دۇنيەجۇزىندەگى ەكونوميكالىق، ساياسي ءھام الەۋمەتتىك احۋالدىڭ كۇردەلىلىگى تەرەڭ ساراپتاۋدى قاجەت ەتپەيتىندەي دارەجەدە بارشاعا ايان. ونىڭ ىشىندە قازاقستانىمىزدىڭ دەربەس ەل رەتىندە كەمەلدەنۋى قانشالىقتى قيىندىقتارعا تولى ەكەنىن وسى ەلدىڭ ازاماتتارى رەتىندە سىزدەر مەن بىزدەر كورىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. اسىرەسە، ءدىن ماسەلەسىنە كەلگەندە دە جاعدايىمىز شىم-شىتىرىق، مۇشكىل ءھام قولايسىزداۋ. تاۋەلسىزدىكتەن بەرى وتكەن ازعانتاي جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان ءدىني اعىمدار مەن ءدىني-يدەولوگيالىق توپتاردىڭ ەكسپانسيا (جايىلۋ) ءھام ەكسپەريمەنت (سىناق) الاڭىنا اينالعانداي. يادرولىق سىناقتاردى توقتاتا بىلگەن كۇشىمىز بەن دانالىعىمىز، بىرلىگىمىز بەن جاۋاپكەرشىلىگىمىز زاردابى يادرولىق اپاتتان تومەن تۇسپەيتىن ءدىني سىناقتارعا كەلگەندە قاۋقارسىز نە بەيقام بولىپ قالا بەردى. 1992 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا قابىلدانعان قولدانىستاعى «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭ» قازاقستاندى ءدىني ىقپال ەنگىزۋ تۇرعىسىنان «ينۆەستيتسيا» سالۋعا وتە قولايلى جانە شۇرايلى ەلگە اينالدىردى. ادام قۇقىقتارى مەن دەموكراتيالىلىقتىڭ باستى كورسەتكىشىن ءدىن اتاۋلىعا ەسىك اشىپ، تورلەتۋ دەپ قابىلداعان جاڭساق سانا سالدارىنان اتام قازاق اتىن ەستىپ، ءتۇسىن تۇستەپ كورمەگەن سان اعىم قاپتاپ، ازاماتتارىمىزدى ءتۇرلى ادىستەرمەن باعىندىرىپ، عاسىرلار بويى ەل ىشىندە كورىنبەگەن جىك سالدى، اعايىندى ارازداستىردى. اعايىندى ءبىر-بىرىنە جاۋ قىلماسا دا جات قىلدى, ال ولار كۇندەردىڭ كۇنى جاۋ بولمايدى دەپ ايتا الامىز با؟

دۇنيەجۇزىندەگى ەكونوميكالىق، ساياسي ءھام الەۋمەتتىك احۋالدىڭ كۇردەلىلىگى تەرەڭ ساراپتاۋدى قاجەت ەتپەيتىندەي دارەجەدە بارشاعا ايان. ونىڭ ىشىندە قازاقستانىمىزدىڭ دەربەس ەل رەتىندە كەمەلدەنۋى قانشالىقتى قيىندىقتارعا تولى ەكەنىن وسى ەلدىڭ ازاماتتارى رەتىندە سىزدەر مەن بىزدەر كورىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. اسىرەسە، ءدىن ماسەلەسىنە كەلگەندە دە جاعدايىمىز شىم-شىتىرىق، مۇشكىل ءھام قولايسىزداۋ. تاۋەلسىزدىكتەن بەرى وتكەن ازعانتاي جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان ءدىني اعىمدار مەن ءدىني-يدەولوگيالىق توپتاردىڭ ەكسپانسيا (جايىلۋ) ءھام ەكسپەريمەنت (سىناق) الاڭىنا اينالعانداي. يادرولىق سىناقتاردى توقتاتا بىلگەن كۇشىمىز بەن دانالىعىمىز، بىرلىگىمىز بەن جاۋاپكەرشىلىگىمىز زاردابى يادرولىق اپاتتان تومەن تۇسپەيتىن ءدىني سىناقتارعا كەلگەندە قاۋقارسىز نە بەيقام بولىپ قالا بەردى. 1992 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا قابىلدانعان قولدانىستاعى «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭ» قازاقستاندى ءدىني ىقپال ەنگىزۋ تۇرعىسىنان «ينۆەستيتسيا» سالۋعا وتە قولايلى جانە شۇرايلى ەلگە اينالدىردى. ادام قۇقىقتارى مەن دەموكراتيالىلىقتىڭ باستى كورسەتكىشىن ءدىن اتاۋلىعا ەسىك اشىپ، تورلەتۋ دەپ قابىلداعان جاڭساق سانا سالدارىنان اتام قازاق اتىن ەستىپ، ءتۇسىن تۇستەپ كورمەگەن سان اعىم قاپتاپ، ازاماتتارىمىزدى ءتۇرلى ادىستەرمەن باعىندىرىپ، عاسىرلار بويى ەل ىشىندە كورىنبەگەن جىك سالدى، اعايىندى ارازداستىردى. اعايىندى ءبىر-بىرىنە جاۋ قىلماسا دا جات قىلدى, ال ولار كۇندەردىڭ كۇنى جاۋ بولمايدى دەپ ايتا الامىز با؟ دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدار مەن توتاليتارلىق سەكتالاردىڭ انتاگونيزمءدى ناسيحاتتاپ، باسقا جولداعىلارعا تەرىس كوزبەن قارايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. كەيبىرى ازاماتتارىمىزدى بىرىنە-ءبىرىن ايداپ، ازعىرىپ عانا قويعان جوق، ءتىپتى، ولاردى ءوز مەملەكەتىنە قارسى كۇرەسكە دە سالىپ قويدى. بۇرىن، ءتىپتى، ويعا كەلمەيتىن نارسەلەر قازىر كۇندەلىكتى اڭگىمەگە اينالىپ بارادى. ماسەلەن، سەكتاعا ءوتىپ كەتكەن كەيبىر جاستارىمىز اسكەري بورىشىن وتەۋدەن باس تارتىپ جاتىر ەكەن، بۇل كوپ ەمەس، وسىدان 15-20 جىل بۇرىن عانا ويعا كەلۋشى مە ەدى؟ جۋىردا اراب ەلدەرىنەن شابىت الاتىن «سالافي» باعىتىن ۇستانعان 200-دەن استام قازاق جاستارى ەل امان، جۇرت تىنىشتا وتانىنان قاشىپ، بىرنەشە جىل بويى چەحيادا بوسىپ ءجۇر دەگەندى باسپاسوزدەن وقىپ، جاعامدى ۇستادىم. ول قاشقان قازاق كىمگە كەرەك ءوزى؟! ولاردىڭ سالافيلەردىڭ وتانىنا ەمەس، زايىرلى ەۋروپانى پانالاعانى ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. كەيبىر ازاماتتارىمىزدىڭ (كوبىسى قانداستارىمىز) كريشنا اعىمىن قولداپ، شەرۋ ۇيىمداستىرعانى ءمالىم. ايتا بەرسەك وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءتىزىمىن بۇگىن بىتىرە الماسپىن با دەپ قورقامىن. سوندا بىزگە نە بولدى؟! قايدا بارا جاتىرمىز، اعايىندار-اۋ؟! جەتىسكەنىمىز وسى ما؟! سان اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەن ون مىڭداعان، ءتىپتى، ءجۇز مىڭداعان باۋىرلارىمىزدىڭ دۋشار بولعان وسى حالىنە كوڭىلدەرىڭىز تولا ما؟! ۇرپاقتارىمىز وسىنداي تالان-تاراجعا سالىنادى-اۋ دەپ ويلاپ پا ەكەن بۇرىنعىلار؟!

بۇل جەردە ماسەلەنىڭ تەك ءدىني سەنىم بوستاندىعى ياكي جەكەلەگەن ادامداردىڭ وزدەرىنە ۇناعان سەنىمگە قوسىلۋىنان الدەقايدا تەرەڭدە جاتقانىن ءبارىمىز اڭعارىپ تۇرساق كەرەك. مەنىڭ ويىمشا اڭگىمە حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى تۇتاستىعىنا جاسالعان وپەراتسيادا، وتانىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىگىنە جاسالعان سابوتاجدا، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنا، ۇلتتىق بىرلىككە، حالىقتار دوستىعىنا قاعىلعان سىنادا. ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن تىلىنە، قىسقاسىن ايتقاندا، رۋحاني مۇراسىنا ءالى قاۋىشىپ ۇلگەرمەگەن، ونى زاماناۋي بيىكتەن ساراپتاۋ دەڭگەيىنە جەتپەگەن، جازۋسىز اق قاعازداي جانى پاك ازاماتتارىمىزدى ءتۇرلى اۆتورلاردىڭ قۇزىرىنا بەرىپ، تاستاعاندايمىز. نە جازسا دا سول اۆتوردىڭ ءوز ەركىندە! ناتيجەسىندە كەيبىر ازاماتتارىمىز نە كريشناشى، نە يەگوۆاشى، نە ەۆانگەليست نەمەسە يسلامدى دالدالاعان كەرتارتپا دا قاناۋشى توپتاردىڭ ءبىرىنىڭ ىشىنەن شىعا كەلۋدە. ءبىر تاڭ قالارلىعى، سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمدارعا بەرىلىپ كەتكەن ءبىزدىڭ ازاماتتار، جەتى اتاسىنان سول اعىمدا كەلە جاتقان بەلسەندىلەردەن سول اعىمدى قورعاشتاۋ، ناسيحاتتاۋ جاعىنان اسىپ تۇسپەسە، تومەن تۇسپەيتىنى. بۇگىندە يەگوۆاشىلارمەن قانداي ءبىر داۋ-دامايعا تۇسسەڭىز، امەريكالىق يەگوۆاشى الدىڭنان شىقپايدى، كريشناشىلارعا بىردەڭە ايتىپ كورسەڭىز، ءسوز تالاستىرعان ءۇندىنى كورمەيسىز، فۋندامەنتاليست پروتەستانت ميسسيونەرلەرمەن پىكىر تالاسقا ياكي عىلىمي ايتىسقا تۇسە قالساڭىز، ولاردان گورى ولاردىڭ ىقپالىندا كەتكەن ءوزىمىزدىڭ اعالارىمىزدىڭ قاھارى قاتتىراق بولاتىنىن كورەسىز. دەمەك، ءدىني اعىمداردىڭ «ينۆەستيتسياسى» ءوزىن اقتادى, ولار قازاقستانعا كەلىپ، بەكەرگە شىعىندانعان جوق، الدا قىرمان كۇتىپ تۇر ولاردى. ءدال وسى تۇستا مىنا ساحنا نەلىكتەن كورىنىس تاپتى جانە بىزدەر نەگە ءالسىز بولىپ قالا بەردىك دەگەن ساۋال مازالاسا كەرەك. ءار اتا-انا ءوز ۇرپاعىن جاماناتتان، كەساپاتتان ساقتاپ قالۋعا تىرىساتىنى سەكىلدى، مەملەكەت دەگەن ءىرى ۇعىم، بيىك شاڭىراق تا ءوز ازاماتتارىن زياندى ىقپالداردان، ءىرىتۋشى-ءشىرىتۋشى كۇشتەردەن اراشالاپ قالۋى كەرەك ەمەس پە؟

سىرتتان كەلگەن اعىمدار

قازاقستاندا جانتالاسا ميسسيونەرلىك جاساپ جاتقان ءدىني اعىمداردىڭ باستىسى پروتەستانت باعىتىنداعى شىركەۋلەر. بۇلاردىڭ كوبىسىنىڭ ورتالىقتارى امەريكا، وڭتۇستىك كورەيا جانە كەيبىر ەۋروپا ەلدەرىندە. عاسىرلار بويى ميسسيونەرلىك تاجىريبەسىن جيناقتاعان پروتەستانت شىركەۋلەرى امەريكاداعى ساياسي قۇرىلىمدارمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. اقش-تاعى پروتەستانت حريستيانداردىڭ 70 پايىزى فۋندامەنتاليست ەۆانگەليست سەكتالاردىڭ ىقپالىندا دەگەن پىكىر بار. تەحنولوگيا دامىعان بۇگىنگى كۇنى ءدىني اعىمدار مەن سەكتالار تەك ءدىني ۇگىت-ناسيحات تاسىمالداۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، ولار ساياسي-يدەولوگيالىق ىقپالداردى دا قوسا ەنگىزەدى. دالەل رەتىندە، پروتەستانت شىركەۋلەرىنىڭ حريستياندىقتىڭ كاتوليك تارماعىنداعى وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرى، ورتا جانە شىعىس ەۋروپا جانە رەسەيدە ەرەكشە بەلسەندىلىكپەن جۇمىس اتقارۋىن ايتۋعا بولادى. بۇل وزدەرى ونسىز دا ەجەلدەن حريستيان دىنىندەگى حالىقتاردى پروتەستانت جاعىنا شىعارۋ - پروزەليتيزم. دەمەك، باستى ماقسات حريستيانداندىرۋ ەمەس، مەنتاليتەتتى اۋىستىرۋ ارقىلى كاتوليكتەر مەن پراۆوسلاۆتاردى ساياسي-ەكونوميكالىق ورتاق لاگەرگە كىرگىزۋ، ىقپال شەڭبەرىنە ەنگىزۋ. وسى ەلدەردەگى پروتەستانتتاردىڭ سانىن ارتتىرۋ ارقىلى ولارعا ىشتەن ىقپال ەتۋ.

سونىمەن قاتار حريستيان ەمەس حالىقتاردى، اسىرەسە، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ەلدەردى شوقىندىرۋ امالدارى بار كۇشىمەن، 24 ساعات، 365 كۇن بويى جۇزەگە اسىرىلۋدا. پروتەستانت شىركەۋلەرى سوڭعى جىلدارى قىتاي، ءۇندىستان، قازاقستان، قىرعىزستان سياقتى ەلدەردە قارقىندى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. وڭتۇستىك كورەيا سوڭعى جارتى عاسىردا شوقىندىرىلدى. قىتايداعى شوقىنعانداردىڭ سانى 25-55 ميلليون اراسىندا دەپ بولجانۋدا، الايدا «يسا ءماسىح پەكيندە - حريستياندىق قىتايدى قالاي قۇبىلتۋدا جانە الەمدەگى كۇش تەپە-تەڭدىگىن قالاي وزگەرتۋدە؟» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، اتاقتى «تايم» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى دەيۆيد ايكمان (David Aikman) «قىتايدا 70 ميلليون پروتەستانت جانە 12 ميلليون كاتوليك حريستيان بار» دەپ جازادى. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە بۇل سان جاعىنان 70 ميلليون مۇشەسى بار قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنان دا ءىرى جاماعات (http://www.eni.ch/articles/display.shtml?05-0691). ءوزىڭىز ويلاڭىزشى اعايىن، بولاشاقتا دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ مىقتى دەرجاۆانىڭ ءبىرى بولاتىنى ازىردەن كورىنىپ تۇرعان قىتايدىڭ شوقىندىرىلۋى كىمنىڭ مۇددەسىنە ءتيىمدى بولماق؟ ەكونوميكاسى قارقىندى دامۋ ۇستىندەگى ءۇندىستاندا حريستياندىقتى قابىلداعان ۇندىلەردىڭ سانى 25-30 ميلليون شاماسىندا جانە بۇل سان كۇن سايىن ءوسىپ كەلەدى. ءۇندىستاندا كوپ تارالعان تىلدەردە ءدىني ۇگىت-ناسيحات تاراتاتىن 20-شاقتى تەلەارنانىڭ بولۋىن نەمەن تۇسىندىرەمىز. ەندى ميسسيونەرلەر ەلىمىزگە نە ءۇشىن اعىلىپ كەلەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوقپاسا كەرەك. ميسسيونەرلىك سالاسىنا جۇمسالىپ جاتقان ميللياردتاعان دوللارلار قايدان كەلىپ جاتىر جانە حريستيان سەكتالارىن كىمدەر قولدايدى؟ ولاردىڭ بارلىعىنىڭ اتالمىش ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ ەلدە دە جاناشىرلارى، قولداۋشىلارى بار. اڭگىمە قولىنا بيبليا ۇستاپ كەلگەن بىرنەشە موناح جونىندە ەمەس اعايىن، ودان دا ارىرەكتە، ودان دا تەرەڭدە جاتىر ميسسيونەرلىكتىڭ ماقساتى جانە جوسپارلارى. ءدىن - قۇرال عانا. ءدىن ادامداردى يناندىرۋ جانە ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال، ورنى تولماس رەسۋرس. ءبىر رەت سەندىرىپ، باعىندىرىپ العان سوڭ نە ىستەتۋگە بولمايدى كور-سوقىر بەرىلگەن پاقىرعا؟ سوندىقتان، ەلىمىزدەگى جانە الەمدەگى ءدىني ۇردىستەرگە جالاڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۇرعىسىنان قاراۋ مەنىڭ ويىمشا بۇل سەرگەلدەڭى مول كوكەيكەستى ماسەلەنى شالا باعالاۋشىلىق بولار. ءدىن اۋىستىرۋ تۇگەلدەي دۇنيەتانىمىڭىز بەن مەنتاليتەتىڭىزدى، ساياسي كوزقاراستارىڭىز بەن ومىردەگى ماقساتتارىڭىزدى تۇتاستاي اۋىستىرۋ دەگەن ءسوز. حريستيان سەكتالارى شەكسىز قارجى جانە كادر رەسۋرستارىنا جانە حالىقارالىق ساياسي قولداۋعا يە بولعاندىقتان ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزىپ وتىر. ءبىزدىڭ ولارمەن باسەكەلەستىككە تۇسەتىن ەش مۇمكىندىگىمىز جوق، سەبەبى نە قارجىلاي نە باسقاشا قولداۋشىمىز جوق. بىزدەر كۇن كورۋدىڭ قامىمەن جۇرگەندە ولار بارلىق جاعىنان قامسىزداندىرىلعان ون مىڭداعان ميسسيونەردەن قۇرالعان ۇگىتكەرلەر ارمياسىمەن، الەمدەگى ەڭ ءىرى باسپاحانالار جانە تەلەارنالار جۇيەسىمەن جۇمىس ىستەۋدە. مەنىڭ ءدىن جونىندەگى زاڭىمىزدىڭ وتپەي قالۋىنا قاپالانۋىم دا وسىدان....

يسلامدى دالدالاعان اعىمدار

بۇگىندە ەلىمىزدە مۇسىلمانداردى جىكتەرگە ءبولىپ، بىرىنە ءبىرى قارسى ۋاعىز تاراتاتىن كوپتەگەن ءدىني اعىمدار، توپتار بار. بۇلار وزدەرىنە جاقپاعان ادامداردى (ۇكىمىن قۇدايعا قالدىرماي-اق!), تامۇققا لاقتىرۋدا الدارىنا جان سالمايدى. باسىم كوپشىلىگى سىرتتان كەلگەن ياكي شەتەلدەردە وقىپ، بىزگە جات اعىمداردىڭ ىقپالىنا دۋشار بولعان ءوزىمىزدىڭ بالالارىمىز تاسىمالداعان اعىمدار. بۇلارعا قارسى ياكي بالاما رەتىندە ىشتەن شىعارىلعان تەرىس اعىمدار دا بار. ارينە، بۇل جەردە اۋرۋدى اۋرۋمەن جويۋعا بولمايتىنىن اتاپ ايتۋ شارت. اۋرۋدى تەك ەم ارقىلى، اششى دا بولسا ءدارى-دارمەن ارقىلى جەڭۋگە بولاتىنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.

اتالمىش اعىمداردى نەگىزىنەن ەكى توپقا بولسەك بولعانى:

1.ەزوتەريكالىق، ميستيكالىق اعىمدار: بۇلار نەگىزىنەن «ناقىلعا» يەك ارتادى، قۇپيا-سىرلارعا جەتۋدىڭ جولىن وزدەرى عانا بىلەدى، اسكەتيزمدى دارىپتەيدى، راتسيونالدى ويلاۋعا قارسى، عىلىمدى مانسۇقتايدى، ءوز قاتارلارىنا قوسىلعانداردىڭ ەركىندىگىنە مەيلىنشە شەكتەۋ قويادى، اقىلدى جەلىدەن شىعارىپ ادامدى قۇر مويىنسۇنعىش قۋىرشاققا اينالدىرادى. ءدىني ادەبيەتتەرى اڭىز-ءافسانالار مەن تاڭعاجايىپ قۇبىلىستارعا تولى. پيراميدانىڭ استىندا قالىڭ كوپشىلىك تۇرسا، توبەسىندە بارلىعىن بيلەپ وتىرعان تاريقات كوسەمى تۇرادى.

2.سحولاستيكالىق دوگماتيزم اعىمدارى. بۇلار نەگىزىنەن كور-سوقىر سەنىمگە جانە مويىنسۇنۋعا ۇگىتتەيتىن، بۇرىنعىلاردىڭ جولىن اينا-قاتەسىز قۋدى ۋاعىزدايتىن، كونەنى اڭسايتىن، ارتقا تارتاتىن ەسكىشىل، كەرتارتپا توپتار. ءدىني ريتۋاليزم مەن ءفورماليزمدى باستى ورىنعا قوياتىن وسىنداي اعىمدار وزدەرىنە قوسىلعان ازاماتتاردى بىردەن دوگماتتارعا باعىندىرىپ، ءفاتاليزمدى ساناعا قۇيۋمەن بولادى.

وسى ەكى قارسىلاس باعىت ەلىمىزدە قارقىندى تۇردە ۇگىت-ناسيحات جاساپ كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا بۇلاردىڭ ءبىرى اربانى وڭعا قۇلاتسا، ەندىگىسى سولعا اۋناتادى، ال بىزگە ورتا جول كەرەك. بۇل ەكەۋىنە دە قوسىلماعان ورتاداعى مۇسىلمان قاۋىم بولسا قانداي باعىتتى ۇستانارىن بىلمەي، كىمگە بارىپ، كىمنەن سۇرارىن اجىراتا الماي، ابىگەرگە ءتۇسىپ، باسى قاتىپ وتىرعان جايى بار. اتالمىش قارسىلاس باعىتتاردىڭ ورتاق قاسيەتتەرى دە بار. ولار:

- بۇل اعىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى سىرتتان كەلگەن. دەمەك، بۇلار سىرتتان بيلەنەدى.

- ەكەۋىندە دە قۇراندا ورنى جوق «رۇھباندىق» ياعني «ءدىني تاپ» پايدا بولعان. ەكەۋىندە دە «كيەلى ادامدار» مەن «ۇلىقتار» پانتەونى بارلىق ماسەلەنى شەشىپ تاستاعان، بىزدەرگە تەك مۇلتىكسىز قۇلدىق ۇرۋ، ەلىكتەۋ عانا قالدىرىلعان.

- قاتىگەزدىك كۋلتى، باسقا سەنىمدەگىلەرگە توزىمسىزدىك، جاڭالىقتارعا توماعا-تۇيىقتىق باسىم.

- قوسىلعانداردىڭ ماتەريالدىق جانە مورالدىق ەركىندىگىنە بارىنشا شەكتەۋ قويۋ.

- ادامزاتتىڭ زاماناۋي ىزگى جەتىستىكتەرىنە (ماعرۇف), عىلىمنىڭ كوپتەگەن تابىستارىنا، مادەنيەت پەن ونەردىڭ قۇندىلىقتارىنا كوپ جاعدايلاردا تىيىم سالۋ ياكي مانسۇقتاۋ.

- توتاليتارلىق يەرارحيالىق جۇيەلەرى ارقىلى ەلدەگى ساياساتقا ىقپال ەتۋ، ءتىپتى، تۇبىندە بيلىكتى وزدەرىنىڭ يدەولوگيالارىنا سايكەستەندىرۋ، تەوكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ.

- ءدىني سينكرەتيزم، اسىرەسە ياھۇديلىك پەن حريستياندىقتان قابىلدانعان ەلەمەنتتەر (يسرايليات جانە ءماسىحيات).

ءبۇل اعىمدار وزدەرىنىڭ ناعىز تۋرا جولدا جۇرگەندەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن جاماعاتتارىنىڭ سان جاعىنان كوپتىگىن العا تارتادى. الايدا، ادام سانىنىڭ كوپتىگى عىلىم جانە قۇران تاراپىنان دالەل رەتىندە قابىلدانبايدى:

جەربەتىندەگىلەردىڭ كوپشىلىگىنە باعىناتىن بولساڭ، ولار سەنى اللاھتىڭ جولىنان تايدىرادى. شىنىندا، ولار تەك بولجالعا (كۇماندى ويعا) ەرۋدە ءھام سول بولجالمەن توپشىلاۋدا! (انعام سۇرەسى، 6/116)

قۇران مۇسىلمانداردىڭ بولىنۋىنە

ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى

يسلام ءدىنى - بىرلىك ءدىنى. يسلام - ىزگىلىك ءدىنى، ول ەشقاشان دا يماندىلاردىڭ قىرعي-قاباق بولۋىن، جانجالداسۋىن قالامايدى، جالپى ەشكىمگە دە جاماندىق تىلەمەيدى. ءدىنىمىز بەيبىتشىلىك ءدىنى جانە بارلىق مۇسىلمانداردى تۋىسقان باۋىرلاس دەپ سانايدى. دەسترۋكتيۆتى جانە كەرتارتپا ءدىني اعىمداردىڭ مۇسىلمان ۇممەتىن قىرىق پىشاق ەتىپ ءبولۋى ەڭ بىرىنشىدەن دىنىمىزگە جاسالعان ەڭ ۇلكەن قيانات ەمەس پە؟! تاعى دا قۇرانعا جۇگىنەيىك:

دىندەرىن جىك-جىككە ءبولىپ، توپ-توپ بولعاندارعا سەنىڭ ەش قاتىسىڭ جوق! ولاردىڭ ىسى/بۇيرىعى اللاھقا تيەسىلى! اللاھ ولارعا ىستەگەندەرىن حابارلاماق! (انعام سۇرەسى، 6/159)

وزدەرىنە ايقىن ايعاقتار كەلگەننەن كەيىن جىكتەرگە بولىنگەندەر جانە كەلىسپەۋشىلىككە ۇرىنعاندار سياقتى بولماڭدار! ولارعا وراسان زور ازاپ بار! ء(الي يمران سۇرەسى، 3/105)

ءبارىڭ تۇگەلدەي اللاھتىڭ جەلىسىنەن مىقتاپ ۇستاڭدار جانە ەشقاشان دا جىكتەرگە بولىنبەڭدەر! ء(الي يمران سۇرەسى، 3/103)

وسىنشاما مالىمەتتەن سوڭ بىرەر ءسوز ءوزىمنىڭ بولاشاق جونىندەگى وي-پىكىرلەرىم تۋراسىندا بولماق. يسلام الەمىن تىعىرىقتان شىعارۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ مەنىڭ ويىمشا ءبىز مۇسىلماندار كىتابىمىز قۇراندا ايقىندالعان جولمەن، اقىل جولىمەن، عىلىم-ءبىلىم جولىمەن، زايىرلى قوعامدى ساقتاي وتىرىپ، دەموكراتيالىق ەركىندىكتەر مەن قۇقىقتاردى مۇلتىكسىز ورىنداي وتىرىپ، گۋمانيزم مەن بەيبىتشىلىكتى دارىپتەپ، ەڭبەكشىلدىك جانە ىزدەنىمپازدىق نەگىزىندە دامۋ جانە ىلگەرىلەۋ جولىندا ءجۇرۋىمىز كەرەك. قۇران وسىنىڭ بارلىعىنا دا كەلىسىم بەرەدى، ءتىپتى، تالاپ ەتەدى:

-  قۇران ىشكى ۇيلەسىمىندە كەرەمەت ءبىرتۇتاس جۇيە،

-  ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا قاتىستى ۇلگىلى تۇجىرىمدار جاسايدى،

-  بارلىق زاماناعا جانە بارلىق ادامزاتقا ۇندەۋ جولدايدى،

-  اقىلدى جوققا شىعارمايدى، قايتا اقىلدى نەگىز ەتۋگە شاقىرادى،

-  ومىرمەن، عالامداعى جاراتىلىس زاڭدارىمەن قايشىلىققا تۇسپەيدى،

-  تىيىمدارى از، ەركىندىگى مول، ادامنىڭ ابىرويى مەن قادىر-قاسيەتىن قورعايدى،

-   ادامنىڭ ىشكى الەمىنە دە جول تابادى،

-  ءار ءتۇرلى قاناۋشىلىققا قارسى، ادىلەتتى ءومىردى ۇسىنادى،

-  بىرلىك پەن بەرەكەگە شاقىرادى،

-  ءبىلىم مەن پاراساتقا شاقىرادى، قاراڭعىلىق پەن وزبىرلىقتى جاقتىرمايدى.

مەنىڭ ويىمشا مۇسىلماندار وسى كەرەمەت كىتاپتى ءجوندى ءتۇسىنىپ جاتقان جوق، ونىڭ جولىن زەرتتەپ جاتقان جوق. ءدىندى تەك ريتۋال دەپ سانايتىن ەلىكتەگىش سانا قۇراندى جابىق ساندىقتاردىڭ، شكافتاردىڭ ىشىندە تۇتقىن ەتكەن، شاڭ باستىرىپ قويعان. مىنا اياتتار وسى تراگەديالىق ساحنانى كوز الدىڭا اكەلەدى:

پايعامبار (مۇحاممەد): «ۋا، يەم! شىنىندا، مەنىڭ قوعامىم مىنا قۇراندى تاستاندىعا اينالدىردى!» دەدى. (فۇرقان سۇرەسى، 25/30)

ولار مىنا قۇراندى ساراپتاپ، ويلانباي ما?! نەمەسە، ولاردىڭ سانا-سەزىمدەرى قۇلىپتاۋلى ما? (مۇحاممەد سۇرەسى، 47/24)

شىنىندا قۇراندى ەسكەرۋلەرىڭ ءۇشىن جەڭىل ەتتىك. ەسكەرۋشىلەر جوق پا؟! (قامار سۇرەسى، 54/17,22,32,40)

ناداندىقپەن كۇرەس

قاراڭعىلىقتى جارىق جويادى، ناداندىقتى ءبىلىم. سوندىقتان، قاراڭعىلىقتىڭ جاۋى - جارىق، ناداندىقتىڭ جاۋى - ءبىلىم. ءدىني سەنىم ادامداردىڭ دۇنيەگە، جاراتىلىسقا، ومىرگە، قوعامعا جانە وزىنە دەگەن كوزقاراسىن ايقىندايدى. قازىرگى توتاليتارلىق ءدىني سەكتالاردى ءبىر ءسات شولىپ كورسەڭىز، بۇلاردىڭ ءوز جاماعاتتارىنىڭ ومىرىنە تولىعىمەن يەلىك ەتىپ، تولىعىمەن ءوز ۋىسىندا ۇستاپ، بيلەپ-توستەيتىنىن بايقايسىز. ولار ادامداردىڭ قالاي كيىنەتىنىنەن باستاپ، قالاي ءجۇرىپ-تۇراتىنىنا، سىرتقى پىشىندەرىنەن ىشكى الەمدەرىنە دەيىنگى بارلىق كەڭىستىكتى جاۋلاپ العان، پەندەگە ىرىق بەرمەيدى، كوز اشتىرمايدى. ال ءوز باعىتتارىنا قوسىلماعان جانداردى ولار جاقتىرمايدى، ءتىپتى، ءوز يدەولوگيالارىنا قارسى پىكىر بىلدىرۋشىلەردى الۋان ءتۇرلى ايلا-شارعىمەن بوپسالاۋعا، قوقان-لوققى جاساۋعا، ۇركىتىپ-قورقىتۋعا دەيىن بارادى. ءوز ورتالارىندا سونداي ادامدار تۋرالى ءتۇرلى «بۇيرىقتار» مەن «ۇكىمدەر» شىعارىپ، ينكۆيزيتسياعا سالادى. شايتاننىڭ ءوزىن تاڭ قالدىراتىن جالا جابۋ، عايباتتاۋ، قارالاۋ، كۇيە جاعۋ امالدارىن جۇزەگە اسىرۋدان ەش تايىنبايدى ولار اۋىزدارىنا اللاھتىڭ يا باسقا قۇدايدىڭ اتىن الا وتىرىپ، انت-سۋ ىشە وتىرىپ. اسىرەسە، حالىقتى جارىققا، بىلىمگە، دامۋ مەن وركەنيەت جولىنا، زايىرلى مادەنيەتكە شاقىراتىن وتانشىل ءھام بىردە ءبىر سەكتاعا وتپەگەن تۇلعالار «كوزگە شىققان سۇيەلدەي» كورىنەدى وسىنداي توتاليتارلىق كەرتارتپا قاناۋشى توپتارعا. قازىرگى ينتەرنەت جۇيەسى وسىنداي ىنساپسىزدار، ۇياتتان جۇردايلار ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال، وندا ءار ءتۇرلى وسەك-ايان مەن عايبات، جالا تاراتىلادى جانە ەشبىر جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى. مەنىڭ ويىمشا مەملەكەتىمىز دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ قولىنداعى وسى ۋلى قارۋدى زالالسىزداندىرۋ جاعىنان جەدەل شارا قولدانۋى ءلازىم.

شىرىتكىش ءھام ىدىراتقىش اعىمدارمەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ باستى جولى عىلىم-ءبىلىم ارقىلى كۇرەسۋ. وقىعان، ءبىلىمدى، الەمدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردان جان-جاقتى حابارى بار، ەركىن ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىرىلماعان، ساناسى ۋلانباعان، كوزى اشىق، گۋمانيزم پرينتسيپتەرىنە بەرىك، ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن، ىلگەرىشىل، بىربەتكەي، تالاپتى دا تالانتتى، ءبىر اللاھقا عانا قۇلدىق ۇراتىن، ەڭبەكشىل ءھام ىزدەنىمپاز ادال جانداردان تۇراتىن قوعام قۇرا الساق، وندا قازاقستان الەمدەگى ەڭ اۋقاتتى ءھام دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنەرى ءسوزسىز. بارلىق مۇسىلماندار وسى جولمەن جۇرسە قانداي تاماشا بولار ەدى. سوندا قازىرگى شۆەتسيا، گەرمانيا، جاپونيا دەڭگەيىندەگى مۇسىلمان قوعامدارى پايدا بولار ەدى، اتتەڭ! ال قاناۋشى توپتارعا، توتاليتارلىق سەكتالارعا ناداندىق عانا كەرەك، ويتكەنى نادان توبىردى باسقارۋ، قاناۋ، الداپ-ارباۋ قيىنعا سوقپايدى. قاناۋشىلىقتىڭ بارلىق تۇرىنە قارسى بولۋىمىز كەرەك، ونىڭ ىشىندە ءدىني قاناۋشىلىققا دا تۇتاستاي قوعام بولىپ قارسى تۋرۋىمىز شارت.

مىنا قۇران اياتتارىن وقىپ، تۇسىنگەن مۇسىلمان قالايشا نادان بولسىن؟!  يسلام ءدىنىنىڭ بىلىمگە، عىلىمعا قانشالىقتى ءمان بەرگەنىن مىنا اياتتاردان-اق بايقاۋعا بولادى:

شىنىندا، پەندەلەرى ىشىندە اللاھتان بىلىمدىلەر قورقادى! (فاتىر سۇرەسى، 35/28)

ايت: «بىلەتىندەر مەن بىلمەيتىندەر تەڭ بولا ما؟» (زۇمار سۇرەسى، 39/9)

ايت: «يەم! ءبىلىمىمدى كوبەيت!» (تا-حا سۇرەسى، 20/114)

كەشىرىمءدى نەگىز ەت! ىزگىلىكءتى بۇيىر! نادانداردان تەرىس بۇرىل/اۋلاق بول! (اعراف سۇرەسى، 7/199)

ەركىن سانادان، ەركىن ويلاي الاتىن ادامنان شەكسىز وي-پىكىر، جاڭالىق شىعادى، عىلىمي تاپقىشتىق وسىنداي ورتادا گۇلدەنەدى، داميدى. ال، ساناسىنا بۇعاۋ سالىنعان، ەركىن ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان، شەكتەۋلى ويلايتىن ادامنان دا شەكتەۋلى دۇنيەلەر عانا شىعادى، قىڭىر-قيسىق، ماردىمسىز تۋىندىلار، ونىمدەر عانا دۇنيەگە كەلەدى. الىسقا كەتپەي-اق، كەشەگى كەڭەس زامانىن مىسال ەتسەك تە بولعانى. وندا اتەيست-كوممۋنيست يدەولوگيا ەركىن ويلاۋعا شەك قويعان ەدى، ناتيجەسىندە قوعام مەن ەكونوميكا توقىراۋعا ۇشىرادى. اتاقتى سوتسيولوگ، پوليتەكونوميست ماكس ۋەبەر (1864-1920) ەڭبەكتەرىندە ەكونوميكالىق دامۋ مەن قوعامنىڭ وركەندەۋىنىڭ ءدىني سەنىمگە دە بايلانىستى ەكەنىن جان-جاقتى زەرتتەگەن. دوگماتيزم مەن سحولاستيكانى قاتتى ۇستاناتىن ريتۋاليست كاتوليك قوعامدارىنىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقات جاعىنان حريستياندىقتى رەفورماعا سالعان پروتەستانتتاردان ارتتا قالۋىن وسى سەبەپكە بايلانىستى دەپ تۇسىندىرگەن عالىم. شىن مانىندە مۇسىلمانداردىڭ ەكونميكا جانە عىلىم-ءبىلىم مەن تەحنولوگيادا ارتتا قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ناداندىق پەن جالقاۋلىققا اپارىپ سوقتىراتىن فاتاليزم مەن اسكەتيزم دەسەك قاتە بولماس. ايتپەسە، يسلامدا دۇنيەلىك دامۋعا قارسى ەشبىر بۇيرىق جوق، قايتا دۇنيە مەن اقىرەتتىڭ ۇيلەسىمدى اراقاتىناسى بار:

«ۋا، يەمىز! بىزگە دۇنيەدە دە ىزگىلىك بەر جانە اقىرەتتە دە ىزگىلىك بەر!» (باقارا سۇرەسى، 2/201)

دۇنيەدەگى ءناسىبىڭدى دە ۇمىتپا! (قاساس سۇرەسى، 28/77)

وكىنىشكە قاراي مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندەگى قاناۋشى ءدىني توپتار مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ ەركىن ويلاۋىنا، ەركىن ءومىر سۇرۋىنە جويقىن زيان كەلتىرۋدە، ولاردى قاراڭعى عاسىرلارعا كەرى قايتارۋعا ارەكەت جاساۋدا.

وسى شاعىن ماقالامدا ءبىراز دۇنيەنىڭ باسىن اشىپ ايتۋعا تىرىستىم. ارتىق كەتكەن جەرىم بولسا، كەشىرىم سۇرايمىن. بىراق، مۇسىلمان حالقىمنىڭ تەلىم-تەلىم بولىپ، قىرىقشاقتى دىنگە بولىنگەنىن، ءبىر مۇسىلماننىڭ وزىندە بىربىرىنە امانى جوق ونداعان باعىتقا جىكتەلگەنىن كورىپ، ابدەن قينالعان سوڭ، ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا ۋايىمداعان سوڭ وسىنىڭ ءبارىن اشىق ايتىپ وتىرمىن. مەنىڭ ۇجدانىمنىڭ الدىندا ءبىر پارىزىم وتەلگەن سياقتى بولدى، قالعانىن ءوزىڭ ءبىل اعايىن!

مەن ەكونوميكالىق داعدارىستاردان قورىقپايمىن، ەكونوميكا بىردە داميدى، بىردە قۇلدىرايدى. مۇنايىمىز تاۋسىلىپ قالادى دەگەننەن دە قورىقپايمىن، سەبەبى مۇنايسىز ەلدەر دە دامىپ جاتىر، ءتىپتى، گەرمانيا، جاپونيا سياقتى ەلدەردىڭ ەش مۇنايى دا جوق. ال مەن رۋحاني قۇلدىراۋشىلىقتان، ناداندىقتان، ۇلتىمىزدىڭ دىنگە ءبولىنىپ بەرەكەسىنىڭ كەتۋىنەن قورقامىن، ءتىپتى، ۇرەيلەنەمىن. ماتەريالدىق دۇنيەلەردى ورنىنا قويۋعا بولادى، بىراق عاسىرلار قويناۋىندا قالىپتاسقان رۋحاني مۇراعا جاسالعان زيان وڭايلىقپەن وڭعارىلمايدى. سوندىقتان، ويلانايىق، اعايىن، ويلانايىق!

مۇرتازا بۇلۇتاي

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

ءدىنتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى

«اباي-اقپارات»