شىڭعىستاۋعا بارار جولدا تۇڭلىگى تۇرىلمەگەن كيىز ۇيگە ۇقساس ءبورىلى اۋىلى الىستان مەنمۇندالايدى. قوڭىر ادىرلاردىڭ جيەگىندە ورنالاسقان بۇل اۋىلدا 1897 جىلى كۇز ايىندا اۋەزدىڭ نەمەرەسى مۇحتار دۇنيەگە كەلدى. قوڭىر كۇزدە تۋعاندىقتان با، الدە قوڭىر مەكەندە وسكەندىكتەن بە، مۇحتاردىڭ مىنەزى دە ءسوزى دە قوڭىر ەدى.

قوڭىر دەيتىنىمىز – ءسوزىنىڭ كەسەكتىگىندە، ويىنىڭ تەرەڭدىگىندە، تىڭنان تۇرەڭ سالعان يدەيالارىنىڭ توعىسىندا ءھام شىندىقتى استارلاپ ايتاتىن شەبەرلىگىندە دەپ ءتۇسىنۋ ءلازىم.

اۋەزوۆ تۋدىرعان شىعارمالاردىڭ وبرازدارى: مىڭمەن جالعىز الىسقان، جان جاراسىن جىرمەن ەمدەگەن سالقار دالانىڭ ساڭلاق اقىنى حاكىم اباي، قارادىردى قورقىنىشتىڭ قۇشاعىنا ەنگىزىپ، يەسىز دالادا ەشكىمگە يمەنبەي، ەركىندىككە قۇلشىنعان ءتۇز تاعىسى كوكسەرەك، ارىنا داق ءتۇسىپ، ناقاقتان جاپا شەككەن اياۋلى عازيزا – بارلىعى دا الاش بالاسىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، ساناسىنا ساۋلە تۇسىرگەن ولمەس ءھام وشپەس بەينەلەر ەدى.

وتكەنگە كوز جۇگىرتەتىن بولساق، عۇلاما عالىمنىڭ زەينەتى مەن بەينەتى قاتار جۇرگەن سان سوقپاقتى ءومىرىن كورەمىز. قازاقتىڭ رۋحاني مۇراسى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن شاقتاردىڭ ءبارى دە – بوس ساعىم ەمەس، تاريح بەتىنە التىن ارىپپەن جازىلعان كەزەڭدەر.

1957 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ 60 جاسقا تولعان مەرەيتويىن اتاپ ءوتتى. بۇل – جازۋشىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ جارقىن ساتتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سەبەبى ول ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىندە شىڭعىستاۋعا بارىپ، اباي تۋعان قاسقابۇلاق اۋىلىندا حالىققا تەبىرەنە ءسوز سويلەپ، ساعىنىشىن باسقانى بار. سول كۇنگى قۋانىش شىڭعىستاۋ جۇرتشىلىعىن، ءتىپتى كۇللى قازاقتى ەرەكشە اسەرگە بولەگەن ەدى.

مىنە، كەرۋەن-عۇمىر وسىلايشا كەلەسى عاسىرعا كوشىپ، سول مەرەيتويدان 60 جىل وتكەننەن كەيىن، بيىل كەمەڭگەر جازۋشىنىڭ تۋعانىنا – 120 جىل تولىپ وتىر.

وسىعان بايلانىستى ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيى زاڭعار جازۋشىنىڭ مەرەيتويىنا ايرىقشا اتسالىستى. مەرەكەنى ويداعىداي اتاپ ءوتۋ ءۇشىن اباي مۋزەيى دايىندىقتى 2016 جىلى باستادى.

جىل باسىندا م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قاليجانوۆ ءۋاليحان قاليجانۇلى مەن ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى جۇنىسبەكوۆ بولات جۇنىسبەكۇلى ءوزارا شىعارماشىلىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى.

ىنتىماقتاستىق مەموراندۋمنىڭ اياسىندا بىرلەسكەن عىلىمي زەرتتەۋلەر ۇيىمداستىرۋ، حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالار جانە سەمينارلار ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانعان، سونىمەن قاتار، باسپادا جارىق كورگەن اقپاراتتارمەن، عىلىمي ماتەريالدار، زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىمەن ءوزارا الماسۋ، مۋزەي ءىسى بويىنشا قىزمەتكەرلەرگە ءىسساپارلار ۇيىمداستىرۋ كوزدەلگەن بولاتىن.

مىنە، وسى ماقساتتار جۇزەگە اسىپ، جازۋشى تويىنىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتتى. اتاپ ايتساق، اقپان ايىندا م.اۋەزوۆتىڭ مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەرى بويىنشا «اباي جولى»: الاشتى پاش ەتكەن الەمگە» اتتى تۇراقتى كورمە ۇيىمداستىرىلدى. اتالعان كورمەدە: «ادامزاتتىڭ ابايى»، «قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى»، «الەم ادەبيەتىنىڭ شىڭى»، «ۇلى دالا مادەنيەتىنىڭ جارشىسى» تاقىرىپتارى جان-جاقتى قامتىلدى.

م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ اتاقتى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى ارقىلى ۇلى اباي جاساعان ءداۋىردى، ونىڭ شىققان ورتاسىن، اقىن، ازامات بولىپ قالىپتاسۋىن، سول كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ارمان-تىلەكتەرىن، ماقسات-مۇددەلەرىن، كۇرەس-تارتىستارىن، شىعارماشىلىعىن تۇگەل تانىتتى.

سوندىقتان، ونىڭ الەمگە ايگىلى شىعارمالارىن جان-جاقتى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا «مۇڭلى قوڭىر تۋعان انام، تۋعان جەرىم ءبورىلى»، «اباي جولى» - رۋحانيات جولى»، «ءداۋىردىڭ دارا ساڭلاعى»، «ۇلى عاسىردىڭ ۇلى تۇلعاسى»، «قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى»، «ۇلى دالا مادەنيەتىنىڭ جارشىسى» جانە تاعى باسقا تاقىرىپتار بويىنشا جاسالعان «اباي جولى» الاشتى پاش ەتكەن الەمگە» اتتى جىلجىمالى كورمە دە ۇيىمداستىرىلعان بولاتىن.

بۇل كورمە سەمەي قالاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم وردالارىندا، الماتى قالاسىنداعى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، اقتوبەدە، اتىراۋداعى «اباي كەشىندە» كورەرمەندەرگە ۇسىنىلدى.

كەمەڭگەر جازۋشىنىڭ تويىنداعى تاعى ءبىر ەرەكشە اتاپ وتەتىن جايت، ول – اباي مۋزەيىنىڭ باستاماسىمەن «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى قولداپ «استانا-زاششيتا» باعىتىنداعى №67/68 «تۇلپار-تالگو» پويىزىنىڭ «اباي جولى» دەپ اتالۋى. وسىعان وراي اتالمىش ۇلتتىق كومپانياعا قاراستى «جولاۋشىلار تاسىمالى» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتۋ ءبولىمىنىڭ باس مامانى اسقار احمەتبەكوۆ: «قازىرگى ۋاقىتتا «اباي جولى» اتالاتىن جۇردەك پويىز ەلىمىزدىڭ شىعىس باعىتىندا حالىققا ساپالى قىزمەت ەتۋدە»، – دەپ حابارلاعانى دا كۇنى كەشە.

سونىمەن قاتار، ءساۋىر ايىندا اباي مۋزەيىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىمەن «قازاق رۋحانياتىنىڭ ايناسى – «اباي جولى» رومانى مەكتەپ باعدارلاماسىندا» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك سەمينار ءوتتى.

سەميناردا سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، ف.ع.د.، پروفەسسور ا.ەسپەنبەتوۆ، م.اۋەزوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق كوللەدج ديرەكتورى ش.الدامجارقىزى جاس ۇرپاقتىڭ جەتىلۋىندە م.اۋەزوۆتىڭ مۇراسى باعا جەتپەس قازىنا بولىپ تابىلاتىنىن، وقۋ پروتسەسىندە م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىن قالاي وقىتۋ كەرەكتىگى جايلى جانە تاعى دا باسقا  كوكەيكەستى ماسەلەلەر كوتەرىپ، ءوز ويلارىن ءبىلدىردى.

قىركۇيەك ايىندا «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى «الاش ارىستارى – م.اۋەزوۆ» مۇراجايىنىڭ جاڭا ەكسپوزيتسياسى اشىلدى. بۇل مۇراجاي-ءۇي – دانىشپان ابايدىڭ، الاش ارىستارىنىڭ، جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تابانى تيگەن كيەلى شاڭىراق.

جاڭا ەكسپوزيتسيادا الاش قوزعالىسى تاريحىنىڭ 6 كەزەڭى تىڭ قۇجاتتار مەن دەرەكتەر نەگىزىندە وزگەشە قىرىنان كورسەتىلدى. مۋزەي ەكسپوزيتسياسى كەڭەيىپ، عيماراتتىڭ  بۇرىن بوس تۇرعان ءبىرىنشى قاباتىندا حح عاسىردىڭ باسىنداعى ءۇي جيھازدارى ورناتىلدى. ەكىنشى قاباتتاعى ەكسپوزيتسيا ارنايى تاپسىرىسپەن جاسالعان ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتوۆ، ش.قۇدايبەردىۇلى، م.اۋەزوۆتىڭ مۇسىندەرىمەن تولىقتىرىلدى.

شارالاردىڭ كەلەسى لەگى الماتى قالاسىندا جالعاستى. الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى جانە ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «م.و.اۋەزوۆ جانە ۇلتتىق جاڭعىرۋ» حالىقارالىق عىلىمي سيمپوزيۋمى ءوتتى.

سيمپوزيۋم اياسىندا وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيا بارىسىندا ابايدىڭ مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى ب.جۇنىسبەكوۆ «قازاققا ەمەس، قاراڭعىلىققا قاپالى. ۇلى اباي مۇراسىن قىزىل بيلىك قالاي بۇرمالاعان ەدى» تاقىرىبىندا بايانداما جاسادى. شارا سوڭىندا وقۋشىلار اراسىندا جازۋشى شىعارماشىلىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق سايىستىڭ قورىتىندىسى جاريالاندى. سايىس جەڭىمپازدارىنىڭ ءبىرى ارنايى تاعايىندالعان اباي مۋزەيىنىڭ جۇلدەسىنە يە بولدى.

قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا اباي مۋزەيى ءداستۇرلى «مۇحتار مۇراسى – ادامزات قازىناسى» اتتى ايماقتىق بايقاۋ ۇيىمداستىردى. ستۋدەنتتەر اراسىندا وتكەن سايىستا جاس اقىندار زاڭعار جازۋشىعا ارنالعان ولەڭدەرىن كوپشىلىككە پاش ەتسە، كوركەمسوز وقۋ شەبەرلەرى م.و.اۋەزوۆ شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر وقىدى.

سونىمەن قاتار، بيىلعى مەرەيتويدا الاشتىڭ رۋحانى ورداسى سەمەي قالاسىنا جازۋشىنىڭ ۇلى مۇرات اۋەزوۆ، نەمەرەسى ماعجان اۋەزوۆتىڭ كەلگەنى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتتى. ارىستىڭ ۇرپاقتارى اباي مۋزەيىندە، ءبورىلى قىستاۋىندا بولىپ، شەجىرەلى مەكەنگە ساياحات جاساعانى ەل ەسىندە.

ءتۇيىن: بەلگىلى عالىم رىمعالي نۇرعاليەۆ ءبىر ەستەلىگىندە: «مۇحتار اۋەزوۆ – سارقىلمايتىن، بىتپەيتىن، جاسارىپ، جاڭعىراتىن، ءومىردىڭ وزىندەي، جاپىراعى ماڭگى جاپ-جاسىل، جالعاسا بەرەتىن قۇبىلىس»، – دەگەن ەدى. سوندىقتان ونىڭ شىعارماشىلىعى ۋاقىت وتكەن سايىن الماس قىلىشتاي جارقىلداي تۇسەرى حاق.

اسىلى، مۇحتار اۋەزوۆ – حاكىم اباي ارقىلى الاش بالاسىنا: ءسۇيۋ مەن جەك كورۋدىڭ، كەك پەن كەشىرىمنىڭ، جاماندىق مەن جاقسىلىقتىڭ، ءسۇرىنۋ مەن سامعاۋدىڭ، قايىرىم مەن قاتىگەزدىكتىڭ، بارىمتا مەن ادىلدىكتىڭ اراجىگىن اجىراتىپ بەردى.

ءبىزدىڭ ۇرپاققا ول سونىسىمەن قىمبات.

ءبىرجان احمەر

Abai.kz