جاستار ماسەلەسى قاشان دا قوعامنىڭ وتكىر تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى. ادامزاتتىڭ بولاشاعى، اسقاق ماقساتتار جاساۋعا ءبىرتابان جاقىن جاستار تولقىنى الەم حالقىنىڭ 25 پايىزىن قۇرايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا جاستارى باسىم ەلدەر قاتارىندا. جاستار - بولاشاقتىڭ ايناسى. قازىرگى تاڭدا ەل تۇتقاسىنا يە بولار جاستارىمىزدىڭ دەڭگەيى قانشالىقتى؟ بۇل سۇراق اركىمدى دە مازالارى انىق.

جاستار ماسەلەسى قاشان دا قوعامنىڭ وتكىر تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى. ادامزاتتىڭ بولاشاعى، اسقاق ماقساتتار جاساۋعا ءبىرتابان جاقىن جاستار تولقىنى الەم حالقىنىڭ 25 پايىزىن قۇرايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا جاستارى باسىم ەلدەر قاتارىندا. جاستار - بولاشاقتىڭ ايناسى. قازىرگى تاڭدا ەل تۇتقاسىنا يە بولار جاستارىمىزدىڭ دەڭگەيى قانشالىقتى؟ بۇل سۇراق اركىمدى دە مازالارى انىق.

2004 جىلى شىلدەدە قابىلدانعان «جاستار ساياساتى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنىڭ 1-ءشى بابىندا 14 پەن 29 جاس ارالىعىنداعى قازاقستان ازاماتتارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاستارى بولىپ تابىلادى دەلىنگەن. وسى جاستارىمىز قوعامداعى ءوز ورنىنا لايىقتى بولىپ وتىر ما؟ وكىنىشكە وراي - جوق! ويتكەنى ەلىمىز جاستارىنىڭ قايماعى دەگەن ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ كوپشىلىگى جوعارىدا اتالعان «جاستار ساياساتى تۋرالى» زاڭنىڭ ىشىندە نە جازىلعانىن ءبىلۋ بىلاي تۇرسىن، سول زاڭنىڭ بار ەكەنىنەن دە حابارسىز. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل جاستاردا ساياسي بەلسەندىلىكتىڭ تومەن ەكەندىگىن ايعاقتايدى. قوعامنىڭ ءاربىر تىنىس-تىرشىلىگىنە الاڭداپ، وتانىنىڭ وركەندەۋىنە ات سالىسار جاستارىمىزدىڭ وزدەرى جايلى زاڭدى بىلمەۋى وكىنىشتى-اق. "سەن ساياساتپەن اينالىسپاساڭ ساياساتتىڭ سەنىمەن اينالىساتىنى" سەكىلدى جاستاردىڭ ءوز ماسەلەلەرىنە نەمقۇرايدىلىق تانىتۋى بۇل تاقىرىپتا قوردالانعان ماسەلەلەردى قيىنداتا بەرمەك. حالىق اراسىندا جاستار تاقىرىبى قوزعالعاندا بۇل تاقىرىپتىڭ ءجۇردىم-باردىم مانگە يە بولىپ جاتاتىنى بار. قوعامدىق ساتىنىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە جاستاردىڭ مەملەكەتتەگى ءتيىستى ورنىنا يە بولا الماۋىنا ءبىرىنشى سەبەپ ولاردىڭ نەمقۇرايدىلىعى مەن ءبىلىمىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى سەكىلدى. ەكىنشى ءبىر سەبەپ مەملەكەتتەن جاستارعا لايىقتى كوڭىلدىڭ بولىنبەي كەلە جاتقاندىعى. ياعني جاستارعا ارنالعان باق، ءباسپاسوز جۇمىس ىستەپ وزەكتى تاقىرىپتار بويىنشا مالىمەتتەر بەرىلىپ وتىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جوعارىدا اتالعان زاڭ بويىنشا جاستاردىڭ  ەڭ جوعارعى جاسى 29 بولىپ وتىر. مۇنى ۇزارتۋدى ۇسىنىپ وتىرعاندار دا جوق ەمەس. الايدا بۇل تىم ۇزاق سەكىلدى. مەملەكەت باسقارۋ جاسىنا كەلگەن ازاماتتارىمىزدىڭ ءوزىن 25-29 جاستا جاس سەزىنۋى ولاردىڭ الەمدى وزگەرتەر 30-40 جاستارىندا شەشىم شىعارۋعا دايىن بولماي قالۋ قاۋپىن تۋعىزادى. سوندىقتان بۇل ويلانارلىق ماسەلە. ءتىپتى كەيبىر باتىس ەلدەرىندە جاستاردى بۇلاي كاتەگورياعا ءبولۋ جوق. ەل ازاماتتارىنىڭ ءبارى جاس شەكتەۋىنسىز بەلگىلى-ءبىر ماقساتتار توڭىرەگىندە جۇمىس ىستەيدى. مۇنىڭ تيىمدىلىگى دە بار. سونداي-اق جوعارىدا اتالعان زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋگە بايلانىستى قىزۋ تالاستار ءالى دە تولاستاعان جوق. ونىڭ ەڭ كەمشىن تۇسى رەتىندە جاستاردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋدى ۇسىنعان زاڭنىڭ ماسەلەنى قالاي جۇزەگە اسىرۋ مەحانيزمىن شەشپەي كەتۋى ەكەندىگىن ايتۋعا بولادى. وسىعان سايكەس بۇل زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋدى ماقسات ەتكەن تارتىستار تولاسسىز.

قازىرگى تاڭدا رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس ەلىمىزدە 300-گە تارتا جاستار ۇيىمى بار. بۇلاردىڭ تۇگەلى دەرلىك ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ قامىن كۇيتتەيدى. اتالمىش جاستار ۇيىمدارىنىڭ كوپشىلىگى لايىقتى جۇمىس اتقارماي كەلەدى. ءتىپتى كەيبىرى بەلگىلى-ءبىر ماقساتتاردا قۇرىلىپ ميسسياسى بىتكەن سوڭ قايتا تاراپ كەتىپ جاتادى. سايلاۋ سەكىلدى ساياسي ناۋقانداردا بەلسەندىلىك تانىتاتىن كەيبىر جاستار ۇيىمدارىنىڭ بەلگىلەنگەن كەزەڭ وتكەن سوڭ قارقىنىن جوعالتىپ جاتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. سونىمەن قاتار جاستاردىڭ بوس ۋاقىتىنىڭ كوپ بولۋى دا قۇپتارىق ءجايت ەمەس. جاستارعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاقسى كوڭىل بولىنبەۋى ولاردىڭ بوس ۋاقىتتى پايداسىز ىستەرگە بولۋىنە اكەلۋدە. قوعامدا بەلەڭ العان ءتۇرلى ءدىني-يدەولوگيالىق باعىتتاردىڭ جاستارعا دا قۇرىق سالىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. وسىنداي كەلەڭسىز جايتتەر مەملەكەتتىڭ جاستارعا تياناقتى كوڭىل بولمەسە ولارعا «باسقالاردىڭ» كوڭىل بولەتىندىگىن اڭعارتاتىنداي.

اۋىل جاستارىنىڭ ماسەلەسى دە شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. قازاقستان حالقىنىڭ جارتىسىنىڭ اۋىلدا تۇراتىنىن جانە ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ەكەنىن ەسكەرسەك ماسەلە ايتارلىقتاي وتكىر كورىنەدى. اۋىل جاستارىمەن اينالىساتىن جاستار ۇيىمدارى جوقتىڭ قاسى. كەيبىرى مەملەكەتتەكتىك دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان تەندەردى ۇتىپ العانىمەن، بەل شەشىپ اۋىل جاستارىمەن اينالىسىپ جۇرگەندەرى كورىنبەيدى.

ات توبەلىندەي بەلسەندى جاستارىمىزدىڭ دا كۇرمەۋلى ماسەلەلەرى بار. وسى جاستارىمىز مەملەكەتكە ەڭ قاجەتتى وتانشىلدىق سەزىمىنە قانشالىقتى يە؟ وتان مۇددەسىن ارقاشان العا قوياتىن ۇلتجاندى جاستارمىزدىڭ از بولسا دا بار ەكەندىگىن جوققا شىعارماعانىمىزبەن، بەلگىلى-ءبىر امبيتسيا سوڭىندا (ماسەلەن كارەرا، كوزگە ءتۇسۋ) جۇرگەندەرىنىڭ كوپ ەكەندىگىن وكىنىشپەن بايقاپ كەلەمىز. ءوز ماقساتىن مەملەكەت مۇددەسى ارتىنا شەبرلىكپەن جاسىرا بىلەتىن جاستار ارقاشان بولعان. بىراق بىزگە ولاردىڭ مەيلىنشە از بولعانى كەرەك.

كەزىندە باۋىرجان مومىشۇلى كۋباعا بارىپتى. ءوزىن قۇرمەت تۇتىپ، كىتاپتارىن اسكەريلەرىنە وقىتاتىن كۋبالىق اسكەريلەر باۋكەڭە: «ءبىز سىزدەردەن، ياعني كەڭەس وداعىنان اسكەري ستراتەگيا ۇيرەنۋ ۇستىندەمىز» دەپتى. باۋكەڭ ولارعا: «سىزدەرگە بىزدەن ستراتەگيا ۇيرەنۋ قاجەت ەمەس. بىزدەن تەك اسكەري تاكتيكانى ۇيرەنسەڭىزدەر بولدى. ءبىزدىڭ اسكەري ستراتەگيامىز تەرريتوريانىڭ كەڭدىگىنە نەگىزدەلگەن. تاريحتا تالاي مارتە ماسكەۋدىڭ تۇبىنە دەيىن شەگىنىپ بارىپ جاۋدى جەڭگەن ساتتەر بولعان. ال كۋبا الاقانداي عانا. سىزدەر ءاربىر قادام جەر ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسە الاتىن، كوكىرەگىندە وتانشىلدىق سەزىمى لاۋلاپ تۇرعان ارىستان جۇرەكتى ۇرپاق تاربيەلەڭدەر» دەگەن ەكەن. باتىر بابانىڭ بۇل ءسوزى قازىرگى قازاق قوعامىنا دا قاتىستى. ويتكەنى جەرىمىز كەڭ بولعانىمەن حالقىمىز از. ال كەڭ جەردى جانە ونىڭ استىنداعى بايلىعىن سانى از بولسا دا ساپاسى جوعارى، ارىستان جۇرەكتى وتانشىل جاستاردىڭ قورعاي الاتىنى بەلگىلى. سوندا عانا جاس قازاقستانىمىزدى ءوز مۇددەسىنە پايدالانعىسى كەلەتىن ەلدەر مەن ءىرى توپتارعا قارسى تۇرا الامىز. سوندىقتان ءوزىن بابالار امانات ەتكەن وتان الدىندا جاۋاپكەر سەزىنەتىن، ەلدىڭ يگىلىگى جولىندا قايمىقپاي نەلەرگە دە قارسى شىعا  الاتىن جاس وركەنىمىز كوپ بولعاي دەپ تامامدايىق!

ساكەن ەسىركەپوۆ

ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

«اباي-اقپارات»