- امانسىز با ءاليحان مىرزا! 22 جەلتوقسان كۇنى اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمىنە قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى: "...مۇناي مەن گاز سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس. ونىمەن اينالىساتىندار بار» - دەدى. قرتپ ەب-ءتىڭ بۇل ءسوزى قازاقستانداعى ساياسي بيلىك جۇيەسىنىڭ ۇلكەن داعدارىستا ەكەنىن بىلدىرمەي مە؟!  سوندا، بىزدەگى مۇناي مەن گاز سالاسى مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى "جەكە مەملەكەت" پە؟ جەرگىلىكتى بيلىككە باعىنباسا، "سكۆاجيناڭ بولسا - تالتاڭدا..." دەگەن ءپرينتسيپتى دارىپتەۋ ەمەس پە قرتپ -ەبتىكى؟!

ناۋرىزباي.

- بىرىنشىدەن، مۇناي مەن گاز سالاسىنا ينۆەستيتسيالار تارتۋ كوبىنە ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ءىس-قىميلىنا بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. ال جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ بيزنەسكە قاتىستى نەگىزگى جۇمىسى  - بارلىق اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى ازايتىپ، ءوز ىسىمەن اينالىسام دەگەندەرگە جاعداي جاساۋ. سوندىقتان شيكىزاتى بار وبلىستارداعى باسشىلاردىڭ جۇمىسى بيۋدجەتكە تۇسەتىن قارجىمەن عانا ولشەنبەۋى ءتيىس. سەبەبى، ولاردىڭ شەۆرون، ادجيپ، ەني سەكىلدى الپاۋىتتىردىڭ كەلۋىنە دە قاتىسى بولعان جوق، قوماقتى ينۆەستيتسيا تارتۋعا دا قاتىسى بولعان جوق. ەكىنشىدەن، الەمدىك  مۇناي،مىس،اليۋميني، مىرىش  نارىعىنا ۇكىمەتتىڭ دە اكىمنىڭ دە ىقپالى جوق.  سونىمەن قاتار كەز كەلگەن بيزنەس، ۇساعى بولسىن، ءىرىسى بولسىن ،بيلىككە ەمەس زاڭدارعا باعىنۋى ءتيىس. ال بيلىكتىڭ مىندەتى -سول زاڭداردا ەل مۇددەسىن قورعاۋ.

- امانسىز با ءاليحان مىرزا! 22 جەلتوقسان كۇنى اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمىنە قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى: "...مۇناي مەن گاز سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس. ونىمەن اينالىساتىندار بار» - دەدى. قرتپ ەب-ءتىڭ بۇل ءسوزى قازاقستانداعى ساياسي بيلىك جۇيەسىنىڭ ۇلكەن داعدارىستا ەكەنىن بىلدىرمەي مە؟!  سوندا، بىزدەگى مۇناي مەن گاز سالاسى مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى "جەكە مەملەكەت" پە؟ جەرگىلىكتى بيلىككە باعىنباسا، "سكۆاجيناڭ بولسا - تالتاڭدا..." دەگەن ءپرينتسيپتى دارىپتەۋ ەمەس پە قرتپ -ەبتىكى؟!

ناۋرىزباي.

- بىرىنشىدەن، مۇناي مەن گاز سالاسىنا ينۆەستيتسيالار تارتۋ كوبىنە ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ءىس-قىميلىنا بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. ال جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ بيزنەسكە قاتىستى نەگىزگى جۇمىسى  - بارلىق اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى ازايتىپ، ءوز ىسىمەن اينالىسام دەگەندەرگە جاعداي جاساۋ. سوندىقتان شيكىزاتى بار وبلىستارداعى باسشىلاردىڭ جۇمىسى بيۋدجەتكە تۇسەتىن قارجىمەن عانا ولشەنبەۋى ءتيىس. سەبەبى، ولاردىڭ شەۆرون، ادجيپ، ەني سەكىلدى الپاۋىتتىردىڭ كەلۋىنە دە قاتىسى بولعان جوق، قوماقتى ينۆەستيتسيا تارتۋعا دا قاتىسى بولعان جوق. ەكىنشىدەن، الەمدىك  مۇناي،مىس،اليۋميني، مىرىش  نارىعىنا ۇكىمەتتىڭ دە اكىمنىڭ دە ىقپالى جوق.  سونىمەن قاتار كەز كەلگەن بيزنەس، ۇساعى بولسىن، ءىرىسى بولسىن ،بيلىككە ەمەس زاڭدارعا باعىنۋى ءتيىس. ال بيلىكتىڭ مىندەتى -سول زاڭداردا ەل مۇددەسىن قورعاۋ.

-ءاليحان اعا! نەگە قازىر بارلىق نارسەدەن قءادىر كەتكەن قوعام بيلىككە سەنبەيدى، تەلەارنالارعا سەنبەيدى، زيالى قاۋىمنان وندا ابىروي كەتتى مۇنىڭ ءبارى كىمگە كەرەك؟ وسى باسسىزدىققا قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭىز؟ باتىستىڭ ىڭعايىنا قاراي جاسالعان وسى رەجيم قازاقتى ءتۇبى قۇرتىپ تىنباي ما؟

-اقاپاراتتىق ءداۋىر باستالاعالى بەرى جالپى الەمدە فرەنسيس فۋكۋياما ايتقانداي: "سەنىم راديۋسى" كىشىرەيگەن. جالپى بىلىمدىلىك دەڭگەيى كوبەيگەن سايىن قۇر سەنىمنەن گورى ويمەن تالداۋدىڭ جانە مۇددەلەردى ءتۇسىنۋدىڭ ورنى ارتا بەرمەك. دامىعان ەلدەردە كەز كەلگەن بيلىكتى ءتاۋباسىنا كەلتىرەتىن زاڭى مەن حالقى بار. بيلىكتىڭ وقتىن-وقتىن الماسىپ تۇرۋى دا كىمدى بولماسىن ەرتەڭ ءوزى دە زاڭعا باعىنىشتى ازاماتتىڭ ءبىرى بولاتىندىعىن ويلاندىرادى. تاعدىرى حالىقتىڭ پيعىلىنا تاۋەلدى بولعان سوڭ لاۋازىم يەلەرى دە، پارتيالار دا جاسامپازدىق جارىسىنا تۇسەدى. ويتكەنى،  الەۋمەتتەنىپ ۇيرەنگەن حالىق ەڭ شەشۋشى ءسات - سايلاۋ كەزىندە بۇرمالاۋعا جول بەرگىزبەيدى. سايلاۋعا بىزدە كەڭەس داىۋرىنەن باستاپ ناتيجەسى الدىن الا بەلگىلى ناۋقان سەكىلدى كوزقاراس قالىپتاسقان. تۇرىكتەر سايلاۋدى «سەچيم» دەيدى. ءبىز دە  سايلاۋدى كەلەشەكتە «حالىق شەشىمى» دەپ ۇعىنساق دۇرىس بولار ەدى. باتىستىڭ ۇلگىسىمەن جاسالسا جوعارىدا ايتىلعانداي  حالىققا قىزمەت جاسايتىن جۇيە قالىپتاسار ەدى. ءبىزدىڭ بيلىك باتىستان تەك وزىنە كەرەگىن عانا الىپ وتىر. ال، تەلەارنالار مەن زيالى قاۋىمنىڭ كەيبىر وكىلدەرىن ءوزارا سەنىمسىزدىكتى ودان ءارى ۇدەتىپ ،قوعامدىق سانانى بولشەكتەۋگە   بيلىك پايدالانىپ ءجۇر. وعان قوسا بيلىك تىكەلەي مەملەكەتتىك تاپسىرىس ارقىلى نەمەسە جاناما الاپاۋىتتار ارقىلى بارلىق تەلەارنالار مەن باسىلىمداردا ورىن بەرىپ قويعان ون- ون بەس «ساياساتتانۋشى، قوعامتانۋشى، عالىم»، ت.ب. پايدالانۋدا. ولارعا ءتىپتى نۇروتاندى سىناۋعا دا رۇقسات بەرىلىپ قويعان. سەبەبى ولارعا بيلىكتىڭ نەگىزگى قويعان ماقساتى - حالىقتىڭ ميىنا مەملەكەتتىك اپپارات پەن بيلىكتەن باسقانىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى دەگەن ويدى ءسىڭىرۋ. باسىلىمداردى تالداپ وقىساڭىز ،ولاردى ءوزىڭىز-اق تاباسىز. بىراق، تاۋەلسىزدىككە  قۇندىلىقتارى شايىلىپ ، مادەني ،رۋحاني دۇبارالىق احۋالىندا جەتكەن قازاق قوعامى ىشىندە قازىر بۇرقۇلداعان قازان سەكىلدى قايناپ، ءپىسۋ ءجۇرىپ جاتىر. جاستاردىڭ ىشىندە يماندىلىق جولىن تاڭداپ ،رۋحاني تەمىرقازىعىن ىزدەۋشىلەر كوبەيدى. سوندىقتان كەلەر ۇرپاقتان كۇتەتىن ءۇمىتىم كوپ. ال ءبىز قاراپ وتىرماي ءوز بىلگەنىمىزدى حالىققا ادال جەتكىزىپ وتىرۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ىشقىنىپ تا، ايقايلاپ تا سويلەۋ، نە كوشەگە شىعۋ بارشاعا مىندەت ەمەس، اقيقاتتى ايقايلاماي دا ايتۋعا بولادى. اقيقاتتى ايتۋ ەرلىك بولىپ سانالمايتىن زامانعا تەزىرەك جەتۋىمىز قاجەت.

- اسسالاۋماعالەيكۋم، الەكە! وتكەندە "تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى" دەگەن رەسپۋبليكالىق ايتىستا كورەرمەندەردىڭ اراسىنان كورىپ قالدىق. ايتىستا ءبىراز شىندىقتىڭ بەتىن اشقان بالعىنبەك، سىرىمبەك، سەرىكزات، رينات، رۇستەم، الىبەك سياقتى بىرقاتار اقىندار جۇلدەگەرلەر اراسىنان كورىنبەدى. وسىعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزدى بىلسەم دەپ ەدىم. سالەممەن، تۇران ۇلى

- شىنايى اقىندىق التىننان جاسالسا دا قاپ تۇبىندە جاتپايدى. ەكىنشىدەن، مەملەكەت تاراپىنان الىناتىن سىي-سياپاتتىڭ دا، لاۋازىم مەن القا، جۇلدەنىڭ دە شىنايى قۇنى بارىمىزگە بەلگىلى ەمەس پە؟ دەگەنمەن، كەڭەس ءداۋىرىنىڭ  دىلدەگى  مۇراسى رەتىندە شەن-شەكپەن، لاۋازىم، اتاقتى اسىرە قادىرلەۋ ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى دە بار. سوندىقتان بولار، ونسىز دا ەسىمى بەلگىلى ازاماتتار ماقالا، حاتتارىنىڭ سوڭىنا «مەملەكەتتىك سىيلىق يەگەرى» سەكىلدى اتاقتارىن قوسىپ جازادى. ال مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ تاعدىرىن شەنەۋنىكتەر شەشەتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟ سوندىقتان جاڭاعى ءسىز ايتقان ىنىلەرىمىز دە، ايتىسقا قاتىستىرىلماعان ايبەك تە مويىماسىن. ايتىستىڭ دا ونەردىڭ دە شىن باعاسىن حالىق بەرەدى. شەنەۋنىكتەر شەشكەن شەشىم ارقىلى مانساپ تا، بايلىق تا الۋعا بولادى، بىراق اقىن اكىمگە باعا بەرە الادى، اكىمدەر اقىندىقتى ولشەي المايدى. ۇلى ءشامشى دە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كومپوزيتورلار وداعىنا مۇشە بولعان ەمەس. سوڭعى كۇندەرىندە عانا وردەنمەن ماراپاتتالدى. سوندىقتان بيلىك ارالاسىپ ۇيىمداستىرعان ونەر جارىسى بولسىن، ساياسي باسەكە بولسىن، باسقا دا سالانىڭ  دودالارىندا الىناتىن ورىن ءازىر شىنايى كورسەتكىشكە ساي ەمەس ەكەنى ولاردىڭ كوڭىلىنە جۇباتۋ بولار.

- ءاليحان اعا، سالەمەتسىز بە؟ ءسىز ءداستۇردى ساقتايسىزبا؟ تەمەكىنى كوپ تارتاسىزبا؟ ىشىمدىككە قالايسىز؟ ءسىزدىڭ دوستارىڭىز كىم؟ جاقىن ادامدارىڭىزدىڭ ىشىندە ساتىپ كەتكەندەرى بار ما؟ الماتى قالاسى، ءىنىڭىز تالعات

-  «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەن اباي ءسوزىن ءبارىمىز باسشىلىققا الۋىمىز قاجەت. قازاقي رۋح پەن بولمىستى ساقتاي وتىرىپ، دامۋعا تۇساۋ بولمايتىن داستۇرلەردى ساقتاۋعا تىرىسامىن. تەمەكى شەكپەيمىن. ىشىمدىكتەن ەپتەپ تاتقانىمىز راس.ءسوز ورايى كەلگەن ەكەن، كەڭەس داۋىرىندە  ادەبيەت، ونەر،ىشىمدىك كوپتەگەن ويشىل ادامدار ءۇشىن ءومىردىڭ اششى شىندىعىنان قاشۋ جولى دا بولعانى انىق. قازىر ونىڭ ءبارىن تىيدىق. قۇدايعا شۇكىر سوناۋ مەكتەپتەن بەرى كەلە جاتقان دوستارىم بار. ستۋدەنت كەزىمدە  باستالعان دوستىقتى دا ۇزبەي كەلەمىز. ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا دا ءبىراز دوس تاپتىم. مەن قاي لاۋازىمدا جۇرسەم دە ولارلىڭ كوپشىلىگىمەن بايلانىستى ۇزگەن ەمەسپىن. ولارعا ءبىر ريزا بولاتىنىم ،سول جىلدارى مەنىڭ لاۋازىمىمدى پايدالانىپ، ءوز ماسەلەلەرىن شەشۋگە ۇمتىلعان جوق. ءبىر جاعىنان بۇل دوستىقتىڭ شىنايىلىلىعىن ساقتاپ قالۋعا دا ءوز اسەرىن تيگىزدى. دوستارىمنىڭ اراسىندا ونەر ادامدارى دا بار،  جۇمىسشى،دارىگەر،مۇعالىم عالىم دا بار، كاسىپكەرلەر مەن لاۋازىم يەلەرى  دە بار. ال، بيلىكتەن كەتكەننەن سوڭ سىرت اينالىپ كەتكەندەرى كوبىنەسە سول بيلىكتە جۇرگەندە تانىسقان «دوستار» ەدى. ولار سول كەزدەرى ءتىپتى ۇيدەن دە شىقپاي قوياتىن. ولاردىڭ دا جانە كەيىن ساياسي باسەكەلەستىكتە ۇتا الماعان سوڭ قارجىلارى مەن اقپاراتتىق قۇرالدارىن پايدالانىپ، يدەيا مەن پارتياعا وپاسىزدىق جاساپ كەتكەن كەيبىر جىگىتتەردىڭ  دە كەيبىر ىستەرىن ءوز قولىنان تالاي شاي قۇيىپ بەرگەن انامنىڭ كورمەگەنى شۇكىر دەپ كەيدە ويلاپ قويامىن. جوعارىداعى ايتقانداي، مەن ولاردى كەشىردىم،بىراق ولاردىڭ  مەن ءۇشىن باعاسى بەلگىلى بولدى.

- «اكەگە قاراپ ۇل وسەر، اناسىنا قاراپ قىز وسەر» دەگەن ماقال بەكەر ايتىلماعان. كەز-كەلگەن وتباسىندا اكە مەن انانىڭ ءرولى وتە ەرەكشە. وسى تۇرعىدا سىزدەن سۇرايىن دەگەنىم، ءاليحان اعا، ءسىز سىندى ەلىمىزدىڭ تۇلعاسىن قالىپتاستىرعان ءوز اتا-اناڭىز جايلى بىرەر ءسوز ايتىپ كەتسەڭىز؟

- اكەم مۇحامەديا ءدىني جوعارى ساۋاتتى بولدى. اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن بىلەتىن. 1931 جىلى 58 باپپەن جاۋاپقا تارتىلعان. 1950 جىلى ەكىنشى رەت قۋدالاۋعا ۇشىراسا دا ءدىن يسلام ، يماندىلىق جولىنداعى كۇرەسىن ءومىر بويى توقتاتپاي ، اقىرى كەڭەس كەزىندە اق جەزقازعاندا مەشىت اشقىزۋعا قول جەتكىزگەن قايراتكەر  كىسى ەدى. ءتورت جىل بيلىكپەن كۇرەسە ءجۇرىپ 1982 جىلى مەشىت اشقىزدىرتىپ سونىڭ العاشقى يمامى بولدى. تازالىقتىڭ، ادەتتىلىكتىڭ، يماندىلىقتىڭ جانە بىلىمپازدىقتىڭ ۇلگىسى بولدى . سول كىسى تاۋەلسىزدىكتى كورسە قالاي بولار ەدى دەپ ىشتەي  كەيدە قيالداپ قويام. انام حاديشا قازاقي سالت-ءداستۇردى، قاناتتى سوزدەردى وتە جاقسى بىلەتىن. ال جازبا ادەبيەتتەن مۇحتار اۋەزوۆتى قايتا-قايتا وقي بەرەتىن. وتە ۇستامدى دا پاراساتتى، ىشكى قايرات، جىگەرى مول كىسى ەدى. يماندارى جولداس بولسىن.

- ءاليحان اعا! عىلىمي جۇمىسپەن اينالىساسىزبا؟ ەڭبەكتەرىڭىز كوپ پا؟

الماتى قالاسى

كازگۋ - دىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى

- مەن 81-92 جىلدار اراسىندا عىلىممەن اينالىستىم. 1988 جىلى ماسكەۋ اۆتوموبيل- جول ينستيتۋتىندا تەحنيكا عىلىمى كانديداتتىعىن قورعادىم. تەحنيكاداعى سەنىمدىلىك ،اۆتوموبيل  تەحنيكا-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن اينالىستىم.

92 جىلى مەملەكەتتىك قىزمەتكە اۋىستىم. كەز كەلگەن ءىستى بەرىلىپ اتقارۋ مەنىڭ ادەتىم. سوندىقتان شىنايى عىلىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتپەن ۇشتاستىرۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان كەيبىرەۋلەر سەكىلدى باسقالار جازعان ەڭبەككە اۆتور بولعىم كەلمەدى. 1999 جىلى مەملەكەتتىك قىزمەت رەفورماسىن باسقارعاندا سول سالادا بۇرىن قازاقستان مەن كسرودا عىلىمي زەرتتەۋ بولماعاندىقتان، عىلىمي ىزدەنىسپەن دە اينالىسۋعا تۋرا كەلدى. ونىڭ ناتيجەلەرىن مونوگرافيادا كەلتىردىم. سول جىلدارى دوكتورلىعىڭدى قورعا دەگەن كەيبىر اكادەميكتەرىمىزدىڭ ۇسىنىسىن قابىلدامادىم. سەبەبى، لاۋازىمدى پايدالانىپ دوكتور، كانديدات بولۋدى مەن  عالىمداردى دا ،عىلىمدى دا قورلاۋ دەپ تۇسىنەمىن.

- الەكە، سەن تۋراى ايتكاندا ماركۇم التەكە تۋرالى ايتپاۋ مۋمكiن ەمەس. كiم-كiمدi ساتقانىن وزiڭ جاقسى بiلەسiڭ. التىنبەكتiڭ سەن تۋرالى جازعان «اقتالگىن كەلسە، اق سويلە - اداسپايسىڭ ءاليحان، وسىنى ەسكە تۇتقايسىڭ» دەپ اتالاتىن كولەمدi ماقالاسىن وقىدىڭ عوي. وعان كءۇمءان جوق. 2005 جىلى «التىن وردا» گازەتiندە جاريالانعان. التىنبەك ساياساتكەر ەدi عوي، دايەكتەرi قولمەن قويعانداي. ول سەنiڭ «التىنبەك «باسىما قاۋiپ تءونiپ تۇر» دەپ مەنەن كومەك سۇرادى» دەگەن سوزiنە بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن: «الەكە، وسى وتiرiكتi ايتىپ وتىرعاندا سەنiڭ ءوزiن قانشا رەت وزگەرiپ، قانشا رەت قۇبىلعانىڭدى مەن بiلەمiن، جاڭدايىڭدى تۇسiنەمiن... مەن «جەكە باسىما قاۋiپ تءونiپ تۇر» دەپ سەنەن قورعان سۇراگان ەمەسپiن. سەبەبi, مەن ول كەزدە ۇمىتپاساڭ قاۋiپسiزدiك كەڭەسiنiڭ حاتشىسى، پرەزيدەنتتiڭ قاۋiپسiزدiك جونiندەگi كومەكشiسi بولاتىنمىن. ال سەن زەينەتكەرلەرگە كومەك كورسەتەتiن الەۋمەتتiك سالا مينيسترi بولاتىنسىڭ. سوندا قاۋiپسiزدiك كەڭەسiنiڭ حاتشىسى زەينەتكەرلەردiڭ قورعاۋشىسىنان كومەك سۇراسا وندا بiزدiڭ ەلiمiزدە نە بولگانى».

بۇدان باسقا دا ايتاتىن ماسەلە جەتكiلiكتi. ەندi ناقتى سۇراككا كوشەيiن. شاماڭ جەتسە، جاۋاپ بەرەرسiڭ...

1. «اق جول» نە سەبەپپەن بءولiندi? پارتيادا جۋلانوۆا ەكەۋiڭ عانا قالعان سوڭ «ۇشارلارىڭدى ساي، قونارلارىڭدى جەل بiلەتiن» سياكتى كورiنەدi. ءاليحان، سەن ءوزiڭدi «ساياسي ولiكپiن» دەپ سانايسىڭ با؟

2. دۆك تۋرالى اركiم ءارتۋرلi ايتادى. ءابليازوۆ «دۆك-نى قۇرعان مەن ەدiم» دەگەنگە كەلتiرiپتi. الەكە، سەن بiلەسiڭ عوي، شىنىڭدى ايتشى، دۆك-نىڭ نەگiزiن قالاۋشىسى التىنبەك ەمەس پە ەدi. ەسiڭدە مە، باسپاحانانىڭ القام-سالقام، جوندەۋ جۇمىستارى جءۇرiپ جاتقان زالىندا التىنبەك باستارىڭدى قوسىپ، دۆك-نىڭ ماسەلەسiن تالقىلاعاندارىڭ؟ وسىنى مويىندايسىڭ با؟

3. «اق جولعا» پرەزيدەنتتiڭ «باتاسىمەن» كەلگەنiڭدi كوپشiلiك بiلەدi. وسىنىڭ ارا-جiگiن اشىپ بەرۋگە دارمەنiڭ جەتە مە؟

4. الەكە، «ءاليحان - كوجا» دەگەنگە نەگە سونشا شامداناسىڭ؟ الدە قوجا بولعانىڭىزعا ارلاناسىڭ با؟

5. ءاليحان، سەنi بيلiك تابالدىرىعىمەن جەتەلەگەن كiم؟ قۇدايشىلىعىن ايتشى.

6 التىنبەك دوسىڭدى كiم ءولتiرتتi دەپ ەسەپتەيسiڭ؟ ونىڭ ولiمiنە ءوزiڭدi كiنالi سانايسىڭ با؟

7. پرەزيدەنت سايلاۋىنا تۇسپەك ويىڭ بار ما؟

الدىن-الا راحمەت

- ءبارىمىز اللا الدىندا جاۋاپ بەرەمىز. ادامي تۇرعىدا وسى اۋىر تاقىرىپقا بار سۇراققا جاۋاپ بەرەمىن دەگەن ۋادەمدە تۇرۋ ءۇشىن عانا بارۋعا ءماجبۇرمىن. كەيبىر جاعدايدىڭ  شىنايى سەبەپتەرى مەن اقيقاتىن تاياۋ ارادا ەشكىم بىلمەۋى مۇمكىن.  ءبىر اللاعا سەنىپ، سىيىنعان، بىراق ارۋاقتى  سىيلايتىن قازاقتىڭ بالاسىمىن. جوعارىدا ەكى، ءۇش رەت سول كەزەڭدەگى جاعدايلار تۋرالى ايتتىم. ءابىلازوۆتىڭ  قدت قۇرعانداعى وقيعالار تۋرالى  ەستەلىك ينتەرۆيۋىن وقىساڭىز، ءوزىڭىز دە اڭعارارسىز. ال 2001 جىلدىڭ كۇزىندە دوسىمنىڭ باسىنا قاۋىپ تونگەنى جونىندە كەيىنگى سوتتاردا ونىڭ تۋعاندارى دا ايتقان جوق پا؟ ال، 18 جەلتوقسان كۇنى ءبىر جارىم ساعاتتاي سول كەزدەگى قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەرىڭىڭ ماڭىنا ءجۇرىپ، كەيىن مارقۇم التەكەنىڭ ۇيىندە ءۇش ادام وتىرعانىمىز اقيقات. سول ءۇشىنشى ادام قازىر استانادا تۇرادى. ال كۋالەر جوقتاعى ەكەۋ ارا بولعان اڭگىمەلەرگە سىلتەمە جاساسام،دۇرىس بولماس ەدى.ءبىزدىڭ جۇيەدە كىمنىڭ كىمنەن قورعان سۇرايتىنى تەك لاۋازىمىنا بايلانىستى ەمەس ەكەنىن ءسوز ساپتاسىڭىزعا قاراعاندا ءوزىڭىز دە بىلەتىن بولارسىز. ەندى ناقتى جاۋاپقا كوشەيىك.

1. 2004 جىلى اقجول دەربەس، مىقتى ساياسي ۇيىمعا اينالعانىنا بيلىكتىڭ دە، باسقانىڭ دا كوزى جەتتى. جانە دە يدەيا ماڭىندا توپتاسقان قاراپايىم مۇشەلەردىڭ مۇددەسىن  قورعايتىن ادامداردىڭ پارتيا باسشىلىعىندا بار ەكەنى دە بەلگىلى بولدى. ونىڭ ۇستىنە اكەجان قاجىگەلدين بارلىق دەموكراتتار پارتيالارىن تاستاپ اقجولعا كىرسىن دەگەن ۇندەۋ تاستادى. وسىنى جۇزەگە اسىرماۋ ءۇشىن تەز ارادا اقجولدىڭ سىرتىنان پرەزيديۋم، ورتالىق كەڭەستە تالقىلاماستان باسقا ءبىر ويىندارعا قوسقىسى كەلگەندەر پايدا بولدى. وعان اقجولدى قارجىلاندىرعان الپاۋىتتاردىڭ دا بيلىكپەن ويناعىسى كەلگەنى ءوز اسەرىن تيگىزدى. ءسويتىپ، سولارعا جاقىندار پارتيادان كەتتى. ونىڭ ءبىر دالەلى- ولار كەتكەن سوڭ پارتيانىڭ قارجىسىز قالعانى. باسقاسىن جوعارىدا ايتتىم. ءسىز مەنى ساياسي ولىك دەپ ەەپتەسەڭىز نەسىنە ماعان  حات جازىپ وتىرسىز؟

2. دۆكنى قۇرۋدىڭ ەڭ باستى ىنتالاندىرۋشى  مۇحتار مەن عالىمجان  دەپ ويلايمىن. مەن شەشىمدى 18كۇنى كۇندىز ولاردان بولەك قابىلدادىم. دوسىم باسىنا قاتەر ءتوندى دەگەندە مەن 89 جىلى ۇلىتاۋ ۇيىمىن ۇيىمداستىرعانىمدى دا، كەيىن باسقا قوعامدىق ۇيىمدارعا دا جاقىن بولىپ، بۇقارامەن كوبىرەك جۇمىس جاساعانىمدى دا ەسكەرىپ، قورعاۋ ءۇشىن قوعامدىق ۇيىم قۇرۋ قاجەت دەدىم.  پرەزيدەنتكە بارۋعا وقتالىپ   ەدىم ، كەشەگى «كۇيەۋ بالانىڭ» تەلەديدارداعى سوزىنەن كەيىن سەنى ەشكىم جىبەرمەيدى دەدى. سول دوسىمنىڭ ۇيىندە وتىرعاندا ورازدى ىزدەپ، بىرنەشە ازامات تەلەفون اشتى. مەن نەگە ىزدەپ جاتىر دەپ سۇراعانىمدا عانا سول كۇنى الماتىدا ءباسپاسوز ءماسليحاتى وتەتىنىن ءبىلدىم. جانە ولاردىڭ ءبىر، ەكى وكىلى كەلە جاتقانىن ايتتى. مەن ىشتەي شەشىم قابىلداپ قويعاندىقتان، وعان دەيىن نەگە ايتپادىڭ دەپ سۇراق قويۋ ويما كەلمەپتى. تاعى دا ايتايىن سول اڭگىمەدە ۇيىندە وتىرعان ءۇشىنشى ادام استانادا تۇرادى. نەگىزىن قالاۋشىلار باسىنان باستاپ ۇيىمعا مۇشە بولمايدى ما؟

3.ءبىرىنشى، ەكىنشى سۇراقتا جاۋابىن الدىڭىز. جوعارى جاقتا دا وسى سۇراقتىڭ سىرى اشىلعان. ءبارىن وقىڭىز.

4.شامدانبايمىن. بىراق قازاقتىڭ ىشكى بىرلىگىنە جۇمىس جاساۋ تاۋەلسىز قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ءبارىنىڭ پارىزى دەپ ەسەپتەيمىن. مەنىڭ اتا-بابالارىم مەن ارلاناتىن ءىس جاساعان ەمەس. ۇستانعاندارى يماندىلىق، ۇستازدىق جولى بولعان. بىراق مەن دوس تاڭداعاندا دا، قىزمەت بابىندا دا ەشكىمنىڭ تەگىن نەگىزگە المايمىن. مەنى بىلەتىن ادام سەكىلدىسىز عوي. ونى ءوزىڭىز دە بىلەتىن بولارسىز.

5. مەن 89 جىلى ۇلىتاۋ قوزعالىسىن جانە نەۆادا -Cەمەيدىڭ  وبلىستىق ۇيىمىن باسقاردىم. العاشقى ءادىل سايلاۋ وتكەندە وبلىستىق كەڭەسكە دەپۋتات بولى سايلاندىم. ميتينگىلىك دەموكراتيانىڭ مەكتەبىن سول كەزدەن ءوتىپ قويعانمىن. تاۋەلسىزدىك بولماسا مەن مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولماس ەدىم. سەبەبى ول جۇيەگە سىن ايتۋدى ستۋدەنتتىك كەزدەن باستاعانمىن. 92 جىلى  دەكان ورىنباسارى بولىپ جۇرگەنىمنەن وبلىس اكىمنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالدىم. ول كەزدە وبلىستى شارىپبەك شارداربەكوۆ، گريگوري يۋرچەنكو باسقاراتىن. سول قىزمەتتە ءجۇرىپ، الماتىداعى جاس  مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرمەن تانىستىم. مەن رەسپۋبليكاداعى ەڭ جاس وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەدىم. سوندىقتان دا بولار يمانعالي مەن قىرىمبەكپەن دە، مارات پەن التىنبەكپەن دە ءجيى ارالاساتىنبىز. ءتىپتى، نەگە ءبىر بولمايسىڭدار، ازسىڭدار عوي دەپ نازىمدى دا ايتىپ قوياتىن. مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىز بارىمىزگە دە  اقىلىن ايتىپ تۇراتىن. 94 جىلى جوعارى كەڭەسكە  جەزقازعاننان دەپۋتات بولىپ سايلاندىم . جوعارى كەڭەس تاراعاندا كوپتەگەن ازاماتتار مينيسترلىكتەرگە ءتۇرلى دەڭگەيدە تاعايىندالدى. بۇل كەزدە جاڭاعى ايتىلعان ءتورت  ازاماتتىڭ بارىمەن دە اقىلداسىپ تۇردىق. ودان كەيىنگى لاۋازىمداردىڭ بارىندە پرەزيدەنت ءوزى شاقىرىپ ، ۇسىنىس جاسايتىن. 96 جىلى  احمەتجان ەسيموۆ اكىمشىلىككە وزىنە ورىنباسارلىققا شاقىرعاننان كەيىن ەشكىم مەن سەنى بالەن جەرگە قويسىن دەپ پرەزيدەنتكە ايتتىم دەگەن ەمەس

6.بىزدەن گورى جاريالىلىق پەن اشىقتىقتا كوپ ىلگەرى ەتكەن اقش-تىڭ وزىندە 1963 جىلدىڭ قاراشاسىندا  پرەزيدەنتى كەننەديدى ولتىرتكىزگەن كىم دەگەن ساۋالعا ءالى جاۋاپ الىنباي كەلەدى.  التەكەڭدى ولتىرگەن دە كىم، ولتىرتكەن دە كىم دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى تەزىرەك ايقىندالۋعا ءبارىمىز مۇددەلىمىز. ءبىز وكپەگە قيساق تا، ولىمگە قيمايتىن قارىم-قاتىناستا بولدىق. مەن ءوز باسىم ساياسي باسەكەلەستىكتى جاۋلاستىق دەپ ەسەپتەمەيمىن. ەشكىمدى جاۋ دەپ ساناعان دا ەمەسپىن. جاقىنىنان ايىرىلعان ساتتە كەز كەلگەن ادامنىڭ ويىندا ءتۇرلى، ءتۇرلى وي بولاتىنى ءسوزسىز، ونى مەن تۇسىنەمىن. مەن ءوزىم ساياسي باسەكەلەستىكتە ويىمدى اشىق جەتكىزگەنىمدى قالايمىن. ساياساتتا عانا ەمەس، جالپى ومىردە بىرەۋمەن ەرەگەسۋدى، وكپەمەن ءومىر ءسۇرۋدى قاتە دەپ سانايمىن. ەشكىمنىڭ سىرتىنان  جاسىرىن جۇمىس جۇرگىزىپ كورگەن ەمەسپىن. بيلىكتە جۇرگەننەن گورى قازىرگى جاعدايىمنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى، كىممەن قاتىسقىم كەلسە، سونىمەن قاتىسامىن، كىممەن جۇمىس جاساعىم كەلسە، سونىمەن جۇمىس جاسايمىن. بىراق ءسىز سەكىلدى ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى جاسىرىپ، دومالاق سۇراق تا بەرمەيمىن. كىنالىلەردى باسقا جەردەن ىزدەگەنىڭىز ءجون بولار. سىزدەيلەرگە سالسا مەكتەپتە شەكسىپ قالعاندار دا، ستۋدەنت كەزىندە سوزگە كەلىپ قالعان دا، مەملەكەتتىك قىزمەتتە پىكىرلەس بولماعاندار دا، ساياساتتا پىكىر تالاستىرعاندار دا كىنالى دەپ شىعارسىز.

7. ونى پارتيا شەشەدى. ۋاقىت كورسەتەر.

ءوزىڭىز تەگىڭىز بەن اتىڭىزدان ارلاناسىز با؟ نەگە جاسىراسىز؟ مەنىڭ تەلەفونىم: 87017112378

- اسسالاۋماعالەيكۋم، الەكە. ءبىز ستۋدەنت، ءسىز وقىتۋشى كەزىڭىزدە فۋتبول، ۆولەيبول، باسكەتبول سەكىلدى سپورت تۇرلەرىن جاقسى ويناۋشى ەدىڭىز. ءالى دە اينالىساسىز با؟ قازاق سپورتىن دامىتۋعا ءوز ۇلەسىڭىزدى قوسقىڭىز كەلمەي مە.

شىمكەنتتەن بۇرىنعى ستۋدەنتىڭىز ات-84 گر

- ۋاعالەيكۇم-ءۇسسالام! كەيىنگى جىلدارى فۋتبول، ۆولەيبولدان گورى جۇزۋمەن كوبىرەك اينالىسقان قاجەت بولدى. شاحماتتى ۇناتامىن. قازىر رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق توعىزقۇمالاق فەدەراتسياسىنىڭ توراعاسىمىن. بيىل تۇڭعىش الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋگە قول جەتكىزدىك.توعىزقۇمالاق دامۋىنا كومەكتى قازاقتىق جانە ازاماتتىق پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن.

-Bolat Naukenuly

نەگە "كوزلوۆتار" شەشەنستاندا وزدەرىن پرەزيدەنتتىككە ۇسىنبايدى؟ (پوچەمۋ ۆ چەچنە "كوزلوۆى" نە ۆىدۆيگايۋت سەبيا ۆ پرەزيدەنتستۆو؟)

http://www.zonakz.net/blogs/user/qazaqtv/14708.html

- شەشەنستانداعى احۋالدى قۇداي باسقا بەرمەسىن، بوكە. ول كوزلوۆ رەسەي ەمەس، قازاقستان ازاماتى. سوندىقتان شەشەنستاندا ۇسىنبايدى.  شەشەنستان حالقىنىڭ قازىرگى زامان بويىنشا ءوز پرەزيدەنتىن ۇسىنۋ قۇقىعى جوق، رەسەي پرەزيدەنتى ۇسىنادى.

-  اسسالاۋماعاليكىم اليحان اعا! ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاق وتباسىنىڭ تاربيەسى قالاي بولۋ كەرەك؟ قازىرگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ باعىتى سانا-سەزىمى جايلى نە ايتار ەدىڭىز؟

مىسالعا مەنىڭ ءبىر شەتەلدىك دوسىم بۇدان 5-6 جىل بۇرىنعى قازاقتىڭ بەينەسىمەن قازىرگى ۋاقىتتاعى قازاقتىڭ ايىرماشىلىعى جەرمەن-كوكتەي دەيدى. باتىستىڭ مادەنيەتىمەن، اراب مادەنيەتىنىڭ ەكسپانتسياسى وتە قاتتى جۇرگىزىلىپ جاتىر ەكەن دەيدى.

وسى شامادا شەتەلدە وقىپ كەلگەن ماعان دا وسىلاي كورىنەدى.

ءسىز ءوزىڭىز بالدارىڭىزدىڭ بۇيىرتسا بولاشاقتا قانداي بولىپ وسكەنىن قالار ەدىڭىز؟ ءوز بالدارىڭىزعا قانداي تاربيە بەرىپ جاتىرسىز؟

امان ءجۇرىڭىز!

- جوعارىدا ايتقانداي ءوزىن قاجەت دەپ سانايتىن داستۇرلەردى ساقتاپ، بولاشاق ومىرگە قاجەت ءبىلىم مەن بىلىكتى، مەملەكەتى بار حالىققا ساي ازاماتتىق پەن مەملەكەتشىلدىكتى سىڭىرە الساق، اتا-انالىق پارىزىمىزدىڭ  وتەلۋىنىڭ ءبىر باعىتى بولار ەدى دەپ ەسەپتەيمىن. كەز كەلگەن ۇلت زامان وتكەن سايىن وزگەرىپ تۇرادى. ەكى ءجۇز جىل بۇرىنعى نەمىسپەن قازىرگى نەمىستىڭ دە ايىرماشىلىعى بار. كەيبىر كۇشتى مادەنيەتتەر، ارينە، كوپ سالادا ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتەدى. ءبىزدىڭ كوشپەلى كەزەڭىمىزدە قالىپتاسقان ءبىر ەرەكشەلىگىمىز- جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلۋ. كەي ىستە بۇل ارتىقشىلىق، ال كەي جاعدايدا قيىندىق تۋعىزادى. سوندىقتان قازاقتىڭ دا مادەنيەت رەتىندە بەينەسى وزگەرىپ تۇرۋى، جاڭا مازمۇنمەن تولىعىپ تۇرۋى زاڭدى دا تابيعي قۇبىلىس، دامۋ قاجەتتىلىگى. بالالارىم بولاشاقتا يماندى، ەڭبەكقور، ءبىلىمپاز قازاق بولىپ وسكەنىن قالايمىن. تاربيەدە ناقىل سوزدەردەن گورى، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ءجۇرىس- تۇرىسىڭ، ۇلگىڭ كوپ اسەر ەتەتىن زامان بۇگىن. تىلەگىڭىزگە راحمەت!

-قازاقستانداعى وپپوزيتسيا، وپپوزيتسيا ەمەس قۋىرشاق تەاترى عوي. سوعان كەلىسەسىز بە؟

- وپپوزيتسيا دا، بيلىكتەگىلەر دە وسى قوعامنىڭ، قوعامدىق تاجىريبەنىڭ تولدەرى. بارلىق ادامنىڭ بىردەي ويلاۋى ادامزات تابيعاتىنا جات. ساياسي الۋاندىلىق - قوعامنىڭ دامۋ شارتى. وپپوزيتسياسى جوق قوعامدار تىعىرىققا تىرەلەدى. اللا تاعالا ادامزاتقا ۇلگى-ونەگە بولسىن دەگەندەي ەكى گەرمانيا بولدى، بۇگىن ەكى كورەيا بار. باسقا حالىقتاردى ءبىر بىرىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. وپپوزيتسياسى جوق سولتۇستىك كورەيا وڭتۇستىك كورەيادان ازىق-تۇلىك سۇرايدى، وزدەرى قوقان لوققى جاساي وتىرىپ. قىرىق جىل عانا  بولەك تۇرعاننان سوڭ گەرمانيا بىرىگىپ ەدى، جيىرما جىل بولدى شىعىس گەرمانيا ءالى دە باتىس گەرمانياعا جەتە الماي كەلەدى. جىلىنا ميللياردتاعان دوتاتسيا السا دا. سوعىستان كەيىنگى باتىس گەرمانيانىڭ كونستيتۋتسياسى بويىنشا وپپوزيتسياعا قولداۋ كورسەتىلگەن. وپپوزيتسيا تەلەديدارعا قول جەتكىزسە، اشىق پىكىرتالاس بولسا،  قازاقستانعا پايدا بولار ەدى. تاڭداۋ بولماي، تالعام بولمايدى. وپپوزيتسياسىن قۋىرشاق تەاترى قىلىپ ۇستاعىسى كەلگەن بيلىك ەل بولاشاعىنا بالتا شابادى. وپپوزيتسياداعىلاردىڭ ونى سىنايتىن كوپ ادامنان ارتىقشىلىعى - ءوز ويىن ءوز اتىنان جاسىرماي ايتىپ ءجۇر. بيلىكتى ماداقتاۋ ءۇشىن كوپ اقىلدىڭ دا جۇرەكتىڭ دە قاجەتى جوق. مەنىڭ ۇستانىمىم «جەتىستىكتى كورمەۋ- سوقىرلىق، ال كەمشىلىكتى كورمەۋ -جانى اشىماعاندىق». مەملەكەتكە جانى اشىمايتىن قوعام تاربيەلەگىسى كەلسە، بيلىك وپپوزيتسيانى قۋىرشاققا دا اينالدىرعىسى كەلەر، ءتىپتى جوق قىلىپ جىبەرۋگە تالپىنار. بۇل بيلىكتەگىلەردىڭ ازاماتتىعىنا سىن.

- سىزگە بءىز قازاقتىڭ ادال ۇلى رەتىندە سەنەمءىز!

مىنا قارالاعىشتارعا مءان بەرمەءڭىز، بۇلاردىڭ وسى جاپقان جالاسى مەن كوزبەن كورگەندەي ءوتءىرىك قارالاۋلارىنىڭ جازاسىن اللا بەرەتءىنءى مءالءىم. سءىز نە ىستەسەءڭىز دە, نە ايتساڭىزسدا بۇل قيسىقتارعا جاقپايدى، ويتكەنءى ولار ساناسىزدىققا ۇرىنعان. مەن سءىزدءىڭ جەكە باستى، بەلگءىلءى بءىر تۇلگانى جامانداعانىڭىزدى، قارالاعانىڭىزدى كورگەن ەمەسپءىن، مۇنىڭ ءوزءى سءىزدءىڭ قانشالىقتى پاراساتتى دا سانالى ازامات ەكەنءىنءىزدءىڭ دالەلءى. ساياسي جۇيەمەن عانا كۇرەسۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيسءىز، بءىز قوسىلامىز.

سۇراعىم:

1. قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى ءۇشىن كانداي ۇسىنىڭىز بار؟

2. ەلدەگى تابىستىن حالىققا تەڭ ءبولىنۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

3. قانشاما قازاق بالاسى پاتەرسىز ءجۇر، ول ءوز كەزەگىندە جانۇيا كۇراۋعا ۇلكەن كەدەرگى، ءاربار قازاق وتباسى پاتەرمەن قامتاماسىز ەتىلۋى ءۇشىن قانداي شارالار جاسار ەدىڭىز ەلباسى بولساڭىز(اللاحتان تيىلەيمىز بولۋىڭىزدى)

- 1.قازاق ءتىلى بويىنشا جوعارىدا ناقتى جاۋاپ بەرگەنمىن.

2.تابىس حالىققا تەڭ ەمەس، ەڭبەگىنە قاراي ءبولىنۋ كەرەك. ول ءۇشىن زاڭدارىمىز ەل مۇددەسىنە لايىقتالۋى كەرەك. بوستاندىق پەن ادىلەتتىلىك وقتىن-وقتىن قايشىلىققا ءتۇسىپ تۇرادى. كاسىپكەرلەر ءوز ىستەرىن اشىپ، جۇرگىزۋى  ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بوستاندىق قاجەت. بىراق ولار قاراقان باسىن ويلاپ كەتەۋى ءۇشىن ادىلەتتىلىكتى قاماتاماسىز ەتۋ- مەملەكەتتىڭ ءىسى. وسى ەكى قۇندىلىقتىڭ  تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ تۇرۋ- كەز كەلگەن ۇكىمەتتىڭ قاعيدالى شارۋاسى. تاياۋدا عانا الەمدى شارپىعان قارجى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ دا ءبىر سەبەبى دامىپ كەتكەن قارجى ەكونوميكالىق ءتاسىل مەن قۇرالدارعا ساي قوعامدىق قۇندىلىقتار تاراپىنان جاۋاپ بولماۋ. سوندىقتان دا ەكونوميكالىق رەفورمالار ۇزاق مەرزىمدى باياندى بولۋ ءۇشىن، قازاقستان تۇراقتى داميتىن مەملەكەتكە اينالۋ ءۇشىن رۋحانيات پەن مادەنيەتكە كوڭىل ءبولىنىپ، سيااسي رەفورمالار دا قالىس قالماۋى كەرەك.

3.  ەكونوميكادا ءادىل باسەكەلەستىك قاجەت. كادر ساياساتىندا تامىر-تانىستىقپەن ەمەس، بىلىكتىلىك باسشىلىققا الىنۋى كەرەك. ەكونوميكاداعى جالاقىنىڭ ۇلەسى كوتەرىلۋى قاجەت. پاراقورلىق پەن جەمقورلىق دەڭگەيى ازايسا، الپاۋىت كومپانيالارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر جويىلسا، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە بولىنەتىن قارجى كوبەيەر ەدى. كەزىندە ءۇي قۇرىلىسىنا كوپ بانكىلەر نەسيە بەرگەن كەزىندە مەن ۇسىنعان ەدىم. ءوسىپ كەلە جاتىرعان قالالاردىڭ ورتاسىنان قىمبات ءۇي سالۋعا جەر الاتىن كومپانيالارعا شارت قويىلۋ كەرەك. وسى ۇيلەردەن سەن كەرەمەت پايدا تاباسىڭ، ەندەشە وسى جەرمەن قوسا قالانىڭ باسقا جاعىنان دا جەر بەرەمىز، سودان ارزانداتىلعان ءۇي سالاسىڭ دەپ. ياعني، قالاعا كەلىپ جاتقان جاس ماماندار مەن جاس وتباسىعا جەكەشەلەندىرۋگە جاتپايتىن، اياعىنان تۇرىپ  كەتكەنشە تۇرا الاتىن ارزان الەۋمەتتىك كوممۋنالدىق ۇيلەر سالىنۋ كەرەك. جانە ءۇي سالاتىن جەر بولگەندە جاريالىلىق پەن ادىلدىكتى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بىرنەشە بالاسى بار جاس وتباسىلارىنا تۇرعىن ءۇي سالۋ باعدارلاماسى اياسىندا ارنايى جەڭىلدىكتەر قاجەت.سونىمەن قاتار قالاعا كەلگەن اۋىل بالالارىنا ارنالعان باعدارلاما قاجەت.

-پرەدپولوجيتەلنو داننىە روليكي دەلاەت تسرۋ س پوموششيۋ سرەدستۆ ەلەكتروننوي رازۆەدكي - «ەشەلون»، يزناچالنو ەشەلون سوزداۆالسيا دليا ۆەدەنيا راديوەلەكتروننوگو شپيوناجا پروتيۆ سسسر ي سوتسياليستيچەسكيح ستران، ۆكليۋچايا پەرەحۆات تەلەمەتري س سوۆەتسكيح سپۋتنيكوۆ ي ۆوەننىح راديولوكاتسيوننىح ستانتسي. سچيتاەتسيا، چتو پوسلە وكونچانيا «حولودنوي ۆوينى» ي راسپادا سسسر «ەشەلون» يسپولزۋەتسيا دليا بوربى س مەجدۋنارودنىم تەرروريزموم ي ناركوتورگوۆلەي، پري ەتوم پرودولجاەتسيا يسپولزوۆانيە سيستەمى ۆ تسەلياح ۆوەننو-پوليتيچەسكوي رازۆەدكي :

اليحان ميرزا، وسى شەتەلدىك تىڭشىلارعا قازاقستان نەگە توسقاۋىل قويمايدى؟ ءبىزدىڭ باسىلارىمىزدىڭ اڭگىمەلەرىن ءبىلىپ وتىرسا، ولار ءبىزدى 50 ەلدىڭ قاتارىنا جولاتپايدى ەمەس پە، قالاي ويلايسىز؟

- مەملەكەتتەر بولعاننان سوڭ بارلاۋ جۇمىستارى بولىپ تۇراتىنى ءسوزسىز. بىراق مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋى مەن وركەندەۋى نەگىزىنەن بيلىكتىڭ جاريا جۇمىسىنا، جاريا قابىلداناتىن زاڭدارىنا جانە ونىڭ ورىندالۋىنا بايلانىستى.  سوندىقتان ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشكى مالەلەرىمىزدى ماسونداردان دا،باسقا ۇلتتاردان دا، شەتەلدىكتەردەن دە كورمەي، سەبەبىن، جاۋابىن ءوز ىشىمىزدەن ىزدەۋىمىز كەرەك.

-  ءاليحان،يت ۋرە بەرەدى كەرۋەن ءوز جولىمەن كەتە بەرەدى. جوعارىداعى ايتىلعاندارعا كوڭىل بولمە،قارا قازاق سەنى قولدايدى. قاسىمحان

- راحمەت!

- ولاردىڭ بارلىعى دا جالعان وپپوزيتسيا قۇرۋ ءۇشىن ارنايى "كومانديروۆكاعا" جىبەرىلگەن بولاتىن.ال ءبىر-بىرىنەن ءبولىنۋ، قوسىلۋ-ءبارى حالىققا قويىلعان شوۋ-سەريالدار عوي!

بىرەۋ شوۋ-سەريالداردى كورەدى، بىرەۋ تەرەڭ تالداۋ حابارلارىن كورەدى. ءسىز ءوز تاڭداۋىڭىزدى جاساعان سەكىلدىسىز.

- قۇرمەتتى ءاليحان اعا! ءسىز قازاق ەلىنىڭ 2020 جىلى "زيالى ۇلت" بولىپ قالىپتاساتىنىنا سەنەسءىز بە؟ قازىرگى كەزدە رەسپۋبليكامىزدا وسى باعىتتا ورىن الىپ جاتقان ءىس-شارالارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ نە ىستەۋ كەرەك؟

قۇرمەتپەن ماقسات

- قاي ۇلتتىڭ بولماسىن بەلگىلى ءبىر بولىگىن زيالى قاۋىم دەپ ايتۋعا بولادى. بىزدە كەڭەس داۋىرىندە وقىمىستىنى دا، كاسىبي جازۋشى، عالىم، ونەر ادامىن  دا زيالى دەپ اتاۋ قالىپتاسىپ كەتكەن. زيالىلىق، مەنىڭشى، كاسىبي قاسيەت ەمەس، تۇلعانىڭ بويىنداعى ادامي جانە الەۋمەتتىك قاسيەت. ول ءسوزدىڭ توركىنى شامشىراق، ساۋلە، نۇر شاشۋ دەگەنگە كەلەدى. بىزدە زيالىلىق جەكە تۇلعالاردىڭ بويىندا بولعانىمەن قوعامنىڭ تۇتاس ءبىر بولىگى رەتىندە ەندى قالىپتاسىپ كەلەدى. يماندىلىققا بەت بۇرعان جاستاردىڭ كوبەيۋى بۇل پروتسەسستى تەزدەتەتىنى ءسوزسىز. قوعامنىڭ الەۋمەتتەنۋى دە، قاۋىمداسا ءبىلۋ قابىلەتى دە بيلىك تاراپىنان قامقورلىقتى قاجەت ەتەدى. ال ءوز بەتىمەن ازاماتتاردىڭ قۇرعان ۇيىمدارى كەرىسىنشە قىسىم كورەتىن بولسا، بۇل باعىتتاعى ىستەر تەجەلەدى. سوندىقتان، ءبىرىنشى، ءبىز الەمدىك دۇنيەتانىمدىق وي، فيلوسوفيا، عىلىم، ءبىلىم كوزدەرىنە قازاق تىلىندە تولىق قول جەتكىزە الاتىن جاعدايعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. ەكىنشى، ادەبيەت پەن ونەرگە مەملەكەت تاراپىنان قارجىلىق كومەك مول كورسەتىلۋى ءتيىس. بىراق ونىڭ كىمگە بەرىلەتىنى، قانشا مولشەردە بەرىلەتىنى شەنەۋنىكتەر ەمەس، ءوز پىكىرى بار وسى سالالاردى تۇسىنەتىن تۇلعالاردان تۇراتىن قوعامدىق كەڭەستە شەشىلۋى كەرەك. ءۇشىنشى، «مادەنيەت جانە اعارتۋ» دەگەن قازاق تىلىندە ارنايى تەلەارنالار اشىلۋى قاجەت. ءتورتىنشى، اعارتۋ باعىتىنداعى «تاريح، «ەنتسيكلوپەديا»، «زەرتتەۋشى» دەپ اتالاتىن دامىعان ەلدەردىڭ ارنالارىن قازاقشا سويلەتۋ كەرەك. بەسىنشى، يسلام تاريحىن زەرتتەپ ،يسلامنىڭ عىلىم مەن ءبىلىم، ەڭبەككە دۇرىس قارايتىن ءدىن ەكەنىن كوبىرەك ناسيحاتتاۋىمىز قاجەت. ورتا عاسىرلاردا عىلىم، ءبىلىمنىڭ ەڭ وزىق ۇلگىلەرى يسلام الەمىندە بولعانىن ايتىڭقىراپ، كوبىرەك ناسيحاتتاۋ قاجەت. جوعارىدا ايتقانداي "يسلام جانە ءبىلىم"," يسلام جانە عىلىم", "يسلام جانە ەڭبەك"دەگەن كىتاپشالاردى مۋفتيات ۇيىمداستىرىپ، دنباسىلار، زيالى قاۋىم، عالىم، فيلوسوفتار بىرلەسە جاساۋى قاجەت. التىنشى، رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردا دۇنيەتانىمدىق پىكىرالماسۋلار قاجەت. وعان بالاما پىكىرى بار تۇلعالاردى شاقىرۋدان بيلىك قورىقپاسىن. وسى سەكىلدى ناقتى قادامدار جاسالسا سەڭ قوزعالادى. جەتىنشى، قازاق تىلىندەگى ينتەرنەتتەن وزىڭىزگە كەرەك اقپارات پەن ءبىلىم كوىن تابۋ ءۇشىن مەملەكەت ءوز قارجىسىنا الەمدىك وزىق ويلى اۋدارتىپ، ارنايى سايتتارعا قويۋى قاجەت.

- اليحان اعا، قالاي ويلايسىز، جاڭادان تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن "سايلاۋ تۋرالى" زاڭ اياسىندا ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ مۇمكىن بە؟

- ەڭ قاجەتتى وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن جوق. ءالى دە اتقارۋشى بيلىكتىڭ ارالاسۋ مۇمكىندىگى ساقتالعان. سايلاۋعا ارالاسقان لاۋازىم يەلەرىن قىلمىستىق جازامەن جازالاۋ قاجەت. داۋىس ۇرلاۋ اقشا ۇرلاۋدان دا اسقان قىلمىس ەكەنىن قوعامدىق ساناعا دا ءسىڭىرىپ، ول جازالانۋى ءتيىس.

- 1. بiزدi تۇرمىسىمىز جاقساردى، ءومiرiمiز جاقسارا تۇسۋدە دەپ سەندiرۋدە. "فوربس" جۋرنالى قازاقستاندىق ميللياردەرلەرد ڭ تiزiمiن جاريالادى. بiراق قاراڭىزشى، بiزدە كەدەيشiلiك قانداي؟ قانشاما ادام كۇن كورiنiسi ءۇشiن قايىر - ساداقا سۇرايدى؟ بiز وسى قاشان باي ەلدە ءومiر سۇرەر ەكەنبiز؟

2. ءاليحان مۇحامەدياۇلى، "اق جول" پارتياسىنىڭ ەكiگە ءبولiنۋi پرەزيدەنت سايلاۋىنا ورتاق ۇمiتكەر شىعارۋدان تۋىنداعان جوق پا؟

س ۋۆاجەنيەم،

پرەسس-سلۋجبا پارتي "اك جول"

- ءبىزدىڭ الماتىداعى وفيستەن جىبەرىلگەن سۇراق سەكىلدى.

1.باي مەن كەدەيدىڭ اراىنداعى الشاقتىق- قازاقستاننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى. ءتىپتى، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ وزىندە مينيسترلەر، دەپۋتاتتار جانە تومەنگى ساتىداعى قىزمەتكەرلەر اراسىنداعى جالاقىسىنىڭ ايىرماشىلىعى دامىعان ەلدەردە قاراعاندا وتە جوعارى. مىسالى، اقشتا مينيستر جوبامەن ايىنا 15-18 مىڭ دوللارداي السا، ەڭ تومەنگى اۋىلدىق دەڭگەيدەگى قىزمەتكەرلەر 2,5-3 مىڭ الادى. ايىرماشىلىعى التى، جەتى ەسە. ال بىزدە مينيستر پارلامەنت دەپۋتاتىمەن اۋىلدىق دەڭگەيدەگى قىزمەتشىلەردىڭ اىرشالىعى ون بەس، جيىرما ەسە.مۇنىڭ ءبىر سەبەبى 1999 جىلى جاڭا جالاقى جۇيەسى ازىرلەنگەندە ۇكىمەت اپپاراتى اگەنتتىك سىترتىنان ءوز كوەففيتسيەنتتەرىن كوتەرگەن. ەكىنشىدەن، ميللياردتاعان تابىسى بار قازاقمىستى الساق، بۇرىن كومبيناتتىڭ باسشىسى قاتارداعى جۇمىسشىدان بەس، التى ەسە ايلىق الاتىن. قازىر ەلۋ، الپىس ەسە شىعار كەم دەگەندە. سوندىقتان بۇل جاعداي جالعاسپاۋى ءۇشىن جالاقى ساياساتى كاسىپوداقتاردىڭ ۇنەمى نازارىندا بولۋى ءتيىس. ول ءۇشىن جاڭا ەڭبەك كودەكسىندە ءتيىستى مۇمكىندىك بەرەتىن باپتار 2007 جىلى اقجولدىڭ ۇسىنىسىمەن قابىلدانعان.  ۇشىنشىدەن، نورۆەگيانى مىسالعا كەلتىردىك قوي جوعارىدا، ادىلەتتىلىك ۇعىمىن كەڭىرەك ناسيحاتتاۋ قاجەت. ال قازبا بايلىقتى يەگەرەتىن الپاۋىتتاردىڭ ىسىندە جاريالىلىق قاجەت.

2.ءوزىڭىز دە بىلەتىن سياقتىسىز عوي. اقجودىڭ ىرىققا كونبەيتىنىن 2004 تە بارلىعى تۇسىنگەن.

- ءتىل ماسەلەسى قاشان تۇكپىلىكتى شەشىلەدى دەپ ويلايسىز؟ نەگە ءبىز بىرەن-ساران باسقا ۇلتتار وكىلدەرى قازاقشا سويلەسە قارىق بولامىز؟ سۇراعىم تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى بولعان جاعدايدى ايتا كەتەيىن. مەن قازاقشا 5-ءشى سىنىپتى ءبىتىرىپ، جاڭا وقۋ جىلىندا 6-شى سىنىپقا كەلگەنىمدە، قايتادان 5-ءشى ورىس سىنىپىنا وتىرعىزعانى ءالى ەسىمدە. ورىسشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەگەن مەن، مىنە ورىستىڭ ءتىلىن ورىستاردان كەم بىلمەيمىن. جامان با؟ سوندىقتان ءتىلدىڭ قولدانىس مارتەبەسىن كۇرت وزگەرتۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ال ءسىز شە؟

ءتىل ماسەلەسى قاشان تۇكپىلىكتى شەشىلەدى دەپ ويلايسىز؟ نەگە ءبىز بىرەن-ساران باسقا ۇلتتار وكىلدەرى قازاقشا سويلەسە قارىق بولامىز؟ سۇراعىم تۇسىنىكتى بلۋ ءۇشىن وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى بولعان جاعدايدى ايتا كەتەيىن.مەن قازاقشا 5-ءشى سىنىپتى ءبىتىرىپ،جاڭا وقۋ جىلىندا 6-شى سىنىپقا كەلگەنىمدە،قايتادان 5-ءشى ورىس سىنىپىنا وتىرعىزعانى ءالى ەسىمدە.ورىسشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەگەن مەن،مىنە ورىستىڭ ءتىلىن ورىستاردان كەم بىلمەيمىن.جامان با؟ سوندىقتان ءتىلدىڭ قولدانىس مارتەبەسىن كۇرت وزگەرتۋ كەرەك دەپ سانايمىن.ال ءسىز شە؟ اق جول پارتياسىنىڭ مۇشەسى تولنۋعازى نۇرمۋحامبەتوۆ تاراز قالاسى.

- توكە، ءتىل ماسەلەسىنە جوعارىدا ەكى، ءۇش رەت جاۋاپ بەردىم. قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋدى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ازاماتتىڭ پارزىمىز دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. ال بيلىك مەملەكەتتىك مىندەتتە دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. تاياۋدا قابىلدانعان اقجولدىڭ ۇلتتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا ناقتى ۇسىنىستار بار ەكنىن بىلەسىز.  باسقا وقىرماندار www.akzhol.kz سايتىندا وقۋىلارىنا بولادى. قازىر ومىردە جاڭا قۇبىلىستار كوپ. جاڭا ورتا مەن قۇبىلىستارعا انا تىلىندە اتاۋى مەن انىقتاما بەرىپ وتىرۋ قابىلەتىمىزدەن ايىرىلىڭقىراپ قالعانبىز. تەرمينكومدى كۇتپەي، اركىم ءوز سالاسىندا جاڭا سوزدەردى تەرميندەردىڭ قازاقشا اتالۋىن شىعارا بەرۋى قاجەت. ونىڭ ءبىرازى قولدانىسقا ەنەدى. ال تەرمينكومدا مىندەتتى تۇردە اراب، پارسى، تۇرىك، ءازىربايجان، تاتار، وزبەك،تۇركىمەن، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىن قازاق تىلىمەن قاتار بىلەتىن مامانار بولۋى ءتيىس. كەيبىر ءسوزدىڭ بالاماسىن تۋىسقان حالىقتاردان الۋىمىزعا بولادى. بىراق ،تاعى دا قايتالايىن ،سوزەردىڭ نەگىزگى اۆتورلارى ءار سالادا جۇمىس جاساپ جاتقان قاراپايىم حالىق . كەشە ءارى تاڭ قالىپ، ءارى قىزىعىپ وقىدىم. حح عاسىردىڭ باسىنا اعىلشىن ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى بەس ءجۇز مىڭنان استام بولعان ەكەن. ءجۇز جىلدا سول ەكى ەسەلەنىپ قازىر ءبىر ميلليوننان اسىپتى. ونى تەرمينكوم ويلاپ تاۋىپ جاتقان جوق. وسى ەستە بولۋ كەرەك. ال اقپارات جانە جارناما ساياساتىندا مەملەكەت ماجبۇرلەۋشى مۇمكىندىگىن تولىق پايدالانۋى ءتيىس.

-  ماراپاتتاۋ جانە جازالاۋ ادىلەتتىككە جەتپەسە،باسقا ءىستىڭ ءبارى بوس ءسوز دەپ سانايمىن.مىسالى: قيرات رىسقۇلبەكوۆ - حالىق قاھارمانى تۇرمەدە ولسە، ونى ولتىرگەندەر قىلمىسكەرلەر ەمەسپە؟ ولار قايدا؟ قالاي جازالاندى؟ وسى سۇراققا قانداي جاۋاپ بەرەسىز؟ كوپبەرگەن اياۋلىم ستۋدەنت.

-          مەملەكەتتىك ماراپتتاۋ ساياساتى تۋرالى پىكىرىمدى جوعارىدا ايتتىم. جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى ايتقانمىن. جالپى بىزدە، ءالى دە بولسا، كومسومول مەن كپسس تاربيەسىندە وسكەندەر ىقپالدى. ءبىز ءالى دە بولسا كەڭەس جۇيەسىنە كەشەندى ساياسي باعا بەرگەن جوقپىز. ءسىز كوتەرگەن ماسەلە سونىڭ ءبىر سالدارى. بىراق ءبىز بيلىككە قاراپ وتىرماي، اعارتۋ ءىسىن جۇرگىزە بەرۋمىز كەرەك. مەن باسقاراتىن زەردە قورى بيىل مامبەت قويگەلديەۆتىڭ اۆتورلىعىمەن ستالينيزم مەن رەپرەسسيانىڭ جاڭا قىرلارىن اشاتىن كىتاپ شىعاردى. وسىنداي جۇمىستاردى جالعاستىرا بەرەمىز.

- ءاليحان اعا، قالاي ويلايسىز، حالىقىمىزدىڭ تۇرمىسى، ەڭبەك جاعدايى مەن جۇمىس ورىندارىنداعى الەۋمەتتىك قورعالۋىندا كاسىپوداقتاردىڭ ۇلەسى قانشالىقتى جانە قازاقستاننىڭ ساياسي دامۋىنا كاسىپوداقتار قالاي اسەر ەتە الادى نەمەسە اسەر ەتە الادى ما؟