وتان تاريحىنداعى ايرىقشا ءبىر ەڭسەسى جوعارى تۇلعالاردىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي تۋرالى سوڭعى ون بەس جىلدا كوپ جا­زىلىپ ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە ارقاي­سىسىنىڭ وزىندىك ايرىقشا ورنى بار تۋىندىلار رەتىندە دارحان قىدىر­اليەۆتىڭ كىتابى مەن كوشىم ەسما­عام­بەتوۆتىڭ "الەم تانىعان تۇلعا (م.شو­قايدىڭ دۇنيەتانىمى جانە قايراتكەرلىك بولمىسى)" اتتى كىتابى - وسى تاقىرىپتاعى العاشقى ىرگەلى زەرتتەۋ.

وتان تاريحىنداعى ايرىقشا ءبىر ەڭسەسى جوعارى تۇلعالاردىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي تۋرالى سوڭعى ون بەس جىلدا كوپ جا­زىلىپ ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە ارقاي­سىسىنىڭ وزىندىك ايرىقشا ورنى بار تۋىندىلار رەتىندە دارحان قىدىر­اليەۆتىڭ كىتابى مەن كوشىم ەسما­عام­بەتوۆتىڭ "الەم تانىعان تۇلعا (م.شو­قايدىڭ دۇنيەتانىمى جانە قايراتكەرلىك بولمىسى)" اتتى كىتابى - وسى تاقىرىپتاعى العاشقى ىرگەلى زەرتتەۋ.

مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەر قازاقستاندا جوق ەكەنىن، ولاردىڭ تەك شەتەلدەردىڭ مۇراعاتتارىنان تابىلارىن كاسىبي  تاريحشىلار بىلەتىن-ءدى. الايدا، سولاردى تابۋ عانا ەمەس، ءتۇسىنىپ-وقىپ، اۋدارۋ دا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن شارۋا ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا ك.ەسماعامبەتوۆتىڭ كىتابىن مۇستافا شوقاي تۋرالى شەتەلدىك دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەردىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دەۋگە بولادى. مونوگرافيادا الاش ارىسىنىڭ فرانتسياداعى مۇراعاتىمەن قاتار رەسەيدىڭ، وزبەكستاننىڭ، قازاقستاننىڭ - بارلىعى 12 مۇراعاتتىڭ ماتەريالدارى، ۇلت كوسەمىنىڭ ءوزى تۇستاس ەميگراتسياعا كەتكەن تۇركى زيالىلارىمەن جازىسقان حاتتارى، كەزدەسۋلەرى مەن پىكىر الماسۋ دەرەكتەرى جانە شەت تىلدەردەگى زەرتتەۋلەر پايدالانىلعان. مۇنىڭ ءوزى ۇلت كوسەمىنىڭ ساياسي قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسىپ، دامۋىن "سىرت كوز" تۇرعىسىنان ەمەس، ونىڭ ءوزىنىڭ ىشكى تولعانىستارى مەن ويلارى نەگىزىندە زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىك بەرگەن. كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ قازاقستاندا جانە شەتەلدەردە زەرتتەلۋىنە تولىق تاريحنا­مالىق تالداۋ جاسالعان. قازىرگى وتاندىق تاريحناما سالاسىنداعى ەڭبەكتەر كوبىنەسە قازاق جانە ورىس تىلىندەگى زەرتتەۋلەردى تالداۋمەن شەكتەلەتىندىگىن ەسكەرسەك، وسىنىڭ ءوزى جالپى قازاقستان تاريحىنىڭ تاريحناماسىنا قوسىلعان اسا قوماقتى ۇلەس ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىستىمىز.

مونوگرافيادا مۇستافا شو­قاي­دىڭ ءومىر جولى، قازاقستانداعى جانە شەتەلدە ەميگراتسيادا ءجۇر­گەندەگى ساياسي قىزمەتى، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە قاتىستى يدەيالارىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى كەشەندى تۇردە تالدانعان. زەرتتەۋشى عالىم الاش ارىسى ءومىرىنىڭ بۇرىنعى شىققان باسىلىمداردا ءارتۇرلى ايتىلىپ جۇرگەن فاكتىلەرىن دە قاراستىرىپ،  شەتەلدىك دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، دالەلدى تۇردە جۇيەلەگەن. اۆتور مۇستافا شوقايدىڭ مەملەكەتتىك قايراتكەر، ساياساتكەر، عالىم رەتىندە قالىپتاسۋ جولىن جەكە كەزەڭدەرگە ءبولىپ، "م.شوقاي دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋى", "بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس جو­لىندا", "تۇركىستاننان پاريجگە", "ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ۇيىمدىق نەگىزدەرىن قالاۋ", "ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن ايقىنداۋ" دەگەن تاقىرىپتارمەن توپتاستىرعان.

حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە ساياسي ارەناعا شىققان قازاق زيالىلارىنىڭ كوز­قاراسى مەن يدەيالىق باعىتتارىن زەرتتەۋدى كوپتەگەن اۆتورلار ولاردىڭ رەسەي سوتسيا­ليستەرىنە (بولشەۆيكتەر مەن مەنشە­ۆيكتەرگە) قاتىستى پوزيتسياسىن كورسەتۋمەن عانا شەكتەيتىنى بار. ال ك.ەسماعامبەتوۆ شوقايدىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتا­سۋىن ونىڭ باستى ماقساتىمەن - تۇركىس­تاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسۋ ماق­ساتىمەن بايلانىستىرادى. دەمەك، شوقايدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىندەگى پەتەربۋرگ قوعامىنىڭ ساياسي ومىرىنە بەل­سەندى تۇردە ەنۋى، سولشىل جانە تسەنتريستىك اعىمداردىڭ ءارتۇرلى باعىت­تارىنىڭ وكىلدەرىمەن  تانىسۋى ولاردىڭ يدەيالارىنىڭ تۇركىستاننىڭ ازاتتىق الۋى ماسەلەسىنە تيىمدىلىك تۇرعىسىنان ىسكە استى. شوقايدىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارىندا شەت ايماقتارداعى حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسى پاتشا وكىمەتىنە قارسى كۇرەستىڭ اياسىندا جۇرگىزىلدى، سوندىقتان شوقاي پاتشا وكىمەتىنە وپپوزيتسيادا بولعان توپتارمەن تانىسۋعا تىرىستى. ول جۇمىسشى قوزعالىسىنا دا، ەسەرلەر مەن كادەتتەرگە دە ءمان بەردى. وسىلايشا، شوقايدىڭ جاس تا بولسا، ساياسي قوزعالىستىڭ ءارتۇرلى باعىتتارىمەن تانىسا كەلە، كادەتتەر مەن ەسەرلەرگە ويىسۋى ونىڭ بولاشاقتا ويلى ساياساتكەر بولاتىندىعىن كورسەتەتىنىن اۆتور ءدال تاپقان.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەيالارىن قابىل­دا­ۋدان  سانالى تۇردە باس تارتىپ، شەتەلگە كەتكەن تۇركىستاندىق قايراتكەر­لەردىڭ ەميگراتسياداعى ساياسي قىزمەتى، جالپى كەڭەستىك شى­عىستىڭ ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىن­داعى كۇرەسىنىڭ الەمدىك ارەناعا شىعۋى تۋرالى ماسەلەنىڭ وتاندىق تاريح عىلىمىندا زەرت­تەلۋى تىم-اق كەنجەلەپ قالعانى بەلگىلى. ك.ەسماعامبەتوۆ ەڭبە­گىندە اتالعان ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋدارىلعان. اۆتور "جو­لايرىعىندا" دەپ اتالعان ءبو­لىم­دە ۇلت تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىنىڭ سوڭعى ءۇمىتى بولعان قۇرىلتاي جينالىسىن كەڭەس وكىمەتى قۋىپ تاراتقاننان كەيىن تۇركىستاندىق قايراتكەر­لەردىڭ كۇرەس تاكتيكاسىن وزگەرتۋگە ءتيىستى بولعاندىعىن كورسەتەدى. تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ساياسي كۇرەس تىعىرىققا تىرەلىپ، ونىڭ ەسەسىنە  قارۋلى  كۇرەس ەتەك الدى، ونىڭ ءوزى (باسماشىلار قوزعالىسى)  تىم تار راديكالدىق ءدىني سيپاتقا يە بولا باستادى، ءسويتىپ كۇرەس جولىن تاڭداۋدىڭ دا ءورىسى تارىلدى. وسىنداي جاعدايدا مۇستافا شوقاي شەتەلگە كەتتى. مونوگرافيادا الاش ارىسىنىڭ شەتەلدەگى ورىس دەموكراتتارىمەن قاتىناسى دا وسى باستى ماقسات - ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەس ماقساتىمەن انىقتالعانى كورسەتىلگەن. مونوگرافيالىق زەرتتەۋدىڭ مۇستافا شوقايدىڭ ەميگراتسيا­داعى ومىرىنە ارنالعان بولىمدە­رىندە تەك شوقايدىڭ عانا ەمەس، ەۋروپاداعى بۇكىل تۇركى ەميگرانتتارىنىڭ ساياسي قىزمەتىنە تالداۋ جاسالعان. بۇل تۇستا شوقايدىڭ وي-ءورىسىنىڭ ايرىقشا كەڭدىگى، وزىندىك يدەيالارى مەن تاباندى تۇعىرناماسىنىڭ بولۋى ناتيجەسىندە تۇركى ەميگرانتتارى اراسىندا  زور بەدەلگە يە بولىپ، وسى ورتاداعى ساياسي جەتەكشىگە اينالۋ جولى مۇراعات دەرەكتەرى جانە شوقايدىڭ ءوز ەڭبەكتەرىن تالداۋ نەگىزىندە باياندالعان. قازاقستاندىق عىلىمي ادەبيەتتە ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن "تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ" قىزمەتى كىتاپتا جان-جاقتى تالدانعان.

"شوقاي - حالىقارالىق ساراپشى جانە تاريحشى" دەگەن بولىمىندە ۇلت كوسەمىنىڭ عالىمدىق بەينەسى اشىلعان. شىنىندا دا شوقايدىڭ حالىقارالىق ماسەلەلەرگە جازعان ماقالالارى ونىڭ دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار ارالىعىنداعى حالىقارالىق قاتىناس­­تاردى، ونداعى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءرولىن،  وزىندىك ماقساتتارى مەن ديپلوماتيالىق "ويىندارىن" تەرەڭ ءتۇسىنىپ، تالداۋ جاساعانىن كورسەتەدى. اۆتور شوقاي بەينەسىنىڭ وسى ءبىر قىرىن دا جاقسى سيپاتتاي العان. بۇل تۇستا اۆتوردىڭ زەرتتەۋىنە شوقايدىڭ پاريج مۇراعاتىندا ساقتالىپ، وسىدان از ۋاقىت بۇرىن وتانىنا ورالعان جازبالارى مەن ەڭبەكتەرى نەگىز بولعان. شوقاي دارىندى عالىم، بىراق جان-جاعىندا نە بولىپ جاتقانىنا ءمان بەرمەيتىن بەيساياسي "كابينەتتىك" عالىم ەمەس، ول سول زەرتتەۋشىلىك قىزمەتىنىڭ دە تۋعان حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسكە زيانىن تيگىزبەۋىن كوزدەيدى. "كورنەكتى تۇركىتانۋشى عالىمدارمەن جانە باتىس ەلدەرىنىڭ زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن شىعارماشىلىق بايلانىستار ورناتۋعا مۇددەلىلىك تانىتقانىمەن، م.شوقاي ءوزىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىنا قايشى كەلەتىن قادامدارعا بارمايتىن، - دەپ جازادى ك.ەسماعامبەتوۆ. - ول ورىس بوداندىعىن­داعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ دەربەس ءومىر سۇرۋگە قۇقىلىلىعىن مويىندامايتىن­دارمەن قانداي دا بولسىن قارىم-قاتىناستان اشىق تۇردە، ەشبىر كۇلبىلتەسىز باس تارتىپ وتىردى". اۆتوردىڭ شوقايدىڭ ەڭبەكتەرى باتىس ەلدەرىندە سەنىمدى دەرەك كوزى رەتىندە سانالادى دەگەن پىكىرى دە ابدەن دۇرىس ايتىلعان. جالپى العاندا كەڭەس وكىمەتى باسشىلارىنىڭ شوقايدى ۇناتپاۋىنىڭ ءبىر ۇشىعى وسىندا جاتقان ءتارىزدى.

سوڭعى جىلداردا مۇراعاتتاردىڭ بۇرىن قۇپيا بولىپ كەلگەن كوپتەگەن قورلارىنىڭ اشىلۋى بەلگىلى قازاق زيالىلارىنىڭ ءومىرىن، ءوزارا قارىم-قاتىناسىن تولىق زەرتتەۋگە مۇمكىن­شىلىك بەردى. بۇل باعىتتا بىرقاتار كوزگە تۇسەر زەرت­تەۋلەر  باسىلىپ شىقتى. الاي­دا، كەيبىر ساتتەردە جەكە تۇلعالاردىڭ يدەيالىق قايشىلىقتارىن، ساياسي پوزيتسياسىنىڭ ايىرما­شى­لىعىن ءتۇسىندىرۋ ورنىنا جەكە باس ارازدىعىن تالداپ كەتەتىن جاعدايلار دا بار. ال كوشىم ەسما­عام­بەتوۆتىڭ زەرتتەۋىندە مۇس­تافا شوقايدىڭ زامانداس­تارىمەن قارىم-قاتىناسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكا­سىن ويلاستىرۋ، سول ماسە­لەدەگى پىكىرتالاس پەن يدەيالىق ايىرماشىلىق تۇرعىسى­نان قاراستىرىلعان. سوعان وراي اۆتوردىڭ حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىن­داعى قازاق قايراتكەر­لە­رىنىڭ ساياسي كۇرەس بارى­سىندا ءارتۇرلى يدەيالىق باعىتتا بولۋى ولاردىڭ ەڭ باستى ماقسات - ۇلت ءتاۋ­ەلسىزدىگىنە جەتۋ ماقساتىندا ورتاق ءتىل تابىسۋعا ۇمتىلۋ­شىلىعىمەن قاتار، ۇلتتىق ءداستۇرلى ەتيكاعا ساي ىمى­راشىلدىق پەن ءوزارا سىي­لاس­تىقتىڭ تا بولعاندىعىن كورسەتەدى.

كىتاپتا اۆتور كەيبىر بەلگىلى تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى وي-پىكىر الماسۋشىلىقتاردى، ولاردىڭ ءبىرى-بىرىنە  ءوزارا  ىقپالىن دا قاراستىرادى. شوقاي ءومىرىنىڭ جانە ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىنىڭ فاكتىلەرىن ءوزى زەرتتەگەن دەرەكتەر بويىنشا تالداي كەلىپ، سونىڭ كەيبىر قىرلارىن ءالى دە زەرتتەپ، تياناقتاي ءتۇسۋ قاجەتتىلىگىن نۇسقايدى. بۇل جەردە عالىمنىڭ الەمدىك گۋمانيتارلىق عىلىمدا قالىپتاسقان اسا ءبىر جاقسى داستۇرگە - بەلگىلى ءبىر يدەيا تۋعىزىپ، سونىڭ نەگىزىندە بولاشاق زەرتتەۋلەرگە  باعىت بەرۋ داستۇرىنە سۇيەنگەنىن بايقايمىز.

ەڭبەكتە قازاقستاندىق اۆتورلاردىڭ شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىن باسپاعا دايىنداۋدا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە تالداۋ جاساعان. اۆتوردىڭ ب.سادىقوۆا مەن س.ساپانوۆتىڭ كىتاپتارىنا بەرگەن سىنى ءادىل ەكەنىنە داۋ جوق. العاشقىسى - زەرتتەۋشىلىك ەڭبەك ەمەس، قۇجاتتار جيناعى. ال قۇجاتتار جيناقتارىنا قويىلاتىن بەلگىلى ءبىر تالاپتار (قۇجات­تاردىڭ تۇپنۇسقادان اۋىتقىماۋى، ەگەر تۇپنۇسقانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بولسا، ونى اتاپ كورسەتۋ، ءاربىر قۇجاتقا تۇسىنىكتەمە بەرۋ،ت.س.س.) بار. ەكىنشىسى، عىلىمي-زەرتتەۋلەر قاتارىنا جاتپايدى، ويتكەنى، ماتىندەگى فاكتىلەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن انىقتايتىن سىلتەمەلەر جوق. كىتاپتىڭ سوڭىندا بەرىلگەن "قىسقاششا بيبليوگرافيا" دەگەن ءتىزىم مۇلدە سىن كوتەرمەيدى، ال اۆتوردىڭ ۇستانىمى كەڭەس وكىمەتىن جالاڭ جامانداۋ تۇرعىسىنان كورىنىپ، عىلىمي نەگىزدىلىگىنە كۇمان تۋدىرادى. ب.سادىقوۆانىڭ كىتابىن جاقسى، كوركەم تىلمەن جازىلعان، كوپشىلىككە ارنالعان ادەبيەت قاتارىنا جاتقىزۋ دۇرىس-اۋ دەپ ويلايمىن. شىنىندا دا سوڭعى جىلداردا مۇستافا شوقاي تۋرالى قالام تارتاتىندار كوبەيىپ كەتتى، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كاسىبي تاريحشى دا ەمەس. سونىمەن قاتار، مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىن "ەرىنبەگەننىڭ" ءبارى باسىپ شىعارۋدا، ماتىندەردە مازمۇندىق جانە ستيلدىك قاتەلەر دە بار، وعان تۇسىنىكتەمەلەر مەن اۆتورلىق عىلىمي تالداۋ دا بەرمەيدى.

ء"بىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ادامىنا ءتان بارلىق اداسۋلاردان ءبىر ۇرپاقتىڭ ءومىرى بارىسىندا تولىق ارىلامىز دەۋ قيىن، مۇمكىن ادامزات ءوز تاريحىنىڭ تار ولشەمىنەن شىعىپ، جاڭاشا ويلاۋعا يە بولعانشا ۇزاق جىلدار كەرەك بولار", - دەپ ە.فرومم ايتقانداي ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى اسا ءبىر كۇردەلى دە قايشىلىقتى بولعان كەڭەس زامانىنداعى جەكە تۇلعالاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىنداعى ورنىن انىقتاۋ تالاي-تالاي داۋ-داماي تۋعىزاتىن دا شىعار. "اداسۋلار" تەك بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر عانا ەمەس، سول تۇلعالاردىڭ وزىنە دە ءتان ەكەندىگىن ۇمىتپايىق. دەمەك، بولاشاق  زەرتتەۋ­شىلەردىڭ الدىندا تاريحىمىزداعى بەلگىلى جەكە تۇلعالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن، كوزقاراسى مەن وي-دۇنيەسىن اسىرەلەپ، بوياپ، "اعارتىپ", جاقسارتپاي دا، "سۇمىرەيتىپ", قارالاماي دا، وبەكتيۆتى تۇردە عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋ مىندەتى تۇر. كوشىم ەسماعام­بەتوۆتىڭ "الەم تانىعان تۇلعا" اتتى كىتابىندا بۇل مىندەت عىلىمي نەگىزدە  ىسكە اسىرىلعان. مونوگرافيادا شوقاي بەينەسى جان-جاقتى سومدالعان، ال اۆتوردىڭ ءاربىر ءسوزى دەرەكپەن دالەل­دەنگەن، ءاربىر تاراۋدىڭ سوڭىندا ءسىل­تەمەلەر بەرىلگەن، مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ كوشىرمەسى مەن فوتوسۋرەتتەر اقيقاتتى ايقىنداي تۇسكەن. وسىنداي عىلىمي قۇندىلىعى ايرىقشا جوعارى، وراسان زور كولەمدەگى جاڭا دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا قوسقان مونوگرافيانىڭ باعاسى جوعارى ءارى قۇندى ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى.

گۇلجاۋحار كوكەباەۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى