اقيقاتتى ايتتى ەكەن دەپ  اش قاندالاداي تالايتىندار تالاي بەرسىن، بىراق ەگەر الەم حالىقتارى اراسىندا ماقتانشاقتىقتان دۇنيەجۇزىلىك چەمپيونات وتكىزىلسە بۇگىنگىنىڭ قازاقتارى باس بايگەنى شاپپاي الارى حاق. بۇل جالعاندا نە كوپ، ماقتانام دەسەڭ  سەبەپ كوپ ەكەن. قازىر ەركىن تاقىرىپقا شىعارما جازعان مەكتەپ وقۋشىسى سياقتى ويىنا كەلگەن، اۋزىنا ىلىككەندى جازىپ، وعان پەسا، پوەما، رومان دەپ ات قويعان بىرەۋ شەتەلدەگى  الدەبىر فەستيۆالعا قاتىسىپ توسبەلگى (زناچوك) نەمەسە قاتىستى  دەگەن سەرتيفيكات اكەلسە دە قازاقتى الەمگە تانىتىپ كەلدى دەپ بۇكىل تەلەارنا مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ازان-قازان بولادى.  انەبىر جولى وزدەرىن بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرعانداي كورەتىن ءبىر-ەكەۋ  سونداي ءبىر توسبەلگى تاعىپ كەلىپ "فرانتس كافكا اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىق» لاۋرەتى اتاعىن الدىق" دەپ قىرىپ كەتە جازدادى. ءتىپتى، سونداي «زناچوك» العان ەرلى-زايىپتى ەكەۋدى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى بۇلار الەم ادەبيەتىنە ۇلكەن ۇلەس قوسۋشىلار دەپ جازدى.

ءبىر-ەكى كىشكەنتاي ۇل-قىزىمىز شەتەلگە بارىپ كۇيساندىق تارتسا دا، شاحمات ويناپ كەلسە دە ولار قازاقتى ايداي الەمگە تانىتىپ كەلگەن بولىپ شىعادى. ءتىپتى، ولار سول ەلدى «باعىندىرىپ» كەلگەندەر اتانادى.

قازاقستاننىڭ كىلەڭ قازاقتار تۇراتىن ايماعىندا تۋىپ-وسسە دە قازاقشا ەكى-ءۇش ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ سويلەگەنىن ەشكىم كورمەگەن يليا يلين دەگەن زىلتەمىرشى دە قازاقتى التى قۇرلىق، ءتورت مۇحيتقا تانىتۋشى اتاندى. تەلەارنالار تاعى ۋ دا شۋ. بىراق كەيىن ول دا دوپينگ دەگەن الدەبىر ءدارى-دارمەكپەن «ارۋاق شاقىرۋشى» ەكەنى ايان بولىپ، ابىرويىمىز ايرانداي توگىلدى. مىنە، ماقتانشاقتىق جەمىسى! انەبىر جىلدارى قازاقستان ءوز مۇنايى ارقىلى كۋۆەيتكە اينالايىن دەپ جاتىر دەگەن ءدۇبىر شىقتى. تەلەارنالاردا ۇلى شۋ! الدەبىر ءمينيسترىمىز بۇۇ-نىڭ ماجىلىسىندە اعىلشىن تىلىندە سويلەسە دە، قازاقتى الەمگە تانىتىپتى. استانادا تۇراتىن ءبىر-ەكى ولەڭشىنىڭ كىتابى يسپان تىلىنە اقشا تولەپ ءتارجىمالانىپ يسپانداردىڭ اۋزىنان سىلەكەيىن شۇبىرتىپتى. ءبىر اتتەڭى – مىنا تۇرعان رەسەيدىڭ ورىستارىنىڭ كوبى اباي مەن م.اۋەزوۆتى بىلمەيدى ەكەن. ءبىزدىڭ ۇرانقايلار ول ەكەۋىن الەم تۇگەل بىلەدى دەپ سوعادى. ايتپاقشى، سۇلۋلىعى، كوركەمدىگى جونىنەن  الەمگە ايگىلى نەبىر شەتەل شاھارلارىنان استاناعا كەلگەن ديپلوماتتار استانانى كورگەندە  ونىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭ قالىپ، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ توقتاپ قالادى ەكەن. انەبىر جولى ءسۇت قاتپاعان تالقى قارا شايداي سۇيقىلتىم ءسوزدى سۋداي ساپىراتىن ي.دەگەن  قايراتكەرىمىز قازاقتىڭ تالاي عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن 28 حانى اتقارا الماعان ءىستى ەلباسىمىز بىرەر جىلدا ءبىتىرىپ تاستادى دەپ قويىپ قالدى. ال كوشەلەر تولى ۇران. قۇرىسىن، قايسىبىرىن ايتىپ تاۋىساسىڭ، قازاقستان ءجۇز جىلدا اتقارىلماعان نەبىر عاجايىپ ىستەردى 5-10-اق جىلدا تاپ-تۇيناقتاي قىلعان ەكەن. باياعىدا «ماقتانشاقتىڭ ك... اشىق» دەگەندى ءوزى شىعارعان قازەكەم بۇگىندە ونى ايتۋعا تىيىم سالدى. ونىڭ ورنىنا ەلدەگى قىرۋار كەمشىلىك پەن كەلەڭسىزدىكتى ايتساڭ «نەگاتيۆنىي ادام» اتاناسىڭ.

– وسىدان ەكى جىل بۇرىن تامىز ايىندا وزبەكستان استاناسى تاشكەنت شاھارىندا بولدىم، – دەيدى  ءبىر دوسىم. بۇل ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنداعى ەڭ ۇلكەن دە شىرايلى شاھار. حالقىنىڭ سانى بەس جارىم ميلليون شاماسى. ءبىزدىڭ الماتىدان 4 ەسە ۇلكەن، ال استانادان؟ قۇداي بىلەدى. كوشەلەرىندە بىزدەگىدەي «كەلەشەگىمىز كەمەل»، «بولاشاعىمىز باقىتتى»، «قازاقستان العا» ت.ب. سياقتى ۇراندى ءسوز كورمەدىم، – دەيدى ول. – ول كەزدە وزبەكستان پرەزيدەنتى، يماندى بولعىر يسلام كاريموۆتىڭ كوزى ءتىرى. بىراق ونىڭ نە سۋرەتى، نە ۇران تاستاعان سوزدەرى ءىلۋلى تۇرعان بىردە-ءبىر كوشە نە مايدان (الاڭ) كورمەدىم.  ەكى تاۋلىك مەيمانحانادا جاتىپ تەلەارنالارىن كورگەنىمدە ءبىر اۋىز ماقتانشاقتىق بايقاي المادىم. بۇكىل تەلەارنا تەك وزبەك تىلىندە. كوشەدە ورىستاردىڭ ءوزى وزبەكشە سويلەپ جۇرگەنىن كوردىم. قازاقتار 26 جىل ىشىندە 1-1,5 ميلليون عانا كوبەيدى. رەسەيدەن ازاتتىق العاندا بار-جوعى 16 ميلليون وزبەك بۇگىندە 34 ميلليونعا جاقىنداپ قاپتى. اۋ، جاعدايى ناشار بولسا، قالاي سونشاما  كوبەيىپ كەتكەن دەيسىڭ، ىشتەي. بىراق ولار بىزگە ۇقساپ ماقتانبايدى. ە-ە، قۇدايدىڭ بەرگەنى دە دەپ قويادى. بىراق وزبەك ۇلتىنىڭ كوبەيۋىنە باستى-باستى ەكى سەبەپ بار: بىرىنشىدەن، وزبەك قاتىندارى ءولىپ بارا جاتسا دا ابورت جاساتىپ، قولدان تۇسىك تۇسىرمەيدى. ويتكەنى، ولار قولدان تۇسىك ءتۇسىرۋ – ادام ولتىرۋمەن بىردەي دەگەن قۇران ءسوزىن قۇرمەتتەيدى. قۇدايدان قورقادى. ەكىنشىدەن، ولاردا ۇيلەنىپ وتباسىن قۇرعاننان سوڭ ايرىلىسۋ دەگەن جوق. مىنە، ولاردىڭ كوبەيۋىنىڭ سىرى وسىندا. ەندى وسى ەكى جاعداياتتى قازەكەمدەرمەن سالىستىرايىق. استاناداعى بەلگىلى ءبىر اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جاتاقحاناسىندا قىز-جىگىت ارالاس تۇرادى. كۇيەۋگە ءتيىپ ابورت جاساتاتىنداردى ايتپاعاندا وسىنداعى شاكىرت (ستۋدەنت) قىزداردىڭ ءوزى جۇكتى بولىپ ابورت جاساتۋى ۇيرەنشىكتى ىسكە اينالىپ كەتكەن كورىنەدى. ەكىنشىدەن، قازاق قىزدارى بۇگىن كۇيەۋگە ءتيىپ (ولار قازىر كۇيەۋىن «جولداسىم» دەۋدى «موداعا» اينالدىردى) ارادا اي وتپەي ايرىلىسىپ جاتادى. جانە وعان ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلۋ دەگەندى بىلمەيدى. ويتكەنى، ولاردىڭ كەڭەستىك تەڭ پراۆولى بولىپ قۇتىرىنعان شەشەلەرىنىڭ ءوزى ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، ەركەكتى بەتتەن الىپ، توسكە شاۋىپ ۇيرەنگەندەر. ولار ەندى گەندەرنايا پوليتيكا، فەمينيزم، سياقتى ايەل جىنىستىنى الاسۇرتىپ قويۋ ساياساتىن جۇرگىزەتىن قازاقستاننىڭ ازاماتشالارى. ولار كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالعانى ءۇشىن سالداقى اتانىپ قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىلىپ قارابەت بولۋدىڭ ورنىنا قازاقستاننىڭ بۇكىل قاتىن-قالاشىنا، قىزدارىنا تەلەارنادان اقىل ايتادى. كىتاپ جازادى. ال كۇيەۋى ار-نامىسى تاپتالعانى از بولعانداي 9 جىلعا تۇرمەگە تىعىلادى. قازاق قىزدارى وسىلاردان ۇلگى الىپ، تەلەارنادان اشا ماتاي دەگەننىڭ «قالاۋلىمىن» كورەدى. وزبەك قاتىندارى «كۇيەۋىم»، «قوجايىنىم» دەسە قازاق قاتىندارى «جولداسىم» دەگەندى ويلاپ تاپتى. ايەل جىنىستىسى بۇلايشا قۇتىرعان ۇلت ازعىنداپ، اقىرى جويىلىپ بىتەتىنى تالاي دالەلدەنگەن.

ساقال قىراتىن ۇستارام وتپەي قاپتى، - دەيدى سول دوسىم. – سودان جاقىن جەردەگى امبەباپ دۇكەنگە باردىم. اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، قاتار-قاتار جاتقان ۇستارانىڭ بىرەۋىن كورسەتىپ ساتۋشىعا: «ۆوت ەتۋ، ۆوت پوكاجي»» دەپ ورىسشالاپ جىبەرىپپىن. ساتۋشى وزبەك كىسى بەتىمە اجىرايا قاراپ: «ايناناي، قازاقچا ءتۇشىنامىز، قازاقچا ءايتاۋارىڭ» دەمەسى بار ما؟!». «وي، كەشىرىڭىز، كەشىرىڭىز!» - دەپ ۇستارانى الىپ كەتىپ بارا جاتقانىمدا الگى ساتۋشى وزبەكتىڭ جانىنداعى ەكىنشى وزبەككە قاراپ: «و، اناڭنى... بۇ قازاقلارنىڭ ھامماسى رۋس بوپ كەتكەن، اناڭنى» دەگەنىن ەستىپ قالدىم. ىشىمنەن «دۇرىس ايتاسىڭ، دۇرىس ايتاسىڭ» دەدىم كەتىپ بارا جاتىپ.

ايتپاقشى، ولاردىڭ تەلەارنالارىندا دا ءبىزدىڭ «جاڭالىقتار» سياقتى حابارلار بار. ولار «وقبوروت» دەيدى ەكەن. سول «جاڭالىقتارىن» «ءالىم جەتكەنشە» تۇسىنۋگە تىرىسىپ تىڭدادىم. سونىڭ بىردە-بىرىندە «ءولتىرىپ كەتتى»، «ءسابي قىزدى زورلاپتى»، «بالاسى اجەسىنە پىشاق سالىپ ءولتىرىپتى»، «ءوز ءسابيىن ءوزى ءولتىرىپتى»، «اسىلىپ ءولىپتى»، «ۇستىنە بەنزين قۇيىپ ورتەنىپ ءولىپتى» دەگەن سياقتى بىزدەگىدەي جانتۇرشىگەرلىكتەر ايتىلعانىن كورمەدىم.

ايتپاقشى، وزبەكستاندا قارتتار ءۇيى دەگەن بالەكەت جوق، – دەيدى دوسىم. – ال تاشكەنت تۇبىندەگى چيلانزارداعى جالعىز قارتتار ۇيىندە وزبەك شالىن نە وزبەك كەمپىرىن كورمەيسىڭ. وزبەكستان مەشىتتەرىندە قازاقستان مەشىتتەرىندەگىدەي «سوبليۋدايتە چيستوتۋ» دەگەن ورىسشا جازۋ جوق. ولاردىڭ مەشىتتەرىندە جۇرت بىزدەگىدەي ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ ساپىرىلىسىپ جاتقان جوق. ءبارى ءبىر مەزگىلدە بىرگە كىرىپ، بىرگە شىعىپ جاتادى. ال قازاقستان قالالارىندا قاپتاپ تۇرعان «بۋكمەكەرسكايا كونتورا»، «وليمپ»، كازينو، لومبارد دەگەندەردى اشۋعا رۇقسات جوق. مىنا قىزىقتى قاراڭىز: وسى كۇنى تاشكەنتتە تۇراتىن ورىس قىزدارىنىڭ ىشىندە ەسىمى نيگارا، نارگيزا، ديلبار، گۇلباحار دەگەندەر كوپ ەكەن. ال قازەكەمنىڭ قىزدارىنىڭ ەسىمى انەليا، البينا، اسەليا، جانەليا بولسا، ايگەرىمدەر – ايگەرا، ايشا – اي-ي-شا، ايدانا – ايدا-ا-ا-ن بولدى.

وتكەن جىلى ءيسى قازاققا بەلگىلى ءبىر قالامگەر لوندونعا بارىپ قالانىڭ قاق ورتاسىندا «سامارقاند» دەگەن وزبەك مەيرامحاناسىنان ءدام تاتىپتى. ىشىندە وزبەك مۋزىكاسى سايراپ تۇر، وزبەكتىڭ ۇلتتىق تاعامىنىڭ ءتۇر-ءتۇرى تۇر دەيدى. ال قازىر قازاقستاننىڭ قاراپايىم اسحاناسىنان قازاقشا اس ءىشۋدىڭ ورنىنا املەت، كوتلەت، قوتتوق جەپ قايتاسىڭ. قايران اتا-بابامىز «قۇدايدان قورىقپايتىن ادامنان قورىق» دەيدى ەكەن سولار ايتقانداي، بۇگىندە ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ، اتا-اناسىن ءولتىرۋ، تۋعان بالاسىن ءولتىرۋ، بۇرىن ادام ەستىمەگەن سۋيتسيد، پەدافيل دەگەندەردىڭ شىعۋى، بالا-شاعاسىمەن باسقا تىلدە سويلەسۋ، ءوز ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇرىن ساقتاماۋ سياقتى تولىپ جاتقان كەساپاتتاردىڭ، اسىرەسە قازاق اراسىندا كوبەيۋى قۇدايدان قورىقپاۋدان بولىپ جاتقان سياقتى. ايتپاقشى، اسحانادا اس پىسىرەتىن، كاۋاپ پىسىرەتىن وزبەكتەر اراسىندا مىناداي دا ءۇردىس بار كورىنەدى. ولار سول تاعامداردى پىسىرەر الدىندا قولىن جايىپ «يا، اللا! مەنىڭ وسى پىسىرگەن اۋقاتىمدى جەگەن مۇسىلمانعا كۇش-قۋات كىرىپ، ماعان ولاردىڭ ساۋابى تيگەي!» دەپ دۇعا وقىپ، شىن پيعىلىمەن كىرىسەدى ەكەن. ءسىرا، ولاردىڭ اسحانالارىنداعى اس-سۋ بىتكەننىڭ ءدامى وزگەشە تاتىمدى بولاتىنى دا سودان با، كىم بىلگەن؟!

اڭگىمەمىزدى  ءوزىمىزدىڭ ماقتانشاق ەكەنىمىزدەن باستادىق قوي، ەندى سونىمەن اياقتايىق. انەبىر كەزدە ءبىر-ەكى قازاق بايى قاتىندارىن ءبىرى كيپردە، ءبىرى مالتادا، ءبىرى يامايكادا بوساندىردىم دەپ ماقتانعانىن وقىدىم. وسىدان ءبىراز بۇرىن جانىندا جولداس-جورالارى، ولاردىڭ كوڭىلدەس اشىنالارى بار ءبىر قازاق لوندونعا بارىپ 3 ميلليون فۋنت ستەرلينگكە  «تۋعان كۇن» جاساپتى. سوندا بولعان ءبىر بوسەرباي استاناعا كەلىپ ءبىر وتىرىستا «وي، نەسىن ايتاسىز، تيمەكەڭ ءسويتىپ قازاقتى انگلياعا تانىتتى عوي» دەپ ماقتانىپتى. ءبىر دانىشپاننان بىرەۋ «ءبىزدىڭ كەلەر ۇرپاعىمىز قانداي بولار ەكەن» دەپ سۇراپتى. سوندا دانىشپان «ءبىز كەلەر ۇرپاققا نە قالدىراتىنىمىزدى تەكسەرىپ، قاراپ كورەيىك، سوندا ولاردىڭ كىمدەر بولاتىنىن بىلەمىز»  دەگەن ەكەن. ال بۇگىنگى قازاقستان قازاقتىڭ ەرتەڭگى ۇرپاعىنا قانداي ءتىل، قانداي جەر، قانداي بايلىق، قانداي تاربيە قالدىرىپ بارادى؟ سونى ويلاپ وتىرعان بىرەۋ بار ما ەكەن؟ مىنا ماقتانشاقتىقپەن، مىنا ۇرانشىلدىقپەن قايدا بارىپ توقتار ەكەنبىز دەپ ءوز ويىڭا ءوزىڭ مالتىعىپ وتىرىپ:

قۇر ساعىمدى قۋعانداي قۇرىق الىپ،

اتانباقشى ۇلى ۇلت، ۇلى حالىق

ءدىنسىز، ءتىلسىز «جۇماققا» قازاق جەتەر

ەسكەگى جوق قايىققا ءمىنىپ الىپ.

عاجاپ تا بار ومىردە ازاپ تا بار،

جوق «جۇماقتى» وزىنە قازاق تابار

ۇلتسىزدىقتى، تىلسىزدىك، دىنسىزدىكتى

ۇيرەنگىسى كەلگەن جۇرت، قازاققا بار! – دەگىڭ كەلەدى ەكەن.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz