«قاڭعىباسترادى جيىپ، قالىڭ ەل قىلدىم»

                                                   /كوكەتاي حان. «ماناس» جىرى./

«رۋستە ساياسي بىرلىك پەن ءتارتىپ ورناتتى دەگەن ۆارياگ-رۋستاردىڭ

                          ماسەلەسىنە كيەۆ كنيازدىگىنىڭ  ماسەلەسى الىپ كەلەدى».

                                                   /سەرگەي پلاتونوۆ. ورىستىڭ ۇلى تاريحشىسى/

ورىستاردىڭ العاشقى كنيازى دەگەن ريۋريك جونىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن  رەسەيلىك تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى يگور دانيلەۆسكي ريۋريكتىڭ اڭىز تۇلعا ەكەنىن ايتادى.  بىلاي دەۋىنىڭ باستى سەبەبى، ريۋريكتىڭ شىققان تەگى تۋرالى ناقتى دەرەكتەردىڭ جوقتىعىنان بولعان.  ءبىر انىعى، ريۋريكتىڭ شىعۋ تەگىنىڭ ۆارياگ جانە رۋس دەگەن سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىمەن  تىعىز بايلانىستى ەكەنى.  مىنە، وسى ۆارياگتاردى ورىس تاريحشىلارى سولتۇستىكتىك ۆيكينگ، نورمان، شۆەدتەرگە جاتقىزادى.  الاي دا، ورىس ميفولوگياسى مەن تاريحي دەرەكتەر ۆارياگتاردىڭ كىشى ازيا جاقتان كەلگەندەرىن ايتادى. ميف دەگەنىمىزدىڭ جاسىرىن ماعىنالى مالىمەت ەكەنى بەلگىلى. ميف جالعان، اقيقات جانە دە ماعىناسى ۇمىت قالعان بولىپ كەلەدى.  ميفولوگيا ءىلىمىن جاقسى مەڭگەرگەن زەرتتەۋشى عانا بۇل جالعان ميف پەن اقيقات ءميفتى تانىپ، جالعان ءميفتىڭ پايدا بولۋىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ، ۇمىتىلعان ماعىنالاردىڭ قۇپياسىن اشا الادى. ورىس جىلناماشىلارى ەڭ الدىمەن شەجىرەشىلەر بولعان، سوندىقتان دا، ولاردىڭ ريۋريكتىڭ شىققان تەگىن بىلمەۋلەرى مۇمكىن ەمەس.  الاي دا، ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى ولار وزدەرىنىڭ جازعاندارىندا  حالىقتار جونىندە جاسىرىن ماعىنالاردى قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعانداي.  قىپشاقتاردى  «پولوۆتسى» دەگەندەرىمەن بىرگە ولار  وزدەرىنىڭ جازىپ قالدىرعان جىلنامالارىندا تاعى دا «اققۋ-قازدار»، «تۋرلار»، «سامنىڭ بالالارى» دەپ تە اتاعان.  بۇل جەردەگى تۋرلار دەگەندەرى تۋراندىقتار، ياعني، بۇقا ەلى دەگەندەرى ەدى.  اققۋ-قازدار دەگەندەرى،  قاز+اق دەگەن ءسوزدى اققۋ-قاز، ياعني، ولجاس سۇلەيمەنوۆ ايتقانداي  «سترانا بەلىح گۋسەي» دەپ ۇققاندارىنان بولسا كەرەك.  قازاق شەجىرەلەرىندە وسى سياقتى جاسىرىن ماعىنالى مالىمەتتەر وتە كوپ كەزدەسەدى. ءتىپتى،  «ماڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» دە جاسىرىن ماعىنالاردىڭ بار ەكەنىن تالاي جەردە ايتقان ەدىك.  ال ەندى، ۆارياگ دەگەنىمىز دە قىپشاقتاردى بىلدىرەدى.  سوندىقتان دا، ورىس جىلناماشىلارى وزدەرىنىڭ جازعاندارىندا «پولوۆتسى» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا  ۆارياگ ءسوزىن قولدانعانداي. ورىستىڭ «ۆراگ»، ياعني، جاۋ دەگەن ءسوزى دە وسى ۆارياگ سوزىنەن بولسا كەرەك، ويتكەنى، ۆارياگ-قىپشاقتار عاسىرلار بويى سلوۆەندەردى شاۋىپ وتىرعان.  ريۋريك وسى ۆارياگتاردىڭ رۋس تارماعىنان بولعان.  ءوز كەزەگىندە ۆارياگ دەپ  ۆارا وڭىرىنەن شىققانداردى ايتقانداي.  ماسەلەن، ورىستار تەڭىز ادامىن مورياك، پەرم قالاسىنان شىققاندى پەرمياك دەگەندەرى سياقتى ۆارادان شىققانداردى ۆارياگ دەپ اتاعان بولسا كەرەك.  ۆارا دەگەنىمىز سەركىبول قوندىباي ايتقانداي، قىپشاقتاردىڭ ميفوەپيكاسىنداعى جەر جۇماعى، الىستاعى ۇىمىتىلعان ارمان وتاندارى.  وسىمەن قاتار بۇل ۆارا كەڭىستىگى وسى كۇندەرگە دەيىن ساقتالىپ قالعان. اڭىز بويىنشا ۆارا كەڭىستىگىنە جەتى مىڭعا جۋىق جان-جانۋارلار قامالعان ەكەن. سوندىقتان دا، بولار، ەجەلگى ورىس تىلىندە «ۆار»، «ۆاروك»   دەپ مالدى قامايتىن زاگوندى ايتقاندارى. جانە دە ورىستىڭ «زابور»، ياعني، «زا ۆاروي» دەگەن ءسوزى دە ولاردىڭ ەرتە زامانداردا  قىپشاقتاردىڭ ۆارا كەڭىستىگىن بىلگەندەرىن  ايتىپ تۇر.  اريلىك اۆەستادان بىزدەر ۆارا ۇيىندە تەك قانا سالاۋاتتى، يماندى ادامداردىڭ ءومىر سۇرگەندەرىن كورەمىز.  ولار ءبىزدىڭ ناقتى اتا-بابالارىمىز قاڭلى-قىپشاقتار بولعان. جارقىن دا، قىسقا ءومىرىن قازاقتىڭ ارعى  تەگىن زەرتتەۋمەن وتكىزگەن عۇلاما عالىم سەرىكبول قوندىباي مارقۇم: «قازاق دەگەنىمىز – يسلامنىڭ سۋفيلىك جانە حانيفالىق اعىمى مەن قىپشاقتانىپ كەتكەن ەجەلگى ۆارا-ۇرىم يدەياسىنىڭ توعىسۋىنان شىققان پەندە» دەگەندە، «ۇرىم» دەپ وسى ۆارا كەڭىستىگىنىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقاسىن ايتقان ەدى.  وسىمەن قاتار سەرىكبول «ور»، «ۋر» دەگەن سوزدەردىڭ دە، ۆارا اتاۋىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقالارى ەكەندەرىن ايتقان.

تاقىرىبىمىز ريۋريك كنيازدىڭ شىققان تەگىنىڭ قىپشاق ەكەندىگىندە بولعان سوڭ، بىزدەر ەڭ الدىمەن ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ كىمدەر بولعاندارىن  ۇعۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا، بۇرىن جاريا كورگەن «شىڭعىس حان جانە قىپشاقتار» اتتى ماقالىمىزدا ايتىلعانداردى قىسقاشا شولىپ وتەلىك. ەڭ الدىمەن، ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ اقسارى بەت-الپەتتى، التىن ءشاشتى، جاسىل-سۇر ءتۇستى كوزدى  بولعاندارىن ايتا كەتۋ كەرەك.  ەجەلگى توحارلاردىڭ قورىمدارىنا جاسالعان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردەن بىزدەر جاسىل-سۇر ءتۇستى كوزدىڭ اريلەردىڭ بەلگىسى ەكەنىن تۇسىنەمىز. شىعىس حاننىڭ رۋىنىڭ اتاۋى «بوردجيگين» دەگەننىڭ  كيدان تىلىندە «جاسىل-سۇر كوزدىلەر» دەگەندى بىلدىرەتىنىن دە ەستىدىك. ورىستار قىپشاقتاردى «پولوۆتسى» دەپ «پولوۆا»، ياعني، «سابان» سوزىنە قاتىستى ايتقان. ياعني، ءشاشتارىنىڭ سابان ءتۇستى بولعاندارىنا  قاتىستى.  ەرتەدە: «ناعىز قازاق – سارى قازاق» دەپ اتالارىمىز بەكەر ايتپاعان.  سلوۆەندەر بولسا، قىپشاقتاردان كوزدەرىنىڭ كوگىلدىر اسپانداي بولعاندارىمەن عانا ەرەكشەلەنگەن.  سوندىقتان دا ولار وسى كۇنگە دەيىن ءبىرىن-ءبىرى كوزدەرىنىڭ تۇسىنە قاراي  «گولۋبچيك»، «گولۋبا» دەپ اتايدى.

راشيد-اد-دين قىپشاق دەگەننىڭ اعاشتىڭ قۋىسىندا  بوسانعان ايەلدىڭ بالاسىنىڭ اتى ەكەنىن ايتقان ەدى. ياعني، قىپشاق دەگەننىڭ ءتۇبىرى اعاشتىڭ «قابىقشاسى» دەگەندەي. وسى جالعان ميفكە قاتىستى ورىستار  قازاقتاردى، قىپشاقتاردى «چۋركا» دەپ اتاعان. ارينە، بۇل جالعان ءميفتى شىڭعىس حاننىڭ يدەولوگتارى ويلاپ تاپقان. بۇل جالعان ءميفتىڭ پايدا بولۋىنىڭ سەبەبىن بىزدەر الدىڭعىدا ايتقان ەدىك. وعان توقتالىپ جاتپايمىز. قازاق اراسىنداعى قىپشاقتاردىڭ شەجىرەسىنەن بىزدەر قىپشاق ەتنونيمىنىڭ باستاپقى نۇقاسىنىڭ كاۆي+شاق (ساق) بولعانىن تۇسىنەمىز.  ياعني، كاۆيلىك ساقتار دەگەن ءسوز. باشقۇرتتار مەن ازەربايجاندار قىپشاق دەگەندى «قىب+ساق» دەپ ايتادى. ساقتار ەجەلگى اريلەردىڭ  ۇرپاقتارى ەكەندەرىندە عىلىمدا ەش كۇمان جوق، جانە دە قىپشاقتاردىڭ گەنوتيپى يندوەۆروپالىق R1a, R1b بولىپ كەلەدى. ريۋريك اۋلەتىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ گەنوتيپى دە وسىنداي. ساق، ساعا، دەگەنىمىزدىڭ پارسى تىلىندە يت دەگەندى بىلدىرەتىنى بەلگىلى. ياعني، ساق دەگەندى يت ەلى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ەجەلگى اريلەر بولسا يت جانۋارىن قادىر تۇتىپ، ادامنان كەيىنگى ەكىنشى اۋليەگە ساناعان سوڭ، ولاردى دا يت ەلى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. سونىمەن، قىپشاق دەگەنىمىز «كاۆي» جانە «ساق» دەگەن سوزدەردەن تۇرادى. كورنەكتى تۇركىتانۋشى عالىم سەرگەي كلياشتورنىي ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ تاريحي دەرەكتەردە «كىۆچاك كوۆى» دەپ تە اتالعاندارىن ايتادى. (قازاقستان. لەپوپيس ترەحتىسياچيلەتي»). ياعني، بۇل جەردە «كاۆي قىپشاقتار» دەپ ايتىلعان بولسا كەرەك. ال ەندى، شەجىرەدەگى قىپشاقتاردىڭ اتاسى دەگەن كوبەقالىپتىڭ ەسىمىندەگى «كوبە» ءسوزى قازاقشالانعان «اريلىك «كاۆي» ءسوزى دە، «قالىپ» دەگەنىمىز – قالىبى، بولمىسى دەگەندى بىلدىرسە كەرەك.  ياعني، بولمىسى كاۆي دەگەندەي. كاۆي دەگەنىمىز  بىرىنشىدەن ابىز-اقىن دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىدەن پاتشا دەگەندى بىلدىرەدى.  ابىز-اقىن دەپ كوك تاڭىرىنەن كەلگەن داۋىستى ولەڭمەن جەتكىزەتىن قاسيەتتى ادامداردى ايتاتىن بولعان. قازاقتىڭ اراسىندا قازىر دە كورەگەندىك سوزدەرىن ولەڭمەن جەتكىزەتىن قاسيەتتى ادامدار جەتىپ جاتىر. ولار ەجەلگى كاۆيلەردىڭ ۇرپاقتارى بولادى. ەرتەدە بۇنداي قاسيەتتى ادامدار ەل بيلەگەن بولعان سوڭ، كەيىنگى اۆەستادا كاۆي ءسوزى پاتشا دەگەندى بىلدىرگەن.  سوندىقتان دا، كاۆي+ساق دەگەندى پاتشالىق ساقتار دەپ تە ۇعامىز. ياعني، گەرودوتتىڭ ايتقان «تسارسكيە سكيفى» دەگەنى وسى كاۆيساقتار بولماق.  «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحىن» جازعان تاريحشى نىعمەت مىڭجان پاتشالىق ساقتار دەگەندى «حان ءداۋىرى» دەگەن دە ەدى. زورواسترا ءدىنىنىڭ پايعامبارى زاراتۋشترانىڭ قولداۋشىسى بولعان پاتشا كاۆي ۆيشتاسپانى كەيبىر دەرەكتەردە كاي گۋشتاسپ دەپ تە اتايدى. قازاق ميفولوگياسىندى كەيقۋات اتانىپ جۇرگەن اريلىك پاتشا كاۆي كۋباد، كاۆي كاۆاتانى دا كاي كاۆاد دەپ اتايدى. فارسيدا كاي كوباد دەيدى. دەمەك، كاي، كايى دەگەن ەتنونيمنىڭ باستاپقى نۇسقاسىنىڭ كاۆي، ياعني، ابىز اقىن، پاتشا بولعانى. ياعني، كاي دەگەنىمىز دە، كاۆي اتاۋىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقاسى بولادى. مىنە، وسىنى بىلگەن ورىستار بىزدەردى كاي+ساق اتاعان. ماسەلەن، «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جاريالاعان، رەسەي پاتشالىعىنىڭ  زايسان وكرۋگى بويىنشا ستاتيستيكالىق باسقارماسىنان قالعان  وتە قۇندى شەجىرەدە قازاقتار قاي اۋلەتىنەن تاراپ تۇر. ياعني، قاي-الاش-قازاق... دەمەك، قىپشاق، كاۆيساق، كايساق، قازاق اتاۋلارى ەجەلگى پاتشالىق ساقتاردىڭ ۇرپاقتارىن  بىلدىرەتىن  ءبىر ماعىنالى،  ءارتۇرلى فونەتيكالىق نۇسقالار بولادى. قايساق سوزىنە «ز» ءارپىن ارابتار ەنگىزگەن بولسا كەرەك. ويتكەنى، ولاردىڭ تىلىندە قوساي دەگەنىمىز  حۋزاي، حۋزاا دەپ ايتىلادى. سوندا قايساق دەگەنىمىز قايزاق، قازاق بولىپ ايتىلىپ كەتكەندەي.   ەجەلگى ورىستار «كاسوگ» دەگەن. جانە دە، ارعىقازاق ميفولوگياسىندا بىزدەردى قازاق اتاعان ارابتار ەكەندەرى ايتىلاتىنى بەلگىلى.

قىپشاقتاردا حان، قاعان اۋلەتىنىڭ بولعانى بەلگىلى. بۇل اۋلەت اريلىك كاي اۋلەتىنەن باستاۋ الادى. سوندىقتان دا، قىپشاقتاعى بۇل اۋلەتتى كاي ۇران دەپ تە اتايدى. وسماننىڭ دا، كايى-قىپشاقتاردان بولعانى بەلگىلى، سوندىقتان دا، ونىڭ اۋلەتى الەمدە مونارحيالىق اۋلەتكە جاتقىزىلعان.  شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتى بولسا، كاي-قىپشاقتاردان بولماعان سوڭ، مونارحيالىق اۋلەتكە سانالماعان.  وسىمەن قاتار، ەجەلگى تاريحشىلار ايتقانداي، قاڭلى مەن قىپشاقتاردىڭ ءبىر ماسسيۆ ەكەندەرى انىق. ماسەلەن، ورىس دەرەكتەرىندە «پولوۆتسى وريۋپليۋەۆە» دەگەندەر اتالادى. بۇل ءسوز  «اربالى قىپشاق» دەگەندى بىلدىرەدى.  اربانى ويلاپ تاپقان قاڭلىلار ەكەندەرى بەلگىلى بولعان سوڭ، اربالى-قىپشاق دەگەننىڭ قاڭلى-قىپشاق دەگەندى بىلدىرەتىنىندە كۇمان جوق. تاريحي دەرەكتەردەگى «يلباري كيپچاك» دەگەندەرى دە «ەلبورى» ەمەس، «اربالى»  بولماق.  قىپشاقتاردىڭ اتاسى قىتاي عۇن-تۇرىككە دە، ولاردىڭ توتەمى كوك بورىگە دە  ەش قاتىستارى جوق ەكەندەرىن جوعارىدا اتالعان ماقالادان بىلە جاتارسىزدار. كاڭلى ەتنونيمى قىپشاقتاردىڭ تاريحي وتاندارىنا قاتىستى ايتىلعان بولسا كەرەك.  ماسەلەن، سەرگەي كلياشتورنىي «قاڭلى» دەگەن ەتنونيمنىڭ  ەجەلگى تۋرانداردىڭ كانگحا قامالىنىڭ اتاۋىنان بولعانىن ايتادى.  ال ەندى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مامبەت قويگەلدى بولسا، قاڭلى اتاۋىنىڭ سىرداريانىڭ ەجەلگى كانكا اتاۋىنان بولعان دەيدى. سىرداريا ءوڭىرى قاڭلىلاردىڭ اتا قونىسى بولادى. الاي دا، مامبەت قويگەلدى سىرداريانىڭ بۇرىنعى كانكا اتاۋىنىڭ الگى كانگحا قامالىنىڭ اتاۋىنان بولعانىن تۇسىنە الماعان.  سىرداريانىڭ بۇرىنعى كانكا اتاۋى بۇل وزەننىڭ ەجەلگى كانگحا قامالىنىڭ  ورتاسىنان اعىپ جاتقانىنان بولعان. اۆەستادا بۇل كانگحا قامالى كانگحا-ۆارا دەپ تە اتالادى. ويتكەنى، بۇل قامال باستاپقىدا  اۆەستالىق يەم پاتشانىڭ توپان سۋدان ساقتانۋ ءۇشىن سالعان ۆارا ءۇيى بولعان ەدى. سوندىقتان دا، وسىنى بىلگەن بيرۋني كانگحا قامالىن يەمنىڭ سالعانىن ايتقان ەكەن. دەمەك، بۇل قامالدىڭ ناقتى اتاۋى كەزەگىنە قاراي ۆارا-كانگحا بولعان. مىنە، وسى ۆارا-كانگحا اتاۋىنان قازىرگى فارعانا، ياعني فەرعانا اڭعارىنىڭ اتاۋى پايدا بولعان دەيمىز.  دەمەك، فارعانا دەگەنىمىز دە، ەجەلگى اريلىك ۆارا-كانگحا قامالىنىڭ اتاۋىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقاسى بولماق. ەجەلدە كانكا اتالعان سىرداريا وزەنى وسى فەرعانا اڭعارىنىڭ ءدال ورتاسىنان اعىپ جاتىر. ياعني، بۇل وزەن اۆەستادا ايتىلعانداي، يەم پاتشانىڭ ۆارا ۇيىنە كىرگىزگەن سۋى بولماق.  فەرعانا اڭعارىنىڭ مىرزاشولگە قاراعان جالعىز قاقپاسى ۆارا ءۇيىنىڭ كىرەر ەسىگى بولماق. وسىمەن قاتار، بۇل فەرعانا اڭعارى ايگىلى ەرگەنە قوڭ بولادى. بۇل جەردەگى «ەرگەنە» ءسوزى دە ءوز كەزەگىندە ۆارا-كانگحا اتاۋىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقاسى بولسا، «قوڭ» دەگەنىمىز قونىس بولسا كەرەك. ياعني، ۆارا-كانگحا قونىسى – ەرگەنە قوڭ.  سەرىكبول قوندىباي «قوڭ» دەگەندى قوڭع، قاڭع، قاڭعلى دەگەن ەدى. بۇل ءسوزدىڭ دە جانى بار. ياعني، تاۋ شاتقالىنداعى قاڭلى بولماق. قالاي ايتساق تا، بۇل ءسوز ۆارا-كانگحا قامالىنا  تىرەلىپ  تۇر.  «الپامىس» جىرىنداعى ەرگەنە قوڭنان شىققان قوڭىراتتاردىڭ: «قاراقان تاۋدا قامالىم» دەگەندەرى – قارا كانگحا تاۋىنداعى قامالدى ايتقاندارى ەدى. قوڭىراتتىق جيدەلى-بايسىننىڭ دا، وسى ماڭدا ەكەنى انىق.  تاريحي دەرەكتەردە حونكيرات دەپ تاڭبالانىپ جۇرگەن قوڭىرات ەتنونيمىنىڭ باستاپقى نۇسقاسى كيدان تىلىندە كانگحا+ارات (كانگحا ەلى)  بولسا كەرەك دەگەن ەدىك. «مەن دە بەي لۋ» كىتابىنىڭ اۆتورى چجاو حۋن شىڭعىس حان ماعولدارىن زەرتتەگەنىندە ولاردىڭ «ەرەكشە رۋ شا-تو» ەكەندەرىن ايتقان. ال ەندى، قىتايتانۋشى مۋنكۋەۆ شا-تو دەگەندەردىڭ قىتايدىڭ سولتۇستىگىنە فەرعانا اڭعارى جاقتان كەلگەندەرىن ايتقان ەدى.  بۇل جەردە چجاو حۋن «ەرەكشە رۋ» دەپ قياتتاردى ايتقان بولسا كەرەك.  قيات اتاۋىنىڭ باستاپقى نۇقاسى قيان - پارسى تىلىندەگى «كەيانيان»، ياعني، پاتشالىق كاي اۋلەتى دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان دا، ەرگەنە قوڭ وقيعاسىنىڭ داستاندىق نۇسقاسىندا وندا كەتكەننىڭ ءبىرىنىڭ اتىن قايان دەيدى.  قيات دەگەنىمىزدىڭ باستاپقى نۇسقاسى الدىڭعىدا ايتقانىمىزداي قاي+ۋت بولماق. بۇل جەردەگى «ۋت» جالعاۋى وت، وشاق، اۋلەت دەگەندى بىلدىرەدى. اتام قازاقتىڭ: «كەلەلى ەلدە قاڭلى بار، قاڭلىدان حان كوتەر» دەگەنى، وسى كانگحا قامالىنان شىققان پاتشالىق قاي اۋلەتىن ايتقانى ەكەن دەيمىز.

سونىمەن، ورىس جىلنامالارىنداعى ۆارياگ دەگەنىمىزدىڭ ۆارالىق، ياعني، ۆارا قامالىنىڭ ادامدارى ەكەندەرى بەلگىلى بولدى. گرەكتەر ۆارانگ دەپ تە اتاعان.  قىپشاقتار كەزىندە ەۆروپاداعى   دۋناي وزەنى مەن  بالتىق تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا دەيىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەندىكتەرىنەن ول تەڭىزدىڭ سول زامانداعى اتاۋى ۆارياگ تەڭىزى ەدى. تاريحي دەرەكتەردە ۆارياگتاردىڭ اتى ۆيزانتيا، كونستانتينوپولگە قاتىستى اتالادى.  ياعني، ۆارياگتاردىڭ شىعۋ تەگىن بولجاعان  نورمان تەورياسىنا قاراما-قايشى كەلەتىن كىشى ازياعا قاتىستى اتالادى. جانە دە، ريۋريكتىڭ بويارلارى دەگەن اسكولد پەن دير ەلىمىزگە قايتامىز دەپ كونستانتينوپول جاققا كەتەدى. ياعني، ولاردىڭ كەلگەن جاقتارى نورمان تەورياسىنا ساي سولتۇستىك ەمەس، وڭتۇستىك جاق بولادى.  قىپشاقتار كوشپەلى اريلەرگە جاتاتىن تۋراندىقتاردىڭ ۇرپاقتارى بولادى. تۋر دەگەنىمىز جابايى بۇقا بولعاندىقتان بىزدەر تۋران دەگەندى بۇقا ەلى دەپ ۇعامىز. سوندىقتان دا، قىپشاقتار شەجىرەسىندە مۇيىزدىدەن، ياعني، بۇقادان تاراپ تۇر. نايمان حاندىعىن قۇرعان سير-قىپشاقتار بولسا، سەگىز وگىز (سەگىز بۇقا) بىرلەستىگىن قۇرىپ وزدەرىن وكىرەشتەن، ياعني، كىشى بۇقادان تاراتادى.  حاندارى بۇقا اتاعىن الادى.  (بىلگى بۇقا، باي بۇقا، كەتە بۇقا). ەجەلگى نانىم-سەنىمدە  بۇقا - پاتشانىڭ سيمۆولى  بولعان.  وسىدان بىزدەر قازاقتىڭ تورە دەگەنىنىڭ تۋر دەگەننەن قالعانىن ايتقان ەدىك. بۇل جەردە «كىشى بۇقا» دەگەنىمىز بۇقانىڭ ۇرپاعى، تاق مۇراگەرى  دەگەن ماعىنانى بەرەدى. وكىرەش دەگەنىمىز پارسى تىلىندەگى «ۋكار» - ءىرى قارا دەگەن سوزدەن بولعان. وزبەك تىلىندە «وكىر» دەپ ايتىلادى.  نايمانداردىڭ ءبىر تاڭباسى  بۇقانىڭ ءمۇيىزىن بىلدىرسە، ەكىنشىسى، بىزدەر «ءشومىش» دەپ ناداندىقتان اتاپ جۇرگەن تاڭبامىز بۇقانىڭ نوقتاسىن بىلدىرەدى.  بۇل نوقتا تاڭبا قاي اۋلەتى پاتشالارىنىڭ ءبارىنىڭ جەكە تاڭبالارى بولادى. ياعني، نوقتا تاڭبا پاتشالىق اۋلەتتى بىلدىرەتىن تاڭبا، سوندىقتان دا، شەجىرەدە نايمانداردى تورە-نايمان دەپ اتاعان. نايمانداردىڭ قاڭلى-نايمان دەگەن اتاعى تاعى بار. بۇقانىڭ ەكى ءمۇيىزىن ەرتەدە قوساي دەپ تە اتاعان. (اي ءمۇيىزدى). ەرتەدە قوساي دەگەن ەل دە بولعان، گرەكتەر «كوسسەي» دەپ اتاسا، باسقا تاريحي  دەرەكتەردە «كاسسيتى» (كوسايتى) دەپ اتالعان. ەجەلگى وركەنيەتتى كاسسيتتەردى ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن ەرەنعايىپ ومارلاردىڭ قازاقتار دەگەندەرى بەكەر بولماعان. الاي دا، شەجىرەدەن حابارى بولماعان ولار «كاسسيت» دەگەندى حاس يت، حاس يت دەگەندى حاس ساق، حاس ساق دەگەندى قازاق دەپ دولبارلاي سالادى.  ەجەلگى كوشپەندى كوسسەي-كاسسيت دەگەنىمىز بىزدىڭشە قوساي ەلى قىپشاقتار ەدى. قىپشاقتاردىڭ ايباس دەگەن ۇراندارى دا بۇقانىڭ ايعا ۇقساعان مۇيىزدەرىن ايتقاندارى بولادى.  ەجەلگى ەگيپەت بارەلەفتەرىنەن بىزدەر بۇقانىڭ باسىندا شالقاسىنان جاتقان جارتى ايدى كورەمىز. ياعني، بۇل ايدىڭ ەكى ۇشى بۇقانىڭ ەكى ءمۇيىزى رەتىندە كورسەتىلگەن.  ال ەندى، مۇسىلماننىڭ سيمۆولى دەگەن  ايشىقتىڭ انىعىندا كايى-قىپشاق وسمان اۋلەتىنىڭ تاڭباسى ەكەنى بەلگىلى. دەمەك، بۇل سيمۆولدىڭ دا اتى قوساي بولماق.  اريلەردىڭ ۇعىمىندا وسى ايشىقتىڭ ۇرىعىنان بۇقا جارالعان بولعان ەكەن. سوندىقتان دا بىزدەر اريلىك «ۆەديدادتان: «شىق، شارىقتا ايشىق! سەن، بۇقانى تۋدىرۋشىسىڭ!» دەگەن سوزدەردى وقيمىز.  وسىمەن قاتار بىزدەر تامعالىداعى تاستارداعى اريلەردىڭ زامانىنىڭ سۋرەتتەرىنەن اي ءتاڭىرى مەن قاسيەتتى سيىر انانىڭ جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ جاتقاندارىنداعى  كورىنىستى بايقايمىز.  ياعني،  تۋران الەمىندە  ايشىق پەن بۇقا ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن بولعان. تۋر دەگەندى قازاقتار «ءدۇر» دەپ، وسى سوزبەن بۇقا سياقتى الىپ كۇش يەسىن ايتادى.  ماسەلەن، ورىستاردىڭ بوگاتىر دەگەن ءسوزى قىپشاقتىڭ ءباھا+دۇر دەگەن سوزىنەن قالعان. ال ەندى، باھا، بۇقا جانە ورىستىڭ بىك دەگەن ءسوزى ءوز كەزەگىندە قاسيەتتى قارا بۇقانى ەڭ العاش باققان اۆەستالىق التىن ءمۇيىزدى ۆوحۋ ماننىڭ اتىنان قالعان بولسا كەرەك.  (ۆوحۋ- بۇقا).

سوندا، قىپشاقتان شىققان  ريۋريكتىڭ اتى سلوۆەن تىلىندەگى را+روگ دەگەننەن بولعان. را دەگەنىمىزدىڭ كۇن ەكەنى بەلگىلى، ال ەندى «روگ» دەپ بۇل جەردە اي دا، بۇقا دا ايتىلىپ تۇر. سلوۆەندەر راروگ دەپ تومەنگە سورعالاعان سۇڭقاردىڭ تاڭبالىق بەينەسىن  ايتقان. (پيكيرۋيۋششي سوكول). بۇل سورعالاعان سۇڭقاردىڭ بەينەسى  ريۋريكتىڭ جەكە تاڭباسى بولعان ەدى.  جانە دە، بۇل تومەنگە سورعالاعان سۇڭقاردىڭ بەينەسى، ايشىق پەن بۇقانىڭ ءمۇيىزىنىڭ ورتاسىنداعى كۇندى بىلدىرەدى.   ياعني، تومەن سورعالاعانداعى ارتىنا قاراي جىبەرگەن سۇڭقاردىڭ ەكى قاناتى ايشىق پەن ءمۇيىزدى بىلدىرسە، ەكى ورتاسىنداعى قۇيرىعى كۇندى بىلدىرەدى. مىنە، سوندىقتان دا بۇل تاڭبانى  ەرتەدەگى سلوۆەندەر راروگ اتاعان.  بۇقانىڭ مۇيىزىندەگى كۇن دەگەن ماعىنادا. وسىمەن قاتار، راروگ سۇڭقاردىڭ  بۇل بەينەسى  شىڭعىس حاننىڭ ءۇش اشا تاڭباسىنا ۇقساس كەلگەن.  ەگيپەت بارەلەفتەرىنەن بىزدەر بۇقانىڭ ءمۇيىزىنىڭ ورتاسىندا كۇن، ارقاسىندا سۇڭقار بەينەلەنگەن كوپتەگەن سۋرەتتەردى كورەمىز. ءتىپتى، كۇن باستى سۇڭقاردى دا كورەمىز. دەمەك، سۇڭقار دا كۇننىڭ ءبىر سيمۆولى بولعان، سوندىقتان دا، ەرتەدەگى سلوۆەندەر ونى «وگنەننىي سوكول»، ياعني، «وتتى  سۇڭقار» اتاعان.  ريۋريكتىڭ ۇرپاعى ياروسلاۆ مۋدرىيدىڭ كۇمىس تەڭگەسىنەن بىزدەر ءۇش اشا تاڭبانىڭ ورتاسىنداعى اشاسىنىڭ باسىنا  كۇننىڭ وتىرعىزىلعانىن كورەمىز.  قولا داۋىرىندە سالىنعان ءدال وسىنداي سۋرەتتى بىزدەر  تامعالىداعى تاستاردان دا كورەمىز. وندا ورتاسىنا كۇن ورناتىلعان ءۇش اشا تاڭبانىڭ قاسىندا ارحار جانۋار سالىنعان ەكەن. ارحار كۇننىڭ سيمۆولى ەكەنى بەلگىلى. دەمەك، ءبىزدىڭ اريلىك بابالارىمىز بىزدەرگە ءۇش اشا تاڭبانىڭ كۇن ءتاڭىرىنىڭ سيمۆولى ەكەنىن ايتىپ كەتكەن. وسىمەن قاتار، ياروسلاۆ مۋدرىيدىڭ كۇمىس تەڭگەسىندەگى سۋرەت بۇقانىڭ مۇيىزدەرىنىڭ اراسىنداعى كۇندى ءبىلدىرىپ تۇرعان راروگ اتتى تاڭبا بولماق. جانە دە، بۇقانىڭ مۇيىزدەرى جوعارىدا ايتقانىمىزداي ايشىقتى دا بىلدىرەدى. بۇل كورىنىس اي مەن كۇننىڭ اراسىنداعى  بايلانىستى ايتىپ تۇر.  سوندىقتان دا، اتالارىمىز كەزىندە ۇستانعان زورواسترا ءدىنىنىڭ اۆەستا كىتابىندە: «ەڭ تاماشا، كۇن مەن ايدىڭ اراسىنداعى بايلانىسقا دۇعا قىلايىق!» دەپ ايتىلعان ەكەن.  جانە دە، سيريا، ەگيپەت، تۋرتسيا جەرلەرىندەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردەن بىزدەر ايشىقتىڭ ۇستىندەگى كۇننىڭ سۋرەتتەرىن كورەمىز. سونىمەن قاتار ايشىق بۇقانىڭ مۇيىزىنە ۇقساتىلىپ  كورسەتىلگەن. ءبىزدىڭ تۋىمىزداعى كۇن دە، ايشىق پەن بۇقانىڭ مۇيىزىنە ۇقساتىلىپ سالىنعان، قاناتىن جايعان بۇركىتتىڭ ۇستىندە تۇر.  ايشىق پەن كۇننىڭ بەينەسى  اريلەردىڭ ساكرالدى تاڭباسى بولادى.  كنياز وبولەنسكيدىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىنان تاپقان توقتامىس حاننىڭ جارلىعىندا باسىلعان تاڭبادان بىزدەر بۇقانىڭ ءمۇيىزىنىڭ ورتاسىنداعى ايقىش تاڭبانى كورەمىز. شوقان بۇل تاڭبانى «بىچاچيا گولوۆا» دەگەن ەكەن. ايقىش تاڭبانىڭ كۇن ءتاڭىرىنىڭ بەلگىسى ەكەنى بەلگىلى.  ياعني، بۇل جەردە دە ءمۇيىزدىڭ ورتاسىندا كۇن كورسەتىلگەن.  وسىمەن قاتار بۇل تاڭبا ءۇش اشانى دا ەسكە سالىپ تۇر. جانە دە، ءۇش اشا تاڭبا دا، جالپى اريلەر مەن كاي اۋلەتىنىڭ  پاتشالارىنىڭ تاڭباسى بولادى. ەجەلگى يۋەچجي-كۋشان پاتشالىعىنىڭ التىن تەڭگەسىندە دە بىزدەر پاتشانىڭ قولىنان ءۇش اشا تاڭبانى كورەمىز. قىپشاقتاردىڭ وسى ءۇش اشا تاڭباسىنا قاتىستى ورىس ميفولوگياسىنداعى جاعىمسىز كەيىپكەر، ءۇش باستى ايداھار  زمەي گورىنىچ پايدا بولعان.  گورىنىچ دەگەندەرى تاۋ شاتقالىنداعى ۆارا-كانگحا قامالىن ايتقاندارى ەدى.  بۇل زمەي گورىنىچ اۆەستالىق اجي-داحاكانىڭ سيمۆولى بولادى. وسى اۆەستالىق اتاۋدان قازاقتا ايداھار دەگەن ءسوز پايدا بولعان. ال ەندى، قوسايعا قاتىستى ورىس ميفولوگياسىندا ەندى ءبىر جاعىمسىز كەيىپكەر -  لۋننىي كوششەيدىڭ اتى پايدا بولعان.  ماسەلەن، ورىستار قىپشاقتىڭ حانى كونچاكتى – «كوششەي پوگانىي» دەپ اتاعان.

سونىمەن بىزدەر راروگ دەگەننىڭ ەكى ءمۇيىزدىڭ اراسىنداعى كۇن ەكەنىن ۇقتىق. سكانديناۆتىق تىلدەرگە  بۇرمالانىپ ايتىلعان ريۋريك ەسىمىنىڭ باستى نۇسقاسى دا وسى راروگ بولادى. بالكىم، ول زاماندا راروگ دەگەن ءسوز قىپشاق دەگەندى بىلدىرگەن بولار. ريۋريكتىڭ زامانىنا دەيىن قىپشاقتار اراۆيا، ەگيپەت جاقتا بولىپ كەلگەن. ماسەلەن، پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ تۋعانىنا ەكى ءجۇز جىل بۇرىن اراۆيادا قوساي دەگەن رۋدىڭ  بولعانى بەلگىلى.  انەس ساراي اعامىزدىڭ زەرتتەۋلەرىندەگى پايعامبارىمىزدىڭ بەسىنشى اتاسىنىڭ قوساي اتى ونىڭ قايىن جۇرتىنىڭ اتاۋى ەكەن.  ارابشا حۋزاي دەپ ايتىلادى. ال ەندى، يسلام ءدىنىن جەتە زەرتتەگەن فرانتسۋز عالىمى ا. ماسسە «يسلام» اتتى كىتابىندە مەككەنى شەتتەن كەلگەن حۋزاا (قوساي) تايپاسى باسىپ العانىن ايتادى. قورايىش دەگەندەر وسى حۋزاانىڭ قۇرامىندا بولعان ەكەن.  «كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسى» اتتى ماقالامىزدا بىزدەر بۇل قورايىش دەگەندەردىڭ «كيەلى كىتاپتە»  اتتارى اتالعان حورەيلەر بولۋى مۇمكىن دەگەن ەدىك. ءبىر قىزىعى، حريستيان ءدىنىنىڭ پايدا بولۋىنا دەيىنگى 5 مىڭ جىل بۇرىنعى حۋرريت-حورەيلەردىڭ ساقتالىپ قالعان بارەلەفتەرىنەن كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسىن كورەمىز. كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسىنىڭ حريستيان دىنىنەن قالعاندىعى جونىندەگى  پىكىردىڭ جاڭساق ەكەنىن جوعارىدا اتالعان ماقالامىزدان بىلە جاتارسىزدار.

ەگيپەتتىك قاسيەتتى قارا بۇقانىڭ قىپشاقتار مەن تۋراندىقتارعا دا قاتىسى بارى كۇمان كەلتىرمەيدى. ەگيپەتتىڭ قاسيەتتى قارا بۇقاسىنىڭ ماڭدايىندا بىزدەر «تۇمار» دەپ اتايتىن دۇرىس ءۇشبۇرىش تاڭباسى بولعان.   بۇل ءۇشبۇرىش تاڭبا قاسيەتتى سيىر انانىڭ ۇلى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سوندىقتان دا، بۇل ءۇشبۇرىش تاڭبانى عالىمدار «سيمۆول جەنسكوگو ناچالا» دەيدى.   ياعني، ايەل انا جاتىرىنىڭ سيمۆولى دەگەندەرى. ەگيپەتتەگى ەجەلگى بارەلەفتەردىڭ بىرىنەن بىزدەر جالاڭاش ايەلدىڭ مۇسىنىندەگى كۇنتيمەسىنىڭ اينالاسىندا  دۇرىس ءۇشبۇرىشتىڭ سىزىلىپ تۇرعانىن كورەمىز.  قىپشاق حانزاداسىنان تۋعان ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ي.بۋنين دە، ايەلدىڭ كۇنتيمەسىن «قارا ءۇشبۇرىش» دەپ تە سۋرەتتەگەن ەدى.

ەندى، تومەنگە سورعالاعان سۇڭقاردى ايتالىق. ورىستار ءۇمىتسىز ناداندىقتارىنان بۇل سۇڭقاردىڭ تومەن قاراي جەمتىگىنە سورعالاپ بارا جاتقانىن ايتادى.  وسىمەن قويماي ولار وزدەرىن اريلەردىڭ ۇرپاقتارىنا جاتقىزىپ  ماقتانادى.  ەگەر دە، ولار بىزدەر سياقتى اريلەردىڭ ۇرپاقتارى بولسا، وندا، بۇل سۇڭقاردىڭ ۆارا ۇيىنە قۇدايدىڭ ءسوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن سورعالاپ كەلە جاتقانىن ايتار ەدى.  اۆەستادا بۇل قۇستىڭ اتى كارشيپتا دەپ اتالعان. سۇڭقاردىڭ جىلدامدىعى نايزاعايعا تەڭەلەدى. جانە دە، ورىستىڭ سۇڭقاردى سوكول دەگەنى قىپشاقتىڭ سوق+ول دەگەنىنەن بولعان. ياعني، اسپاندا ۇشىپ ءجۇرىپ ازىعىن تەۋىپ، سوعىپ الاتىن بولعان سوڭ. وسىدان بىزدەر ريۋريكتىڭ سۇڭقارىنىڭ سكانديناۆ، شۆەد، نورماندارعا، ۆيكينگتەرگە  ەش قاتىسى جوق ەكەنىن تۇسىنەمىز.

ەندى شۆەدتەردى ايتالىق. «سەن-بەرتەنسكيە اننالى» دەگەن 9-شى عاسىردان قالعان تاريحي دەرەكتە فرانك كورولى ليۋدوۆيككە كونستانتينوپولدىڭ ەلشىسىمەن بىرگە رۋس، روس دەگەندەر كەلگەن ەكەن. ولار  (رۋستار) وزدەرىنىڭ پاتشالارىن قاعان اتاعان دەيدى دەرەكتە. كورول ليۋدوۆيك بۇل رۋستاردىڭ سۆەيلەر ەكەندەرىن انىقتادى دەيدى. سۆەي دەگەنى فرانتسۋز تىلىندە سۆەون دەپ ايتىلاتىن بولعان  سوڭ، ورىستىڭ نادان عالىمدارى وسى سۆەي-سۆەونداردى شۆەدى دەگەن ەدى. ءتىپتى، سۆينيا دەگەندەرى دە بار. سوندا شۆەدتەردە قايداعى قاعان؟ سۆەي دەگەنىمىز كىمدەر؟ نۇح پايعامباردىڭ شەجىرەسىنەن بىزدەر سۆەيدىڭ سىباي ەكەنىن تۇسىنەمىز. بۇل سۆەي-سىباي دەگەنىمىز «پولوۆتسى-كىپچاكي» دەگەندەردىڭ شەجىرەلىك اتاسى بولادى.  ياعني، سىبايدان الاش، ودان سەيىلحان، ودان پولوۆتسى-قىپشاقتار. سەيىلحان دەگەننەن بىزدەر بىرىنشىدەن – ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ حان اۋلەتىنەن  ەكەندەرىن، ەكىنشىدەن – ولاردىڭ كوشپەندىلەر (سەيىل-سەرۋەن) ەكەندەرىن تۇسىنەمىز.  سىباي (سۆەي) دەگەنىمىز وزىمەن ءوزى، جالعىز دەگەندى بىلدىرەدى.  وسىلاي دەپ ولار ۆارا-كانگحا قامالىنا كەتكەندە اتالعان بولسا كەرەك.  ال ەندى رۋس، روس دەگەندەرى قىپشاقتىڭ ورىس دەگەنىنەن قالعانداي. جوعارىدا ايتقانىمىزداي ور دەگەنىمىز ۆارا اتاۋىنىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقاسى بولادى. سوندا ورىس دەگەنىمىز ورلىق دەگەندى بىلدىرمەك. (ۆارياگ-ۆارالىق). ورىس دەگەن ءسوزدىڭ باستاپقى نۇسقاسى اتالاس، انالاس، قورالاس دەگەندەردەگى سياقتى  «وراس»، «ورلاس»  بولۋى مۇمكىن.  ماسەلەن، كەيبىر شەجىرە دەرەكتەرىندە توبىقتى-ورىس دەپ ايتىلاتىنى بەلگىلى. وسىعان قاتىستى ناداندار توبىقتىنى شەشەسىنىڭ ورىستىڭ ءبىر يۆانىنان تاۋىپ العانى جونىندە لاقاب ايتادى. ال ەندى، راشيدەننىڭ دەرەكتەرىنەن بىزدەر توبىقتى-قيات دەگەندى كورەمىز. قيات بولسا ۆارا-كانگحا - ەرگەنە قوڭنان شىققان تايپا بولادى. سوندا توبىقتى-ورىس دەگەنىمىز توبىقتى-قيات دەگەن ءسوزدىڭ ءبىر نۇسقاسى بولماق. ورىس دەپ بۇل جەردە وردان (ۆارادان) شىققان تايپا ايتىلىپ تۇر.

«جەر شارى قىپشاقتىڭ باقىتى» دەگەندەي، قيات-قىپشاقتار ەرگەنە قوڭنان شىققاننان كەيىن جەر شارىن ارالاپ كەتكەن. مەنىڭشە، ەرگەنە قوڭ وقيعاسى وسىدان 5-7 مىڭ جىل بۇرىن بولعان. سولتۇستىككە بارعان قيات-قىپشاقتار ەرگەنە قوڭدى ەسكە الىپ ءبىر وزەننىڭ اتىن ارگۋني قويسا، ۆارياگتار  ەۆروپاعا كەلىپ وزدەرى سالعان قالانىڭ اتىن اركونا قويعان.  وسىمەن قاتار ورحون دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى – ور قونىسى بولسا كەرەك. ريۋريكتەر لادوگا وزەنىنىڭ جاعاسىنا ءۇشبۇرىشتى قامال دا سالعان. ارگۋني مەن اركونا اتاۋلارىنىڭ ەرگەنە، ۆارا-كانگحا دەگەننىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقالارى ەكەندەرى ءسوزسىز.  ال ەندى، ورىستاردىڭ «يپاتەۆ جىلناماسىندا»: «افەتوۆو جە كولەنو ي تو ۆاريازي، سۆەي، ۋرمانە، گوتە رۋس...» دەپ ايتىلادى.  «افەتوۆو كولەنو» (يافەت)  دەگەندەرى ياپشىنىڭ ۇرپاقتارى دەگەن ءسوز.  بۇل جەردەگى سۆەي، ۆارياگي، رۋس دەگەن ەتنونيمدەردىڭ ەتيمولوگياسىن تۇسىندىردىك. ال ەندى، «گوتە» دەگەن ەتنونيم ءبىزدىڭ ەسىمىزگە بيرۋني ايتقان «كوتي»، ياعني، قامال دەگەندى ەسكە ءتۇسىرىپ تۇر.  ەجەلگى ءۇندى گەوگرافتارىنىڭ  ياماگوتي دەگەندەرى يەمنىڭ سالعان ۆارا-كانگحا قامالىن ايتقاندارى ەدى.  (ياما-يەم، گوتي-قامال). وسى يەمنىڭ اتىنا قاتىستى ورىستا ياما، ياعني، شۇڭقىر دەگەندى بىلدىرەتىن ءسوز پايدا بولعانداي.  وسىمەن قاتار گوتە دەگەندەردىڭ كاسپي تەڭىزىنىڭ ماڭىنان كەلگەندەرى تاريحتان بەلگىلى. الكەي مارعۇلان بولسا، ەرگەنە قوڭدا كاسپي تەڭىزىنەن دە كەلگەندەردىڭ دە بولعاندارىن ايتقان ەدى. سپارتيان، پروكوپي سياقتى ەرتەدەگى تاريحشىلار گوتە مەن گەتى دەگەندەردىڭ ءبىر حالىق ەكەندەرىن ايتقان ەكەن. «كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسى» اتتى ماقالامىزدا بىزدەر تاڭبالارىنا قاراي كىشى جۇزدەگى كەتەلەردى مەسوپوتامياداعى حەتتەردىڭ ۇرپاقتارى دەپ بولجاعان ەدىك. قايتكەندە دە، بۇل گوتە، گەتەلەردىڭ ەۆروپاعا كاسپي تەڭىزىنىڭ بويىنان كەتكەندەرى انىق. سوندا، گوتە دەگەنىمىز قامالدى بىلدىرسە، ۆارياگ، ورىس، رۋس دەگەن سوزدەردىڭ ءسينونيمى بولماق. ال ەندى، ۋرمان دەگەندەرى دە ور ادامى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ۋر ءسوزى دە ۆارا اتاۋىنىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقاسى بولادى. مان دەگەنىمىز اريلەردىڭ ۇعىمىنداعى العاشقى ادام بولادى. (ۋر، ور ادامى). ماسەلەن، قىپشاقتاردىڭ ەۆروپالىق كۋ+مان دەگەن اتاۋلارى قۋ – لەبەد، مان – ادام دەگەن سوزدەردەن تۇرىپ اققۋ ادام، اققۋ ەلى دەگەندى بىلدىرەدى.  توبىقتى-قياتتان شىققان قۇنانباي قاجى قيات دەگەىننىڭ اققۋ قىزدىڭ بالاسى ەكەنىن بەكەر ايتپاعان.  ول كىسى قياتتىڭ قىپشاق ەكەنىن بىلگەن، سوندىقتان دا، قۇنانباي ءۇيىنىڭ كۇيەۋ بالاسى بولعان مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ادەبي زەرتتەۋلەرىندە قياتتى – قيات-قىپشاق دەپ اتاعان.  جانە دە، ورىس جىلناماشىلارى قىپشاقتاردى «گۋسي-لەبەدي» دەپ اتايدى.  وسىدان بىزدەر، ورىس جىلناماسىنداعى ۆارياگي، سۆەي، گوتە، رۋس، ۋرمانە دەگەن ەتنونيمدەردىڭ ۆارا-كانگحادان شىققان قىپشاقتاردى  ايتىپ تۇرعاندارىن تۇسىنەمىز.

(جالعاسى بار)

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz