر مەن جاۋاپكەرشىلىكتەر جۇكتەپ وتىرعانى انىق. اڭگىمەمىزدى وسىدان، ياعني، سەنات­تىڭ جاڭا ماۋسىمداعى قىزمەتى مەن جوسپارلارىنان باستاساق…

– دۇرىس ايتاسىز، بيىلعى جىل ەلىمىز ءۇشىن اۋقىمدى ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني وزگەرىستەر جىلى بولدى. قازاق­ستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى اياسىنداعى بيلىك تارماقتارىنىڭ مىندەت ءبولىنىسى، ەكونوميكانى تسيفرلاندىرۋ مەن ىرىقتاندىرۋ، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باع­دارلاماسى – ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان بۇل كەشەندى رەفورمالار جاقىن بولاشاقتا مەملەكەت پەن قوعام دامۋىنىڭ كەپىلىنە اينالاتىن بولادى.
وسى تۇرعىدا ەل پارلامەنتىنە دە اتا زاڭىمىزعا سايكەس قوسىمشا وكىلەتتىكتەر بەرىلگەنىن بىلەسىزدەر. ءبىز بۇل وكىلەت­تىكتەردى ارتىقشىلىق رەتىندە ەمەس، قوسىمشا جاۋاپكەرشىلىك پەن مىندەتتەر رەتىندە قابىلداپ وتىرمىز.
پارلامەنتتىڭ VI شاقىرىلىمىنىڭ ءۇشىنشى سەسسياسىن اشقاندا مەملەكەت باسشىسى ۇلت جوسپارى مەن جولداۋ ايا­سىنداعى بارلىق بەكىتىلگەن باع­دارلامالاردى تابىستى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەن بولاتىن. ول ءۇشىن بيلىك تارماقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ، قو­عامنىڭ اۋىزبىرشىلىگى، ءوزارا بىرلەسكەن ءىس-ارەكەتى قاجەت. بۇل ورايدا سەناتتا دا كەشەندى، جۇيەلى ءارى تىڭعىلىقتى زاڭ شىعارۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.

– ناقتى اتقارىلىپ جاتقان جۇ­مىستار جونىندە تاراتىپ ايتىپ وتسەڭىز ارتىق بولماس ەدى.

– سەناتتىڭ قىزمەتى، سەناتورلاردىڭ جۇمىسى حالىقتىڭ كوز الدىندا عوي. تاراتىپ ايتساق، بيىلعى جىلى «جەر قويناۋى جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ تۋرالى» كودەكستى قارايمىز. وسى ۋا­قىتقا دەيىنگى زاڭنامادا جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار ءۇشىن بىرقاتار كەدەر­گىلەر بولعانى ءمالىم. جاڭا رەداكتسيا بويىنشا جەر قويناۋىن پايدالانۋ­شىلار ءۇشىن دە، ينۆەستورلار ءۇشىن دە پروتسەدۋرالار مەيلىنشە جەڭىلدەتىلەتىن بولادى.

Cالىق رەجيمىن وڭتايلاندىرۋ ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇل رەتتە كەيبىر ءتيىمسىز سالىق جەڭىلدىكتەرىن ال­دىرىپ تاستاۋدى كوزدەپ وتىرمىز.
تاعى ءبىر ماڭىزدى زاڭنامالىق قۇجات اسكەريلەرگە قاتىستى. اسكەر مەن ارنا­يى قۇرىلىمدار – مەملە­كەتتىڭ اۋماقتىق، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى. «ءوز اسكەرىن جابدىقتاي الماعان ەل وزگەنىڭ اسكەرىن تويعىزادى» دەگەن ءسوز بار ەكەنىن بىلەسىز. قازاقستان تاۋەل­سىزدىگىن العان كۇننەن باستاپ، قارۋلى كۇشتەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان اسكەرى، كۇش­تىك قۇرىلىمدارى پوست­كەڭەستىك مەم­لەكەتتەردىڭ ىشىندە الدىڭعى قاتاردا، باسەكەگە قابىلەتتى، دايىندىعى جوعارى.

الايدا ءبىز جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحى، ءتارتىبى، اسكەري دايىندىعىمەن قوسا، ولاردىڭ وتباسىلارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. جاڭا زاڭنامادا اسكەري قىزمەتشىلەردى، ىشكى ىستەر، پروكۋراتۋرا، ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىك قىزمەتكەرلەرىن تۇرعىن ۇيمەن قامتۋ ماسەلەسى پىسىقتالىپ جاتىر.
سونىمەن قاتار پارلامەنتتە 2018-2020 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت جوباسى تالقىلانىپ جاتىر. بۇل جوبانىڭ ماڭىزدىلىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار. الداعى ءۇش جىل مەرزىم­دەگى مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ كۇنكورىسى مەن تابىسى، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى وسى بيۋدجەتكە تىكەلەي بايلانىستى.

حالىقارالىق كەلىسىمدەردى راتيفي­كاتسيالاۋعا بايلانىستى زاڭداردىڭ ءوزى – ءبىر شوعىر. قازاقستان الىس-جاقىن كورشىلەرمەن، شەت مەملەكەتتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا. ونىڭ اياسىندا الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، حالىق­ارالىق كولىك قاتىناسى، قۇقىقتىق كومەك، ەكولوگيا سياقتى سان الۋان ماسەلەلەردى ءوزارا ءىس-قيمىل شەڭبەرىندە شەشۋىمىز قاجەت.

سونداي-اق 2018 جىلعا كولىك، ويىن بيزنەسى، تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شا­رۋاشىلىعى، بانكروتتىق تۋرالى زاڭ­نامالارعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جوسپارلانعان.

اكىمشىلىك پروتسەسسۋالدىق كودەكس جوباسى قارالادى. بۇعان دا ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ وتىر.

بيزنەستىك ورتاداعى احۋالدى جاق­سارتۋ ماقساتىندا زاڭنامالىق بازا جاساپ، بيزنەستى باقىلاۋدى ازايتۋ، وزگە دە كەدەرگىلەردى جويۋ كوزدەلگەن.

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، مەملەكەتتىك باسقارۋ دەڭگەيلەرىندەگى وكىلەتتىكتەردى ءبولۋ جۇمىسى دا جالعاسىن تاباتىن بولادى.

كەلەسى جىلى ەلىمىزدە العاش رەت «كينەماتوگرافيا تۋرالى» زاڭدى زەر­دەلەپ، قابىلداۋ جوسپاردا بار. مۇنىڭ ءوزى وتاندىق كينو ءوندىرىسىنىڭ جاڭا تىنىسىن اشۋعا، جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋىنە وڭ ىقپالىن تيگىزەدى دەگەن ۇمىتتەمىز.

مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قا­رىم-قاتىناس تا زاڭنامالىق تۇرعىدا مەيلىنشە جەتىلدىرىلەتىن بولادى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىزدىڭ الدى­مىزدا وتە اۋقىمدى ءارى كەشەندى جۇ­مىستار تۇر. جوعارىدا اتالعان زاڭنا­مالىق وزگەرىستەر مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني دامۋىنا جوعارى سەرپىن بەرەتىنى انىق.
جوعارىداعى زاڭداردى جان-جاقتى تالقىلاپ، زەردەلەپ، قابىلداۋ ماقسا­تىندا سەناتورلار ۇكىمەتپەن، ساراپ­شىلارمەن، قوعاممەن، سايلاۋشىلارمەن تىعىز جۇمىس ىستەۋگە ءاردايىم دايىن.

– ءسىز جاقىندا ەلباسىنىڭ سەنىم بىلدىرۋىمەن قايتارا سەنات دەپۋتاتى بوپ تاعايىندالدىڭىز. سونىمەن قوسا، حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ حاتشى­سىسىز. اتالعان كوميتەت قىزمەتى مەملەكەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى، ستراتەگيالىق سالاسىنا قاتىستى عوي. سوڭعى ۋاقىتتا كوميتەت جۇمىسى جاندانىپ كەلەدى دەسە دە بولادى. ماۋسىم باستالماي جاتىپ ءبىر­نەشە جيىندار، كەزدەسۋلەر وتكىزدىڭىزدەر.

– ءيا، مەملەكەت باسشىسى ماعان سەنىم ارتىپ، قايتارا سەنات دەپۋتات­تىعىنا تاعايىندادى.

ەلباسىنىڭ قامقورلىعىن، قولداۋىن ۇنەمى سەزىنىپ وتىرۋ – ءبىزدىڭ جەكە باسى­مىز ءۇشىن دە، قىزمەتىمىز ءۇشىن دە ۇلكەن ابىروي. ءوز باسىم مۇنداي ابىروي مەن سەنىمنىڭ ارتىندا زور جاۋاپكەرشىلىك تۇرعانىن ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارعان ەمەسپىن.

ءسىز ايتىپ وتىرعان حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتى – مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق نەگىزدەرىمەن، ۇستانىم­دارىمەن تىكەلەي بايلانىستى، كۇردەلى ءارى نازىك سالا.

سەسسيا باستالعاننان بەرى زاڭنا­مالىق تۇرعىدا دا، قوعامدىق بەلسەندىلىك تۇرعىسىنان دا ءبىراز شارۋالاردى قولعا الىپ جاتىرمىز.

وسى ەكى ايدىڭ ىشىندە بىرقاتار حا­لىقارالىق كەلىسىمدەردى قىسقا مەر­زىمدە راتيفيكاتسيالادىق. مىسالى، كۇنى كەشە عانا قارۋ ساۋداسىن رەتتەۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ بويىنشا زاڭدى تالقىدان وتكىزدىك. بۇل دا – وزەكتى ماسەلە. قارۋ تۇرلەرى، سونىڭ ىشىندە قاراپايىم قارۋ-جاراقتى ساتۋ، تاراتۋ، تاسىمالداۋ ءىسى زاڭ تۇرعىسىنان رەتكە كەلتىرىلىپ جاتىر.

ءبىز ەلدىڭ ىشكى، سىرتقى جاعدايىنا مۇقيات كوڭىل ءبولىپ وتىرمىز. وتكەندە كوميتەت ءوزىنىڭ الماتى وبلىسىنداعى كوشپەلى وتىرىسىن وتكىزىپ كەلدى. سول ءىس-شارالار شەڭبەرىندە قورعانىس مينيسترلىگى قۇرلىق اسكەرلەرى اسكەري ينستيتۋتىندا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كو­ميتەتى شەكارا قىزمەتى اكادەمياسىندا بولدىق. كوشپەلى وتىرىس بارىسىندا كۋرسانتتارمەن، وقىتۋشىلارمەن، جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋلەر وتكىزىلدى. وسى مەكەمەلەردەگى وقىتۋ ادىستەمەسىمەن، ماتەريالدىق بازاسىمەن تانىستىق. اسكەري كلينيكالىق ەمحانا مەن اسكەري جانە ادىستەمەلىك دايىندىق ورتالىق­تارىن كوردىك.
بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت تاراپىنان اسكەريلەردىڭ كاسىبي دايىندىعى ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالىپ جاتىر. ارينە، بۇل دا ازدىق ەتەدى. الەم ەلدەرىنىڭ وزىق قارۋلى كۇشتەرىمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋى ءۇشىن جاۋىنگەردىڭ قارۋى ساي، قارنى توق، قۋاتى، ەرىك-جىگەرى جوعارى بولۋى قاجەت. جوعارىدا اتالعان، پارلامەنت قابىرعاسىندا جاتقان زاڭ جوبالارى وسى ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن شەشەدى دەپ ويلايمىن.

كۇنى كەشە حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى داريعا نۇرسۇلتانقىزى نازارباەۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن اقتاۋدا اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ قىزمەتى بو­يىنشا كوشپەلى وتىرىس وتكىزىلدى.
قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرىنىڭ سترا­تەگيالىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىندا ماڭىزى وراسان ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى ءبى­رىڭعاي وسى ايماقتا شوعىرلان­دىرىلعان. وتىرىس بارىسىندا شەكارالىق قىزمەتتى كۇشەيتىپ، ەلدىڭ اۋە قورعانىسىن نىعايتۋ ماقساتىندا ءۇش جىلدىق باعدارلاما قابىلداۋ جايى كوتەرىلدى. براكونەرلىك، وتاندىق كەمە جاساۋ، اسكەريلەردىڭ الەۋمەتتىك احۋالى تالقىلاندى. بۇل جۇمىستار كوميتەت قىزمەتىنىڭ ءبىر بولىگى عانا.

سەنات ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى سايا­ساتىنداعى بۇدان دا وزگە ماڭىزدى شارالارعا بەلسەنە ات سالىسىپ كەلەدى. مىسالى، كەلەسى جىلدىڭ كۇزىندە VI الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلە­رىنىڭ سەزى وتكىزىلەدى. مەملەكەت باس­شىسىنىڭ باستاماسىمەن وتكىزىلەتىن دىندەر سەزى حاتشىلىعىنىڭ جەتەكشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ ەكە­نىن بىلەسىزدەر. سەزگە دايىندىق قازىردىڭ وزىندە باستالىپ كەتتى.

– جالپى، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمى لايىقتى باعاسىن الىپ وتىر عوي. مۇنى ءبارى راستايدى. كەشە عانا اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حات­شىسى رەكس تيللەرسون دا قازاقستاننىڭ جاھاندىق باستامالارىنا جوعارى باعا بەردى.

– دۇرىس ايتاسىز، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرگى ۇس­تانعان كوپۆەكتورلىق ساياساتى ءوز جەمىسىن بەرىپ وتىر. قازاقستان – بۇگىندە ورتا ازياداعى ەلەۋسىز عانا مەملەكەت ەمەس، الەمدىك ساياسي ساحنادا بەدەلدى، ساليقالى، كىم-كىمگە دە ءوز ءسوزىن تىڭداتا بىلەتىن، وتكىزە الاتىن مەملەكەت. الەم­دىك قاۋىمداستىق ءبىزدىڭ ەلىمىزدى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ قوزعا­لىسىنىڭ كوش­باسشىسى، سەنىمدى سەرىكتەس، ىرگەلى ەكو­نوميكالىق، اسكەري قۋاتى بار مەملەكەت رەتىندە تانيدى.

ءبىز سىرتقى ساياساتتا كوپتەگەن ىرگەلى ىستەر اتقاردىق. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىنە سايلانۋىمىزدىڭ ءوزى كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك.

استاناداعى ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق، شانحاي ىنتى­ماقتاستىق ۇيىمدارىنىڭ، يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنىڭ، ماگاتە-ءنىڭ باسقوسۋلارى، يادرولىق قارۋسىزدانۋ باستاماسى الەمدە ۇلكەن قولداۋعا يە بولىپ وتىرعانىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز.

بۇگىندە استانانىڭ سيريا شيەلە­نىسىن شەشۋدەگى وراسان ءرولىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ەلوردادا نەشە قايتارا وتكەن كۇردەلى دە اۋىر كەلىس­سوزدەردىڭ ارقاسىندا يسلامنىڭ بەسىگى سانالاتىن ولكەدەگى قانتوگىسكە توسقاۋىل قويىلىپ جاتىر.

وسىنىڭ ءبارى قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ قايراتكەرلىك تۇلعاسىنا تىكەلەي بايلانىستى.

جاقىندا عانا استانا «جاڭا يادرو­لىق قاتەرلەرگە قارسى تۇرۋ» اتتى پاگۋوش كونفەرەنتسياسىن وتكىزدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، پاگۋوش كونفەرەن­تسياسى – الەمدەگى ەڭ ىقپالدى، بەدەلدى جيىنداردىڭ ءبىرى. ونى كەزىندە البەرت ەينشتەين باستاعان، ادامزاتتىڭ اقىل-ويى دەرلىك ۇلى عالىمدار قۇرعان. مۇن­داي جيىننىڭ سارىارقا تورىندە، قازاق جەرىندە ءوتۋى – ءبىزدىڭ بەيبىتسۇيگىش حالقىمىزعا كورسەتىلگەن تاعى ءبىر قۇرمەت.

– كونفەرەنتسياعا قاتىسقان عالىمدار دا قازاق حالقىنىڭ كورگەن بەينەتى مەن بەيبىتسۇيگىشتىگى تۋرالى ايتىپ جاتتى عوي…

– جالپى، ءبىزدىڭ ەلىمىز سوڭعى ءجۇز جىلدىقتىڭ وزىندە قانشاما زوبالاڭ­داردى باستان كەشىردى.

وتارشىلدىق، رەۆوليۋتسيالار، اشتىق، رەپرەسسيالار، يادرولىق سىناق­تار جانە ت.ت. مەنىڭشە، سونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن تۇرمىسىمىزعا عانا ەمەس، گەنەتيكالىق، ۇلتتىق كودى­مىزعا وشپەستەي تاڭبا سالىپ كەتتى.

ءبىز ەجەلدەن كەڭپەيىل، اقجۇرەك حالىقپىز ءارى مۇنداي قاسىرەتتەردىڭ باسقا حالىقتىڭ باسىندا قايتالانۋىن دا قالامايمىز. ءوز ۇيىمىزدە تۇراقتىلىق پەن ىنتىماقتى ساقتاي وتىرىپ، وزگەلەرگە دە سونى ۇلگى ەتكىمىز كەلەدى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمى دا – وسى. سوندىقتان ءسىز ايتقانداي، اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى بولسىن، وزگە مەملەكەت پەن حالىقارالىق ۇيىمدار جەتەكشىلەرى بولسىن، قازاقستانعا قاراتا ايتىلعان ماقتاۋلار ورىندى جانە شىنايى دەپ ويلايمىن.

– الايدا قازاقستاننىڭ سىرتقى سايا­ساتتاعى بەلسەندىلىگى، بەدەلى كەيبى­رەۋلەرگە ۇنامايتىن سياقتى. ءتىپتى باۋىرلاس، كورشى مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ ءوزى كەيدە تۇسىنىكسىز پوزيتسيا ۇستاناتىنداي كورىنبەي مە؟ مىسالى، اتامباەۆ…

– كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ءوز ماقسات-مۇددەلەرى بولادى. بۇل – تابيعي نارسە. بىراق سايلاۋشىلاردى، قوعامدىق پىكىردى ساياساتكەرلەر جەكە باسىنىڭ مۇددەسىنە پايدالانا باستاعان ساتتەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسى اياقتالادى. ونىڭ ورنىن ناۋ­قاندىق، بولاشاعى بۇلىڭعىر، مەملەكەت ۇستانىمىمەن مۇلدە قابىسپايتىن ساياسي ماقساتتار باسادى. ەڭ قاۋىپتىسى، مۇن­داي باسسىزدىقتار مەن جاۋاپسىز­دىقتار مەملەكەتتەر مەن حالىقتاردىڭ اراسىنا سىنا قاعۋعا يتەرمەلەيدى. وسىدان اباي بولعانىمىز ءجون.

سايلاۋدا حالىقتىڭ ەمەس، قاراقان باسىنىڭ مۇددەسىن كۇيتتەپ كەتكەن اتامباەۆ سەكىلدىلەردىڭ ءجونسىز ايىپ­تاۋلارى مەن جەلوكپە مىنەزىن وسى قالىپتا قاراستىرۋ كەرەك بولار.

ءبىر قۋانتاتىنى، ءبىزدىڭ بيلىك تە، قوعام دا بۇل جاعدايدا جوعارى پاراسات­تىلىق پەن ساياسي ۇستامدىلىق تانىتتى.

– ءسىز ارقاشان ويىڭىزدى وسىلاي اشىق ايتاسىز. بىراق حالىقتىڭ اراسىندا «سەناتورلار جالپىحالىقتىق، الەۋمەت­تىك ماسەلەلەرگە ءۇن قوسا بەرمەيدى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ولارعا قاراعاندا اناعۇرلىم بەلسەندى، اشىق» دەگەنگە ساياتىن پىكىرلەر بار. بۇعان قالاي قارايسىز؟

– كەلىسپەيمىن، ارينە. سەنات قابىر­عاسىندا ومىرلىك تاجىريبەسى تولىسقان، جوعارى بىلىكتى، كاسىبي ارىپتەستەرىم جەتەرلىك. ولار كەز كەلگەن ماسەلە بويىنشا ءوز وي-پىكىرلەرمەن ءبولىسىپ وتىرادى.

بۇل جەردە مىناعان نازار اۋدارعىم كەلەدى: زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ باستى مىندەتى – ەلدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىن ساۋاتتى، ادىلەتتى زاڭنامامەن قامتا­ماسىز ەتۋ. ارزان پوپۋليزممەن، ساي­لاۋشىلاردىڭ الدىندا تەگىن ۇپاي جيناۋمەن اينالىسۋ ەمەس. ءبىز دە، ءبىزدىڭ قوعام دا ونداي «بالاڭ سانادان» الدە­قاشان ارىلعان، ءوتىپ كەتكەن دەپ ويلايمىن.

– ەندى ىشكى ساياساتقا ورالساق. ەلباسىنىڭ جىل باسىندا جاريا ەتكەن ءۇشىنشى جاڭعىرۋ يدەياسى، ساياسي-ەكونو­ميكالىق، رۋحاني رەفورمالار باستاماسى دەر كەزىندە قابىلدانعان شەشىم ەكەنى انىق. وسى جايىنداعى ويىڭىز قانداي؟

– جاڭارىپ، جاڭعىرۋسىز مەملەكەت تە، قوعام دا العا جىلجىمايدى. تاۋەل­سىز­دىك جىلدارىنداعى قازاقستان دا­مۋىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، ءبىز ۇنەمى ەۆوليۋ­تسيالىق، پراگماتيكالىق جول مەن ۇستانىمدا بولعانىمىزدى كورۋگە بولادى. سونىڭ ارقاسىندا شيرەك عا­سىردىڭ اۋقىمىندا ەكى بىردەي جاڭعى­رۋدى باستان كەشتىك. ونىڭ ءبىرى – ەگەمەن مەملەكەتتىڭ العاشقى العىشارتتارىن نەگىزدەپ بەرسە، ەكىنشىسى – توقسانىنشى جىلدارى قولعا الىنعان رەفورمالار مەن ماقساتتاردى تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋعا، تابىسپەن اياقتاۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى.

قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى­نىڭ تابيعاتى مۇلدە بولەك. بۇل – ايا­عىنان جاڭا تۇرعان نەمەسە اۋىت­قىمالى رەفورمالار جەتەگىندەگى ەلدىڭ باستاماسى ەمەس، ساياسي قۇرىلىمى مىعىم، ەكو­نوميكاسى تۇراقتى مەملەكەتتىڭ بولا­شاق باعدارى.

جالپى، الەمدەگى دامىعان، باسەكەگە قابىلەتتى ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ دا ءوز جاڭعىرۋ جولى بولعانىن بىلەمىز. اقش-تاعى تۇبەگەيلى جاڭعىرۋ – جاپپاي يندۋستريالاندىرۋ ۇدەرىسى پرەزيدەنت رۋزۆەلتتىڭ كەزىندە جۇرگىزىلدى. سونىڭ ارقاسىندا ولار ادام سەنگىسىز تەح­نولوگيالىق، مادەني رەۆوليۋتسيالاردى باستارىنان وتكەرىپ، بۇگىندە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ الپاۋىت ەلگە اينالدى.
سوعىستان كەيىنگى گەرمانيا مەن جاپونيانىڭ مىسالى دا وسىعان سايادى. نەمىستەر دە، جاپوندىقتار دا سانادا، ساياساتتا، ەكونوميكادا جۇرگىزىلگەن وراسان رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا ءۇيىندى استىنداعى ەلدەرىن از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە كوشباسشىلىققا الىپ شىقتى.

مۇستافا كەمالدىڭ كەزىندەگى تۇركيا، لي كۋان يۋدىڭ تۇسىنداعى سين­گاپۋر نەمەسە ماحاتحير مۋحامماد­تىڭ مالايزيا ەلدەرى ءوز دامۋىندا ۇلكەن وزگەرىستەر جاسادى. وسىنىڭ بارلىعى پروگ­رەستىڭ، بولاشاقتىڭ كىلتى جاڭعى­رۋدا ەكەنىن كورسەتەدى.

قازاقستان الەم ەلدەرىنىڭ وسىنشا­لىقتى باي تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، وزىندىك جاڭعىرۋ جولىن تاڭداپ الدى. «الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» قاعيداسى مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن شارۋاشىلىق باسقارۋدى وزگەرتىپ، جاڭارتىپ قانا قويعان جوق، قوعامدىق، الەۋمەتتىك قاتىناستاردى، رۋحاني قۇن­دىلىقتاردى جاڭعىرتتى. ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ دە، حالىقتىڭ دا كۇش-جىگەرىن ءار كەز ەلدى جاڭارتىپ-جاڭعىرتۋعا باعىتتادى، ەندى ول ءوز جەمىسىن بەرىپ وتىر.

بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ساياسي، ەكو­نوميكالىق، رۋحاني جاڭعىرۋى وتكەن مەن بۇگىننىڭ، بولاشاقتىڭ تاريحي، تابيعي ۇندەستىگىنە، دامۋىنا باعىش­تالعان. ول ۇندەستىك وزگە ەلدەردەگىدەي رەۆوليۋتسيالىق تاسىلمەن ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق قالىپپەن دامۋعا بەت الدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

– «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى حالىقتىڭ، قوعامنىڭ جاپپاي قولداۋىنا يە بولىپ جاتىر. مۇنى نەمەن تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟

– راسىندا دا، بيىلعى جىلدىڭ ساۋىرىندە جاريا ەتىلگەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باع­دارلاماسى ساكرالدى قۇجاتقا اينالىپ ۇلگەردى.

شيرەك عاسىر بويىنا وزگەرىستەرگە تۇسكەن، سۇرىپتالعان، ءپىسىپ-جەتىلگەن قو­عامدىق ساناعا وسىنداي ءبىر كونتسەپ­تۋالدى قۇجات، قوزعاۋشى كۇش قاجەت بولاتىن.

ءوزىڭىز قاراڭىز، وسى ۋاقىت ىشىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇتاس ءبىر بۋىنى دۇنيەگە كەلىپ، تاربيەلەنىپ شىقتى. ولاردىڭ بويىندا كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان كەمباعالدىق كومپلەكستەرى دە، قاتىپ-سەمگەن ستەرەوتيپتەر دە جوق. ولار – ەركىن، ءبىلىمدى، جاھاندىق جاڭالىقتار مەن قۇندىلىقتاردى جاتسىنباي قابىلداي الاتىن ەستيار ۇرپاق. مۇنداي قوعامدا ەرتە مە، كەش پە تىڭ يدەولو­گيالىق، جاڭاشىل سەرپىلىستەرگە سۇرانىس تۋاتىنى اقيقات. مىنە، وسىنداي ساتتە، دەر كەزىندە پرەزيدەنت «رۋحاني جاڭ­عىرۋ» باعدارلاماسىن ۇسىندى.

«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىندا كوتەرىلگەن التى ماسەلە – باسەكەلىك قا­بىلەت، پراگماتيزم، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى، ەۆو­ليۋتسيالىق دامۋ مەن سانانىڭ اشىقتىعى بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ الدىنداعى تەمىرقازىق ىسپەتتەس.

بۇل قاسيەتتەر مەن قۇندىلىقتار قاي-قاي قوعامعا دا اسا قاجەت جانە ءحىح عاسىر ادامىنىڭ بەينەسىن تۇزەدى. حالىقتىڭ، جاستاردىڭ رۋحاني جاڭعى­رۋدى جاپپاي قۋانا قابىلداعانىن، قولداعانىن وسى سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

ن.نازارباەۆ رۋحاني جاڭعىرۋ يدەياسىن مانيفەست تۇرىندە ۇسىنىپ وتىرعان جوق، باعدارلاما ماقساتتارىنان تۋىندايتىن ناقتى مىندەتتەردى قوسا بەلگىلەپ بەردى. قازىردىڭ وزىندە باعدار­لاما اياسىندا «تۋعان جەر»، «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت»، «جاڭا الىپبيگە كوشۋ» جوبالارىنىڭ قىزۋ قولعا الىنىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز.

ەڭ باستىسى، باعدارلامانىڭ ناقتى دا تەرەڭ كونتسەپتۋالدىق نەگىزى جاسالعان. مۇنىڭ ءوزى مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتتاعى، يدەولوگيالىق باعىتتاعى جۇمىس اۋقىمىن، مۇمكىندىكتەرىن كورسەتەدى.

جالپى، بەلگىلى ساياساتكەر، ەلباسى­نىڭ سەنىمدى سەرىگى مارات مۇحانبەت­قازىۇلى ءتاجين ىشكى ساياسات تىزگىنىن ۇستاعاننان بەرى بۇل سالادا ۇلكەن وزگە­رىستەر مەن يگىلىكتى ىستەردىڭ اتقارىلىپ جاتقانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.

باعدارلاما جاريالانعاننان بەرى جارتى جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە ءبىز دە ەل اراسىندا ءجيى بولدىق. سوندا بايقاعانىم، حالىقتىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ ءوز تامىر-تاريحىنا، تۋعان ەلى مەن جەرىنە، ءتىلى مەن دىنىنە، مادەنيەتىنە دەگەن كوزقاراسى، قى­زىعۋشىلىعى ەسەلەپ ارتا تۇسكەندەي كورىندى. وتانشىلدىقتى، ءپاتريوتيزمدى جالاڭ ۇرانمەن ەمەس، ناقتى ۇلگى-ونەگەمەن، ىسپەن ناسيحاتتاۋ وسىنداي بولسا كەرەك.

– ءسىز ايتىپ وتىرعان باستامالاردىڭ ىشىندە لاتىنعا كوشۋ ماسەلەسى – ەڭ قىزۋ تالقىعا تۇسكەن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. جاڭا ءالىپبي نۇسقاسى العاش پارلامەنت­تە تانىستىرىلدى عوي. بۇل ماسەلەگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟

– ءيا، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن گرا­فيكاسىنداعى جاڭا ءالىپبي نۇسقاسى العاش پارلامەنتتە تانىستىرىلدى. مۇنىڭ دا سيمۆولدىق ءمانى بار دەپ ويلاي­مىن. مەملەكەتىمىزدىڭ، ۇلتىمىز­دىڭ بولا­شاعىنا تىكەلەي قاتىسى بار، اسا ماڭىزدى، وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبارى دە پارلامەنت قابىرعاسىندا اشىق تا بەلسەندى تۇردە تالقىلانۋى ءتيىس. ءتىل ءما­سە­لەسى، ءالىپبي ماسەلەسى – ۇلتتىڭ رۋحى­نىڭ، جانىنىڭ، بولاشاعىنىڭ ماسەلەسى.

قازاق ءتىلى ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرا­فيكاسىنداعى بىرىڭعاي نۇسقاسىن بەكىتۋ كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ وتىرعانى – داۋ تۋعىزبايتىن نارسە. ەندىگى ماسەلە – وسى نۇسقانىڭ ەڭ وڭتاي­لى، ەڭ جەڭىل ۇلگىسىن قابىلداۋ.

بۇعان دەيىن دە ايتىپ ءجۇرمىز، تاعى دا قايتالايىق: قازىرگى تاڭدا «لاتىنعا كوشەمىز بە؟» دەگەن سۇراق كۇن تارتىبىندە جوق. كۇن تارتىبىندە «لاتىنعا كوشۋدىڭ قانداي ءتيىمدى جولىن تاڭدايمىز؟» دەگەن ماسەلە عانا تۇر. سوندىقتان لاتىنعا كوشۋ باستاماسىن بۇدان ءارى سان ساققا جۇگىرتىپ، ساياسيلاندىرىپ، كۇردەلەن­دىرۋدىڭ قاجەتى شامالى دەپ سانايمىن.

پرەزيدەنت ايتقانداي، بۇل تۇرعىدا ەشقانداي اسىعىستىققا جول بەرىلمەيدى. جاڭا نۇسقا ەكى جىل اپروباتسيادان وتكىزىلەدى. ءىشىنارا وزگەرىستەر بولۋى دا مۇمكىن. مەنىڭشە، ەندىگى جۇمىستى ءتىل ماماندارى مەن عالىمداردىڭ ەنشىسىنە قالدىرۋىمىز كەرەك. ەڭ باستىسى، جوعارى دەڭگەيدە قابىلدانعان ساياسي شەشىمدى ءبىر اۋىزدان قولداپ، زاڭ جۇزىندە بەكىتۋ قاجەت.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان ن.نارجان

Aيقىن گازەتى