مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى 26 قازاندا قابىلدانعان جارلىعىن تولىق قولدايمىز. سەبەبى ول قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنا جول اشادى جانە ەل ەگەمەندىگىنىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالانعاننان كەيىن قازاق ءتىلىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ ماسەلەسى قولعا الىندى. بۇل 1929 جىلعى ءبىرتۇتاس تۇركى ءالىپبيىن لاتىن  گرافيكاسىنا اۋىسى تۋرالى قۇرىلتاي شەشىمىنە قايتا ورالۋ بولدى.

1992 جىلدىڭ مامىر ايىندا تۇركيا رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ باستاماسىمەن انكارا قالاسىندا بارلىق تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ وكىلدەرى جينالىپ، لاتىن ءارىپىنىڭ نەگىزىندە جاڭا ءالىپبي جاساۋ ماسەلەسىن تالقىلادى.

بۇل عىلىمي شاراعا تۇركيا، قازاقستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، قىرعىزستان جانە سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسى دەلەگاتسيالارى قاتىستى. ولاردىڭ قۇرامىندا ءتىل ماماندارى، فيلولوگتار جانە رەسمي ۇكىمەت وكىلدەرى بولدى. قازاقستان تاراپىننان ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءابدۋالي قايداروۆ باستاعان عالىمدار جانە ۇكىمەت تاراپىنان قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە مەن قاتىستىم. تۇرىك عالىمدارى لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جالپىعا ورتاق تۇركى ءالفاۆيتىن جانە جەكە قازاق، قىرعىز، وزبەك، قاراقالپاق، تۇركىمەن، ازەربايجان ءالىپبيىنىڭ جوباسىن جاساپ، تالقىعا سالدى. ءبىر اپتاعا سوزىلعان ماڭىزدى باسقوسۋ بارىسىندا بارلىق تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ وكىلدەرى كيريلليتسادان لاتىن ارپىنە كوشۋگە كەلىستى. الماتىعا ورالعان سوڭ ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا لاتىن ءارپىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان قازاق ءالىپبيىنىڭ جوباسىن قازاقستان ۇكىمەتىنە تاپسىردى. سودان بەرى قازاق عالىمدارى جاڭا الىپبيگە كوشۋ جولىندا جۇمىس اتقارىپ كەلدى.

تۇركيادا وتكەن عىلىمي ءماجىلىستىڭ ناتيجەسىندە وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ازەربايجان لاتىن الفاۆيتىنە كوشىپ الدى، ال قىرعىزستان ۇكىمەتى دە بۇل جوبانى بەكىتتى. الايدا قارجى ماسەلەسىنە بايلانىستى قىرعىزدار ءالى لاتىن ارپىنە كوشكەن جوق.

ەندىگى كەزەك قازاقستانعا دا كەلىپ، جاڭا ءالىپبي دايىنداعاندا ءبىز جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن پايدالانىپ، ولاردا ورىن العان كەمشىلىكتەردى ەسكەرىپ، لاتىن ءارپىنىڭ نەگىزىندە قازاق ءالىپبيىن جاسادىق. پرەزيدەنتتىڭ بۇل ۇلكەن باستاماسىن بۇكىل حالىق قولدادى. ەگەر دە ءبىز كيريلليتسا ارپىندە قالا بەرسەك، بۇكىل تۇركى الەمىنەن الشاقتاپ كەتەر ەدىك. سوندىقتان دا لاتىنعا كوشۋ تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ، عىلىم، ءبىلىم، ونەر سالاسىندا ءوزارا جاقىنداسۋىنا زور ۇلەس قوسادى. جانە مۇنىڭ ۇلكەن ساياسي ماعىناسى دا بار، ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەت ەكەنىمىزدى كورسەتە بىلدىك.

كوپ ءالىپبي جوبالارىنىڭ ىشىنەن تاڭدالىپ الىنعان جاڭا ءالىپبيدىڭ ۇتىمدى جەرلەرى وتە كوپ. جازۋدى قيىنداتپاي، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن دياگرافتان (قوسارلانعان ارىپتەن) باس تارتتىق. ونىڭ ورنىنا «ءا» (A’ a’), «ع» (G’ g’), «ي»، «ي» (I’ i’), «ڭ» (N’ n’), «ءو» (O’ o’), «ش» (S’ s’), «چ» (C’ c’), «ءۇ» (U’ u’), «ۋ» (Y’ y’) دىبىستارىن ارىپتەرگە نوقات قوسۋ ارقىلى بەلگىلەندى. ال قازاق تىلىندە پايدالانىلمايتىن ورىس تىلىنەن ەنگەن «تس»، «يا»، «يۋ»، «يو»، «شش» ارىپتەرىنىڭ جاڭا الىپبيگە ەنبەگەنى تۋرا بولدى. سونىمەن، قازىرگى كيريلليتسانىڭ 42 ءارپىنىڭ ورنىنا 32 دىبىستى 32 ارىپپەن بەلگىلەۋ قازاق ءتىلىنىڭ وقۋ، جازۋ تاسىلدەرىن جەڭىلدەتتى.

يا، بۇل رەفورمانىڭ ەنۋى ءۇشىن ءبىراز قاراجات پەن ۋاقىت قاجەت. جاڭا ءالىپبيدى وقىتۋ، وقۋلىقتار، ادەبيەت شىعارۋ، ءباسپاسوزدى لاتىنشاعا اۋىستىرۋ كوپ ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى. الايدا قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن، رۋحاني دامۋى ءۇشىن، ماسكەۋدىڭ كۇشتەپ ەنگىزگەن ارپىنەن قۇتىلۋ ۇلكەن قوعامدىق-ساياسي ماعىناسى بار. ەگەمەندىگىمىزدى نىعايتۋعا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاۋعا جول اشىپ وتىر. وعان دالەل، رەسەيدەگى شوۆينيستىك كۇشتەر، قازاقتاردى «رۋسسكي مير» شەڭبەرىنەن شىعارعىسى كەلمەي وتىرعان كۇشتەر ءبىزدىڭ جاڭا لاتىن الىپبيىنە كوشكەنىمىزگە نارازىلىق تانىتىپ وتىر.

«كوز قورقاق، قول باتىر» دەمەكشى، ۇلكەن قادامعا بەت الدىق. ءبىزدىڭ اتالارىمىز لاتىن ارپىندە وقىعان. وسى ۋاقىتقا شەيىن كىتاپحانالاردا سول جىلدارى لاشىنشا شىققان ەڭبەكتەر بار. بۇگىندە جاستارىمىز اعىلشىن ءتىلى ارقىلى لاتىن ارىپتەرىن بىلەدى. ەندى بۇكىل حالىق بولىپ جاڭا بەكىتىلگەن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيىن مەڭگەرۋ جانە دامىتۋ جولىندا جۇمىلا جۇمىس ىستەيىك.

 سايلاۋ باتىرشا-ۇلى،

ديپلومات، پروفەسسور  

Abai.kz