(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)

قىتايعا كاتوليكتىك ميسسيونەرلەر  XVI-XVII  عاسىردا  كەلگەن، العاشقى پروتەستانتتىق ميسسيونەرلەر قىتاي  جەرىنە 1842 جىلعى بىرىنشى  اپيىن سوعىسىنان  كەيىن كەلدى. قىتاي  قوعامىنىڭ  مودەرنيزاتسيالانۋى  جانە ليبەرالدىق  ۇستانىم  جاعدايىندا ەلدە ميسسيونەرلەر  سانى ارتۋدا. قازىرگى  پروتەستانتتىق  ميسسيونەرلەر كوبىنە قالالاردا شوعىرلانادى. كاتوليكتىك ميسسيونەرلەر اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردى نازارعا  الادى. قىتايدا  كاتوليكتىك ءدىني بىرلەستىك جۇمىس  جاسايدى. بيلىك تاراپىنان مويىندالعان 1951 جىلى قۇرىلعان كاتوليكتىك  پاتريوتتىق  قاۋىمداستىق  جانە1980  جىلى  قۇرىلعان  كاتوليك  ەپيسكوپتارىنىڭ  كونفەرەنتسياسى.

1980  جىلى  بيلىك كاتوليك  شىركەۋلەرىنىڭ  قۇلشىلىق  راسىمىنە  پاپا  اتىن قوسۋعا رۇقسات بەرىلدى. 1989 جىلى  تيانانمەن  الاڭىندا بولعان جاعدايدان  سوڭ  ۆاتيكانمەن بايلانىس  ۇزىلگەن بولاتىن. 1996 جىلدان قىتاي  جانە  ۆاتيكان  قاتىناسى جاقسارا باستادى. 1999 جىلى ۆاتيكان  تاراپى ۇسىنعان  ۇمىتكەرلەر  ءتىزىمى  نەگىزىندە  ەپيسكوپتاردى  ءدىني لاۋازىمعا تاعايىنداۋعا  قىتاي بيلىگى  رۇقسات بەرسە، تايۆانمەن ديپلوماتيالىق  قاتىناسىن ۇزۋگە دايار ەكەندىگىن مالىمدەدى. 1990 جىلدان  كاتوليكتىك  مەسسانى قىتاي  تىلىندە جۇرگىزۋگە  رۇقسات  بەرىلدى. 1992 جىلى  وتكەن  كاتوليك وكىلدەرىنىڭ ۇلتتىق اسسامبلەياسىنىڭ  5  سەزىندە  ۇلتتىق بىرلەستىكتەر قۇرامى مەن  قۇرىلىمى  وزگەرتىلدى. سەميناريالار  مەن موناستىرلارعا  شەت ەلدىك  ۇستازداردى قىزمەتكە الۋعا جانە موناحتاردىڭ شەت  ەلدىك وقۋ  ورىندارىندا  ءبىلىم  الۋىنا  رۇقسات بەرىلدى. قىتاي  كاتوليكتىك  ۇلتتىق  اسسامبلەياسىن  قىتاي  كاتوليكتىك  پاتريوتتىق  قاۋىمداستىعى  جانە  قىتاي كاتوليك  شىركەۋى  ەپيسكوپتارىنىڭ كونفەرەنتسياسى  قۇرايتىن  بولدى. بۇل  ەكى  ۇيىمدى پارتيا  ءوز باقىلاۋىنا  الدى. «جاڭا  جاعدايدا  كاتوليك شىركەۋىن قاداعالاۋدى  كۇشەيتۋ  تۋرالى»  پارتيا  قاۋلىسى  ۆاتيكانمەن  قارىم-قاتىناس بويىنشا  تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى  شەشۋگە باعىتتالدى.

قىتاي  بيلىگىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناسىن  جاقسارتۋ  ءۇشىن ۆاتيكان  مىنانداي  شارتتاردى  باسشىلىققا  الۋى  ءتيىس.

بىرىنشىدەن، قىتايدىڭ ىشكى  ىسىنە  ارالاسپاۋى، تايۆانمەن  ديپلوماتيالىق  قاتىناسىن  ءۇزۋى، ءبىر ەل  جانە ەكى جۇيە  ساياساتىن مويىنداۋى، قاسيەتى  تاق  قىتاي ەپيسكوپتارىن قىزمەتكە تاعايىنداۋعا  ارالاسپاۋى ءتيىس. كاتوليكتىك  ءدىني ءداستۇر  بويىنشا ەپيسكوپتى  پونتيفيك  تاعايىنداۋى ءتيىس. 2014  جىلى  قىتايمەن  قاتىناسىن  جاقسارتۋ  ماقساتىندا  ريم پاپاسى  XIY دالاي  لامامەن  رەسمي  كەزدەسۋدەن باس  تارتتى. 2015 جىلى قحر  بيلىگى ۆاتيكان ماقۇلداعان ۇمىتكەرلەردى  ەپيسكوپ  لاۋازىمىنا  تاعايىندادى. ۆاتيكان  ازيا-تىنىق  مۇحيت ايماعىندا  ءوز ىقپالى  مەن بەدەلىن  ارتتىرۋدى  قالايدى. سوڭعى  جىلدارى  ۆاتيكان وسى ايماقتا كاتوليكتىك  قاۋىمدارمەن  مادەني ءىس-شارالارعا ەرەكشە ءمان  بەرۋدە. اسەان  ۇيىمى ايماعىندا  قىتاي  ىقپالىن ءتيىمدى  پايدالانۋدى  قالايتىن  ۆاتيكان بيرەسمي ديپلوماتيالىق  شارالارعا  كوڭىل  اۋدارۋدا. قىتاي قوعامىنداعى مودەرنيزاتسيالىق پروتسەستەر جاعدايىندا ومىردەن ءوز ورنىن تابا الماعاندار دىننەن پانا تابۋدا. ادىلەتسىزدىكتەن جانە جەمقورلىقتان جاپا شەككەندەر رۋحاني تىرەكتى ءداستۇرلى جانە ءداستۇرلى ەمەس دىندەردەن تابادى.

2012 جىلى ءدىن ىستەرى  باس باسقارماسى  بۋددالىق  جانە  داولىق عيباداتحانالاردى  باسقارۋ  تۋرالى  قاۋلىسىندا  ءدىني  سالانى  كوممەرتسياليزاتسيالاۋدى  قاراستىردى. عيباداتحانالار  مەن موناستىرلار ءۇشىن قور  نارىعىنا  باعالى قاعازىن ورنالاستىرۋعا  تىيىم سالىندى. جەرگىلىكتى  باسقارۋ  ورىندارىنا عيباداتحانالار مەن موناستىرلاردى  تەكسەرۋگە، ساداقانىڭ جينالۋىن جانە  عيمارات  قۇرلىسىن  رەتتەۋگە قۇقىق بەرىلدى. 2017 جىلى جەلتوقساندا شەنسي ەلدى  مەكەنىندەگى  كاتوليك  شىركەۋى بۇزىلدى. 2018 جىلى قاڭتاردا  لينفەن ەلدى  مەكەنىندەگى  ەۆانگەلشىل-حريستيانداردىڭ شىركەۋى بۇزىلدى. 2009 جىلى سالىنعان  شىركەۋ قۇرلىسىنا 2,2 ميلليون ەۆرو جۇمسالعان  بولاتىن. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، شىركەۋگە قارسى ناۋقان اياسىندا 1200 شىركەۋدىڭ ايشىعى (كرەست)  الىنعان.

1993 جىلى ورىس  پراۆوسلاۆ  شىركەۋىنىڭ  سىرتقى شىركەۋ  بايلانىسى  ءبولىمىنىڭ باسشىسى قحر رەسمي ساپارىنان  سوڭ  ەكى  ەلدىڭ دىنارالىق قاتىناسى  جاڭا قىرىنان  كورىنە  باستادى. 2009 جىلى قىتاي  ءدىن ىستەرى  بويىنشا  باسقارما جانە رف  پرەزيدەنتى جانىنداعى  ءدىني بىرلەستىكتەرمەن ارىپتەستىك بويىنشا كەڭەس  اراسىندا  قاتىناس  ورناتىلدى. 2011 جىلدان  دىنارالىق  قاتىناس  جانە ىنتىماقتاستىق  بويىنشا  كەڭەس  تۇراقتى  جۇمىس  جاسايدى. ەكى  مەملەكەت  باسشىلارى  كەزدەسۋىندە  قىتاي  اۆتونومدى  پراۆوسلاۆ  شىركەۋىنە  قاتىستى   ءسوز  قوزعالادى. 2008 جىلى  قىتاي يسلام  قاۋىمداستىعى  جانە  رەسەي  مۇفتيلەر  كەڭەسى  ءوزارا ارىپتەستىك  جانە  ىنتىماقتاستىق تۋرالى  مەموراندۋمعا قول  قويىلدى. 2013 جىلى  وپش  باسشىسى  قحر  رەسمي  ساپارىندا  قىتايلىق  پراۆوسلاۆ  دىندارلارمەن كەزدەستى. 2013 جىلى پەكيندە  جانە 2015  جىلى  ماسكەۋدە  قحر  توراعاسى  جانە  وپش باسشىسىنىڭ  رەسمي كەزدەسۋى  ءوتتى.

قحر كونستيتۋتسياسىنىڭ 36 بابىندا سەنىم بوستاندىعىنا كەپىل بەرىلەتىندىگى جانە ءدىني ۇيىمدار مەن ءدىن ءىسى شەت ەلدىك ىقپالدان تىس بولۋى كەرەكتىگى ايقىندالعان. ەشكىم  ءدىندى قوعامدىق ءتارتىپتى  بۇزۋ جانە ازامات دەڭساۋلىعىنا زيان  كەلتىرۋ ماقساتىندا، سونداي-اق مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە قارسى قولدانباۋى ءتيىس  دەپ  كورسەتىلگەن. رەسمي  بيلىك ۇستانىمى  بويىنشا قىتاي ءدىندارلارى شەت ەلدىك ءدىني ۇيىمداردىڭ باقىلاۋىندا بولماۋى كەرەك. 2005 جىلى 1 ناۋرىزدا قحر مەملەكەتتىك  كەڭەسى «ءدىن ىستەرى بويىنشا ەرەجە»  قابىلدادى. ەرەجەگە  ساي ءدىني  عيبادات  ورنى، ءدىني قاۋىم، سىرتقى ءدىني  قىزمەت، مۇلىكتى باسقارۋ، ءدىني وقۋ ورنى، ءدىني عۇرىپتى  اتقارۋ جولدارىن زاڭ اياسىندا  رەتتەۋ  قاراستىرىلدى.

قحر ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك  ساياساتىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى: بارلىق دىندەردىڭ  جانە  مارتەبەسىنىڭ  بىردەيلىگىڭ قامتاماسىز  ەتۋ; كونستيتۋتسيا، زاڭ جانە مەملەكەتتىك  ساياسات اياسىنداعى  بارلىق  ءدىني  قىزمەت مەملەكەت قورعاۋىندا; ازاماتتاردىڭ ار-ۇجدان  بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋ; ءدىن  مەملەكەتتىڭ  ىسىنە، مەملەكەت ءدىن ىسىنە ارالاسپايدى; ءدىن كونستيتۋتسيا، زاڭدار مەن مەملەكەتتىك ساياسات اياسىندا قىزمەت جاساۋى ءتيىس; كوممۋنيستتىك پارتيا  مۇشەسى  اتەيستتىك قاعيداتتى  ساقتاۋى ءتيىس; ءدىن اتىن  جامىلىپ زاڭعا قايشى، مەملەكەت پەن قوعامعا زيان كەلتىرەتىن  ارەكەتكە  تىيىم  سالىنادى. 2005 جىلى جەلتوقساندا قىتاي  ءدىني ۇيىمدارىنىڭ مادەني الماسۋ  قاۋىمداستىعى  قۇرىلدى. قاۋىمداستىق  تايۆان جانە  شەت ەلدەردەگى  قىتايلىقتارمەن ىنتىماقتاستىق  ماقساتىندا باعدارلامالار مەن  جوبالار  اياسىندا  قىزمەت  جاسايدى. ءبىر ەل ەكى  جۇيە  ساياساتىن ۇستاناتىن قىتاي بيلىگى تايۆان جانە گونكونگ، ماكاو، شانحاي  سىندى  ءىرى  مەگاپوليستەردەگى  باتىستىق  مادەني  قۇندىلىقتاردىڭ  قىتاي جاستارىنىڭ دۇنيەتانىمىنا    ىقپال جاساۋىنا  توسقاۋىل قويۋدى ىزدەستىرۋدە.

1992 جىلى قىتايدا  بۋدديزم، داوسيزم، كونفۋتسي جانە  حالىقتىق ىرىمداردىڭ  قوسىندىسى  سينكرەتتىك ءىلىم فالۋنگۋن  پايدا  بولدى. ءدىني توپتىڭ باسشىسى-لي حۋنچجي. فالۋنگۋن (زاڭ  شەڭبەرىنىڭ رۋحاني ەنەرگياسى) قىتايدىڭ ءداستۇرلى تسيگۋن  گيمناستيكاسى  اياسىندا قالىپتاستى. فالۋنگۋننىڭ نەگىزگى ءۇش قاعيداتى: اقيقات، جاناشىرلىق، شىدامدىلىق. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، سول  ۋاقىتتا ءدىني  ءىلىمدى  ۇستانۋشىلار سانى-2  ميلليوننان اسقان. 1999 جىلى  شىلدەدە قىتاي  ىشكى ىستەر مينيسترلىگى فالۋنگۋن ۇيىمىنىڭ  قىزمەتىنە بيدعاتتىق  ءىلىم  رەتىندە تىيىم  سالدى. ءدىني  توپتىڭ  بىرنەشە باسشىلارى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، ءتۇرلى مەرزىمگە باس  بوستاندىقتارىنان  ايىرىلدى. ءدىني  توپتىڭ باسشىسى - لي حۋنچجي  1997 جىلى  اقش-قا  قونىس  اۋداردى. فالۋنگۋن ءىلىمى  اقش، اۆستراليا، گرەكيا، يسپانيا، نيدەرلاند، كورەيا، كانادا ەلدەرىنە  ميسسيونەرلىك جولمەن تارالدى. فالۋنگۋن  داستۇردەن تىس ءدىني قوزعالىسى باتىس ەۋروپا  ەلدەرىندە قكپ-نا  قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن  جۇرگىزەدى.

2018 جىلى قاڭتاردا اقش  مەملەكەتتىك  دەپارتامەنتى قىتايدى ءدىني سەنىم بوستاندىعى ساقتالمايتىن  ەلدەر تىزىمىنە  قوستى. جاھاندانۋ زامانىندا الپاۋىت ەلدەر  ءدىني سەنىم  بوستاندىعى ۇعىمىن مەملەكەتتىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋ قۇرالى  رەتىندە پايدالاناتىنى  جاسىرىن  ەمەس. قىتاي ەلىندەگى  مەملەكەت جانە  ءدىن قاتىناسى قكپ ۇستانعان  ساياسات  تۇرعىسىنان ايقىندالىپ، بيلىك تاراپىنان  ءجىتى قاداعالانادى. قىتاي  بيلىگى  كوممۋنيستىك  يدەولوگيامەن  باسەكەلەستىك تۋدىراتىن  ءدىني  ىلىمدەردىڭ قوعام ومىرىندە  بەلسەندى  ءرول  اتقارۋىنا جول بەرمەيدى. 2017 جىلى قازاندا وتكەن  قكپ  XIX  سەزىندە  قىتاي بيلىگى 2020 جىلعا قاراي ەلدە ورتا تاپتىڭ  سانىڭ ارتتىرۋ  جانە كەدەيلىكتى  تولىق جويۋ  ارقىلى 2020- 2035 جىلعا قاراي  نەگىزگى سوتسياليستىك مودەرنيزاتسيالىق جانە يننوۆاتسيالىق وزگەرىستى  ىسكە  اسىرۋ جولىمەن الەمدىك كوشباسشى  ەلگە  اينالۋ جوسپارىن  جاريالادى. 2050 جىلعا  دەيىنگى قكپ  جوسپارىندا  قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق  سالاسىندا پارتيا  جەتەكشىلىگىن قامتاماسىز  ەتۋ  جانە  ءسوتسياليزمنىڭ  نەگىزگى قۇندىلىقتارىن  ناقتى ىسكە اسىرۋ قاجەتتىگى  ايقىندالدى.   XIX سەزدە  پارتيا  جارعىسىنا  سي  ءتسزينپيننىڭ قىتايلىق ءسوتسياليزمنىڭ  جاڭا  ءداۋىرى يدەياسى ەڭگىزىلدى. قىتاي  كوممۋنيستىك  پارتياسىنىڭ  تەوريالىق  ىلىمدەر  جۇيەسىن قازىرگى قىتاي  مەملەكەتىنىڭ  نەگىزىن  سالۋشى ماو  تسزەدۋننىڭ يدەياسى جانە قىتاي قوعامىن جاڭعىرتقان دەن  سياوپين يدەياسى قۇرايدى. ىشكى  ساياساتتا سي  يدەياسى زاڭ  نەگىزىندە سوتسياليستىك قۇڭدىلىقتار  جۇيەسىن  نىعايتۋ جانە قىتاي مادەني  داستۇرىنەن اجىراماۋ جانە  قوعام  تۇراقتىلىعىنا  قاۋىپ  توندىرەتىن قۇبىلىستاردىڭ الدىن  الۋ، جەمقورلىق پەن  قوعامنىڭ  رۋحاني  ازىپ-توزۋىنا  جول  بەرمەۋ. قىتايدىڭ  قۋاتتى، داۋلەتتى، وركەنيەتتى، مودەرنيزاتسيالىق  سوتسياليستىك  مەملەكەت قۇرۋ  ارمانى  باتىستىق  دامۋ  مودەلىن  كوشىرۋ ەمەس، سان  عاسىرلىق قىتاي  مادەنيەتى  مەن ادامزات  وركەنيەتىنىڭ  وزىق جەتىستىكتەرىن  ۇيلەسىمدى ۇندەستىرۋ. مودەرنيزاتسيالىق قايتا قۇرۋلار ىشكى  جانە سىرتقى تۇراقتىلىق،   بەيبىت جاعدايدا  جۇزەگە  اساتىنى  بەلگىلى. سوندىقتان قىتاي بيلىگى  الەمدىك جانە  ايماقتاعى  تۇراقتىلىق پەن  كەلىسىم  مادەنيەتىڭ ساقتاۋ  مەن قولداۋدى  بارىنشا  ىسكە  اسىرادى.

سونىمەن قاتار، ەلدىڭ اسكەري  كۇش-قۋاتىن  ارتتىرۋعا ەرەكشە  ءمان  بەرىلدى. 2017 جىلى تامىزدا قىتايدىڭ  شەت  ەلدەگى تۇڭعىش  اسكەري  بازاسى -دجيبۋتيدا  اشىلدى. قحر  شەت  ەلدەردەگى ەكونوميكالىق  مۇددەسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن  قورعاۋ ماقساتىندا  بەلسەندى  ءىس-شارالاردى  قولعا الۋدا. 2015 جىلى پاكىستان ۇكىمەتى اراب تەڭىزىندەگى  گۆادار  پورتىنىڭ 152  گەكتارىن قىتاي  مەملەكەتتىك  كومپانياسى  "china overseas ports  holding"  43  جىلعا  ارەنداعا  بەرىلدى. جىبەك جولى  جانە  ءبىر  بەلدەۋ  مەن  ءبىر جول قىتايلىق  جاھاندىق  باستامانىڭ  تەڭىز، قۇرىلىق، اۋە جولىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ  قىتاي بيلىگىنىڭ  ماقساتى  بولىپ  وتىر. قىتاي  ازيا جانە افريكا  قۇرىلىعىندا ءتۇرلى  ەكونوميكالىق جوبالاردى  ىسكە اسىرۋدا. قىتايدىڭ  افريكا  ەلدەرىمەن  ساۋدا  اينالىمى 400 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. وسىعان  وراي، "chandong huawei  security جانە chinese security industrial  alliance"  جەكە  مەنشىك  اسكەري  كومپانيالارى  جىبەك جولى ەكونوميكالىق  دالىزىنە تونگەن  قاتەرلەردەن  قورعايدى. كوممۋنيستىك  جۇيە  قازىرگى گيبريدتىك جوبالار مەن يدەولوگيالىق ىقپالداردان قوعامدى  ساقتاندىرۋ جولىندا ءار قيلى  كەشەندى جوسپارلاردى تاجىريبەدەن  وتكىزۋدە.

قحر  ءدىن  سالاسىنداعى  مەملەكەتتىك  ساياساتى-ۇگىت-ناسيحات، ۇيىمداستىرۋشىلىق، تاربيە-اعارتۋشىلىق، تىيىم سالۋ، كۇشتەپ  ماجبۇرلەۋ تۇرعىسىنان  ىسكە  اسىرىلادى. كوممۋنيستىك قىتاي بيلىگىنىڭ  ءدىن  سالاسىن  رەتتەۋ  مەن  قاداعالاۋ  جۇيەسىندە پارتيالىق-اكىمشىلدىك  قۇرالدارمەن  قاتار، قازىرگى  جاڭا تەحنيكالار  مەن تەحنولوگيالار  ءتيىمدى  پايدالانىلادى. قىتاي بيلىگى  ەلدەگى ءتۇرلى ءدىني  ۇيىمداردى  قىتايدىڭ  عالامدىق جەتەكشى  ەلگە  اينالۋ  مۇددەسىنە  قىزمەت جاساۋىنا باعىتتاۋعا  مۇددەلى. كورشى  ەلدەگى ءدىني  احۋالدى جانە  مەملەكەت-ءدىن  قاتىناسىنداعى  جاڭا ۇردىستەردى  تالداۋ مەن زەردەلەۋ  بۇگىنگى  ءدىنتانۋ  ءۇشىن  وزەكتى.

سوڭى.

باعدات بەيسەنوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ  دوتسەنتى

Abai.kz