«ولجاس اقىن ءبىزدىڭ بۇگىنگى الاقانعا سالىپ ايالاۋعا ءتيىس ابايىمىز ەمەس پە!».
«بىزدىڭشە، ولجاستىڭ ەڭبەگىن ءحىح عاسىرداعى ارحەولوگيالىق ۇلى اشىلىمدار مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى ولارعا عىلىمي-تاريحي نەگىز بەرۋگە تالپىنعان ىزدەنىستەردىڭ تەرەڭنەن تامىر تارتقان تولىمدى قورىتىندىسى رەتىندە باعالايتىن كۇن الىس ەمەس. اقىن ەڭبەگىنىڭ جۇلدىزى جانعان كۇن قازاق اقىل-ويىنىڭ دا باعى جانعان كۇن بولماق».
«الەم حالقى قازاقتى سىزگە قاراپ تانيدى».
«ءسىزدىڭ تالانتىڭىز - قازاق حالقى اقىل-ويىنىڭ كورىنىسى».
ءسىزدىڭ ىزدەنىستەرىڭىز - قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كەڭىستىكتەگى ىزدەنىس شيىرلارى».
«ءسىزدىڭ رۋحىڭىز اسقاق بولسا، قازاقتىڭ رۋحى دا جوعارى».
پاي-پاي-پاي-و-و-وي!.. ولجاس سۇلەيمەنوۆتە ەندى ارمان جوق شىعار! جوق قوي، جوق! مايى شىجىلداپ قۋىرىلىپ جاتقان كارتوپتاي مىناۋ ىستىق سوزدەردى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا بىردە-ءبىر اقىن ەستىمەپ ەدى، «ۇلتتىڭ ولجاسى» («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №16. ءامىرحان بالقىبەك) ەستىدى-اق!.. «بىردە-ءبىر اقىن ەستىمەپ ەدى» دەيمىن-اۋ، بىرىنشىدەن، ولارعا مۇنداي جالاڭ ماقتاۋ كەرەك ەمەس تە ەدى; ەكىنشىدەن، ماقالا اۆتورىنىڭ ءسوز ساپتاۋىنا قاراعاندا، بىزدە ابايدان بەرىدە قازاقتىڭ رۋحىن جوعارىلاتقان اقىن بولماپتى.
ءا. بالقىبەكتىڭ «تاريحي تۇجىرىمدارىن» تاراتىپ كورسەك:
ولجاس بۇگىنگى اباي ەكەن. «ستالين - بۇگىنگى لەنين» دەگەندى ەستىگەن كارى قۇلاقتار مۇنى ەستىگەندە تاعى ءبىر شىڭىلداعان شىعار.

«ولجاس اقىن ءبىزدىڭ بۇگىنگى الاقانعا سالىپ ايالاۋعا ءتيىس ابايىمىز ەمەس پە!».
«بىزدىڭشە، ولجاستىڭ ەڭبەگىن ءحىح عاسىرداعى ارحەولوگيالىق ۇلى اشىلىمدار مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى ولارعا عىلىمي-تاريحي نەگىز بەرۋگە تالپىنعان ىزدەنىستەردىڭ تەرەڭنەن تامىر تارتقان تولىمدى قورىتىندىسى رەتىندە باعالايتىن كۇن الىس ەمەس. اقىن ەڭبەگىنىڭ جۇلدىزى جانعان كۇن قازاق اقىل-ويىنىڭ دا باعى جانعان كۇن بولماق».
«الەم حالقى قازاقتى سىزگە قاراپ تانيدى».
«ءسىزدىڭ تالانتىڭىز - قازاق حالقى اقىل-ويىنىڭ كورىنىسى».
ءسىزدىڭ ىزدەنىستەرىڭىز - قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كەڭىستىكتەگى ىزدەنىس شيىرلارى».
«ءسىزدىڭ رۋحىڭىز اسقاق بولسا، قازاقتىڭ رۋحى دا جوعارى».
پاي-پاي-پاي-و-و-وي!.. ولجاس سۇلەيمەنوۆتە ەندى ارمان جوق شىعار! جوق قوي، جوق! مايى شىجىلداپ قۋىرىلىپ جاتقان كارتوپتاي مىناۋ ىستىق سوزدەردى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا بىردە-ءبىر اقىن ەستىمەپ ەدى، «ۇلتتىڭ ولجاسى» («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №16. ءامىرحان بالقىبەك) ەستىدى-اق!.. «بىردە-ءبىر اقىن ەستىمەپ ەدى» دەيمىن-اۋ، بىرىنشىدەن، ولارعا مۇنداي جالاڭ ماقتاۋ كەرەك ەمەس تە ەدى; ەكىنشىدەن، ماقالا اۆتورىنىڭ ءسوز ساپتاۋىنا قاراعاندا، بىزدە ابايدان بەرىدە قازاقتىڭ رۋحىن جوعارىلاتقان اقىن بولماپتى.
ءا. بالقىبەكتىڭ «تاريحي تۇجىرىمدارىن» تاراتىپ كورسەك:
ولجاس بۇگىنگى اباي ەكەن. «ستالين - بۇگىنگى لەنين» دەگەندى ەستىگەن كارى قۇلاقتار مۇنى ەستىگەندە تاعى ءبىر شىڭىلداعان شىعار.
قازاق اقىل-ويىنىڭ باعى ءالى جانعان جوق ەكەن. ەي، بايعۇس قازاق، ونى كورۋ ءۇشىن «اقىن ەڭبەگىنىڭ جۇلدىزى جانعان كۇندى» توساسىڭ دا، قايتەسىڭ؟!.
پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ الەمگە قازاقستاندى، قازاقتى تانىتتى دەپ جۇرگەنىمىز، «نەگىزى جوق قاتىن وسەك نەمەسە ەركەكشە ايتقاندا، بايانى جوق بوس بىلشىل عانا» ەكەن ء(يا، ەركەك ءا. بالقىبەكشە ايتقاندا!).
قازاق حالقىنىڭ اقىل-ويى كورىنىس تابۋ ءۇشىن ولجاستىڭ تالانتى كەرەك ەكەن عوي! ولجاس تۋماسا عوي... استاپىراللا!.. قۇدايدىڭ قازاقتى ساقتاعانى-اي!
اقىننىڭ ىزدەنىستەرى... شيىرلار... ءا، مۇنى تۇسىنگىسى كەلگەندەر ەپتەپ ءتۇسىنىپ السىن.
قازاقتىڭ رۋحى ولجاستىڭ رۋحىنا بايلاۋلى بولىپ شىقتى.
ءجا، «ۇلتتىڭ ولجاسى» جونىندەگى مىنا ءبىر ءجايتتى ەسكە الايىن دا، ايتارىمدى سودان سوڭ جالعايىن. قازاقتىڭ نامىسىن تۋ ەتىپ، قازاققا تيەر سالقىن ءسوزدى جۇرەگىمەن قاعىپ جىبەرۋ ءۇشىن «كازاحسكايا پراۆدا» اتتى گازەت اشىپ، ونى شىعارۋدىڭ قارجىسىن ەسكى «جيگۋلي» اۆتوكولىگىمەن كىسى تاسىپ تاپقان پروفەسسور الدان ايىمبەتوۆ بىلاي دەپتى:
«...يا، وكازالوس، زانيال مەستو پريامو ناپروتيۆ و. سۋلەيمەنوۆا. زا نەسكولكو دنەي دو ەتوگو نام بىلي روزدانى تەزيسى پروگراممى بۋدۋششەي پارتي. منە دوستالسيا ناتسيونالنىي ۆوپروس. ماتەريال گوتوۆيل وچەن سەرەزنىي، كاك منە كازالوس، نە ۋستۋپايۋششي «كوممانيفەستۋ» ماركسا ي ەنگەلسا. نو كوگدا دوشەل دو تەزيسا «ۆوزروجدەنيە كازاحسكوي ناتسي»، سۋلەيمەنوۆ پودنيالسيا، نەمنوگو پوليۋبوۆالسيا سوبويۋ، زاتەم ديرەكتيۆنىم تونوم پوترەبوۆال ۋبرات «ۆوزروجدەنيە كازاحسكوي ناتسي». يا ۆپەرۆىە وكازالسيا ۆ تاكوي بليزوستي وت «ۆەليكوگو چەلوۆەكا». نو پرەودولەل روبوست ي پوچتي زاورال نا نەگو: «كاكوگو چەرتا مى سوبيراەمسيا ۆ پارتيۋ؟! يا بۋدۋ بوروتسيا پروتيۆ انتيكازاحسكوي پارتي!» («ولجاسا سۋلەيمەنوۆا كاك انتيكازاحا يا راسكۋسيل سرازۋ، ەششە توگدا»، گازەتا «كازاحسكايا پراۆدا»، №17, سەنتيابر، 2005 گ.).
الەكەڭ اقىننىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدەن سوڭ دۇنيەگە كەلگەن، بىراق عۇمىرى قوياننىڭ قۇيرىعىنداي كەلتە بولعان «قازاقستاننىڭ حالىق كونگرەسى» پارتياسىنىڭ باعدارلاما جوباسىن تالقىلاۋعا قاتىستىرىلعان ەكەن.
...ءيا، سوڭعى جىلدارى اقىننىڭ اتىنا سىن از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. جەكەمەنشىگى دەرلىكتەي «سۆوبودا سلوۆا» گازەتىندە ونىڭ باس رەداكتورى گۇلجان ەرعاليەۆامەن سۇحباتى شىققان سايىن نارازىلىق تۋىندايدى. سەبەبى ولجاس:
1. قازاقستانعا تاۋەلسىزدىك بۇيىرعان كۇننەن باستاپ ورىس تىلىنە دە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلۋىن تالاپ ەتتى جانە الىگە دەيىن سول كوزقاراسىندا. «ورىستار قاعاجۋ كورە باستادى، ورىس ءتىلى شەتتەتىلىپ جاتىر، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر مەملەكەتتىك قىزمەتكە جولاتىلمايدى جانە بۇرىننان ىستەپ كەلە جاتقاندار ورىندارىنان بوساتىلماقشى...» دەگەندەي شوۆينيستىك ارانداتۋشىلىق مالىمدەمەلەردى مالدانىپ، ويلانباي سويلەدى.
ورىس ءتىلى كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارىندە مەملەكەتتىك ءتىل بولدى. ءتىپتى كرەملدەگىلەر: كپسس، ۆتسسپس، ۆلكسم... ءتارىزدى قىسقارعان سوزدەردى ۇلت تىلىنە اۋدارىپ قولدانۋعا رەسمي تيىم سالىپ، ماسەلەن، ءبىز: "كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ..." دەپ ايتىپ تا، جازىپ تا، شەكتەن شىققان زورلىققا كوندىك ەمەس پە؟ 140 ميليون حالقى بار رەسەي امان-ەسەندە ەشكىمگە، ەشقاشان ەسەسى كەتپەس ورىس ءتىلى قاعاجۋ كورمەس ءۇشىن كەشەگى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا - بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتتەردە مەملەكەتتىك ءتىل بولا بەرۋگە ءتيىس پە؟ ءىس قاعازدارىن ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە جۇرگىزە الماي وتىرعان قازاقستان ورىس تىلىنە تاعى تەلىنسە، تاۋەلسىزدىككە جارىعانى سول بولماق پا؟ اۋەلدە كونستيتۋتسيامىزعا: «ورىس ءتىلى - ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى» دەپ دۇرىس جازدىق تا، كەيىن، «ورىس ءتىلىنىڭ جوقشىلارى» شۋىلداي باستاعاندا، ونى: «ورىس ءتىلى - رەسمي ءتىل» دەپ تۇزەتتىك، ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك تىلگە تەڭەدىك. الداعى ۋاقىتتا ولجاستىڭ تاباندىلىعىمەن ول شۋىل كۇشەيە تۇسسە، «ورىس ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ تاعى وزگەرتىلۋى مۇمكىن. قازاعىنىڭ 20 پايىزى دەرلىك ءشۇلدىرباي بولىپ تۇرعان قازاقستان سوندا «قارىق بولار».
2. الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ي. تاسماعامبەتوۆتىڭ 2006-جىلدان باستاپ قالانىڭ ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ جونىندەگى قاۋلىسىنا ءبىرىنشى بولىپ قارسى شىقتى، پرەزيدەنتتىك كوميسسياعا مالىمدەپ، قاۋلىنىڭ پارمەنىن شەكتەۋ قاجەت دەپ سەستەندى. ول قازاعىنا ءويتىپ سەس كورسەتپەي، قايتا ورىس دوس-جولداستارىنا، سولار ارقىلى ءورىستىلدى قاۋىمعا: "بەۋ، اعايىندار! قازاق ءتىلىنىڭ كورمەگەن قۇقاي جوعىن وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر، ەندەشە، مىنا قاۋلىنى قۇپ الىڭدار. ۇلى دالا مەن ءرۋستىڭ قارىم-قاتىناسى باستالعاننان بەرى قازاق پەن ورىس - كورشى، قۇداندالى تۋىس تا. قازاقپەن ءبىر جەردە تۋىپ، ءبىر اۋلادا ءوسىپ، ءبىر مەكتەپتە وقىپ، ءبىر ۇجىمدا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ قۇدايى كورشىڭ قازاقتىڭ ءتىلىن بۇعان دەيىن بىلمەي كەلگەندەرىڭ جارامادى. ونىڭ ءتىلىن بىلگەننەن پايدا كورمەسەڭ، زيان شەكپەيتىن ەدىڭ. وسىنى ويلا، ءالى دە كەش ەمەس. قازاقستاندى وتانىم دەسەڭ، ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن سيلاعىن!" دەۋگە ءتيىس ەدى، ولاي دەمەدى، دەيتىن ءتۇرى دە جوق.
3. «ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىن سۇيەتىنىم ءۇشىن قازاقتار مەنى پاتريوتتىق سەزىمنەن ماقۇرىم دەپ ايىپتايدى» دەگەنىن وقىعانىمدا، ولجاستىڭ باسىندا شىنىمەن سونداي وي بارىنا تاڭداندىم. مۇنى ساياساتتا ايتىلاتىن شالالىق دولبار دەۋدەن وزگە لاج جوق. ساناسى سەرگەك قازاق ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ەشقاشان جەرىگەن ەمەس، جەرىمەيدى دە!
4. «قازاق - ءالى قالىپتاسپاعان حالىق» دەپ تە «جاڭالىق» اشتى. بۇدان قازاقتىڭ مادەنيەتى، تاريحى، عىلىمى، سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى... ءالى اشىق-شاشىق دەگەن ۇعىم اڭعارىلىپ تۇرعان جوق پا؟ بۇل ولجاس ايتار پىكىر مە؟
5. «قازاقتا شەكارا بولماعان» دەدى. اتا-بابامىز مىناۋ كەرىلىپ جاتقان كەڭ-بايتاق دالانى شەكاراسىز، دال-دۇل كۇيىندە قالدىرىپ، «كەرەك بولسا، وزدەرىڭ شەكارا جاساپ الىڭدار» دەپ كەتە بارىپ پا؟
6. «بۇگىنگى وتىرعان جەرىندە قازاقتىڭ مەملەكەتتىگى بولماعان» دەدى. باسقانى ايتپاعاندا، ابىلاي مارقۇم قايدا، نەگە حان بولعان؟ ەكى جاعىنداعى ايداھار ەكى مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا ولارعا ورتاق بازار-اۋىلدى كۇزەتىپ كۇن كەشكەن بە؟
7. ەلدى دەموكراتيالاندىرۋ جايىنداعى ءبىر رەسمي ماجىلىستە، استانادا، «دەموكراتيا ماسەلەسىن كوتەرە بەرۋ قالاي بولار ەكەن، باتىس وسىنى ويلاي باستادى، اۆتوكراتيالىق جۇيەنى ءجون كورەتىندەي»، دەپ تاعى ءبىر «اقىل» تاراتتى. قىزمەتى پاريجدە عوي، ءسىرا، ونداعى ستۋدەنتتەردىڭ ەرەۋىلىنەن شوشىپ كەلسە كەرەك. فرانتسيانىڭ ستۋدەنتتەرى ءوز قۇقىقتارىن كادىمگى دەموكراتيا تاسىلىمەن قورعاۋعا جۇمىلىپ شىققان بولاتىن. پرەزيدەنت شيراك پرەمەر-مينيسترىنە ول تولقۋدىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەۋدى قاتاڭ تاپسىردى دا، اقيقاتتى انىقتادى، ءاۋ باستا قىڭىر قاۋلى قابىلداعان ۇكىمەتتى جىبەرگەن قاتەلىگىن تۇزەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. سول وڭ قۇبىلىستى ونەگە دەۋدىڭ ورنىنا قۇبىجىق دەپ ءبىلدى.
8. ءوزىنىڭ حالقىن توبىر دەدى. ءتىل ماماندارىن ءتىل جونىندەگى تەرميندەردى شاتىستىرىپ ءجۇر دەپ عايباتتادى. الماتىنى الما-اتا دەۋ كەرەك، قالا اتتارىن قازاق قازاقشا، ورىس ورىسشا اتاسىن دەدى. پەتروپاۆل مەن پاۆلوداردىڭ تاريحي قازاقشا اتتارىن قايتارۋ كەرەكتىگىن ايتپادى. الدە «اينالايىن» پەتر مەن پاۆەل قازاق جەرىن جوڭعارلاردىڭ باسقىنشىلىعىنان قورعاپ قالىپ پا ەكەن؟
9. ال «ايف. كازاحستان» اپتالىعىنداعى ءبىر سۇحباتىندا: «قازاق ءتىلى ءوز ۋاقىتىندا جالپى ينتەرناتسيوناليزم يدەولوگياسىنىڭ قۇربانى بولدى. ول كەزدە ۇلتتىق سەزىم ينتەرناتسيوناليزمگە قاراما-قارسى قويىلدى» دەپ بارەكەلدى سويلەدى دە، ىلە-شالا: «تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، كانە، الدىمەن تەوريا جاسايىق، ياعني جاڭا يدەولوگيا، ۇلتتىق يدەيا تابايىق. ۇلتتىق يدەيالاردىڭ نەگىزىندە ءبارىبىر ينتەرناتسيوناليزم قالىپتاسۋعا ءتيىس» دەپ، قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن تاجىريبە جاساۋدى ۋاعىزدادى جانە، ۆ. لەنيننىڭ: «كوممۋنيزم نەيزبەجەن» دەگەنىندەي، ينتەرناتسيوناليزمدى مەگزەدى. ۇلت تىلدەرىن تۇساعان سول ينتەرناتسيوناليزم بولعانىن ۇمىتتى.
وسىناۋ اعاتتىقتارى ءۇشىن سىن پىكىر جازعانداردى، سول باياعى «سۆوبودا سلوۆا» ارقىلى: «نەۆەجدا، موسكا، كارليك» دەپ، اناۋ اتىشۋلى «ەل بىرلىگى» دەگەن دوكتريناعا قوسىلماعانداردى «پوليتيچەسكي دۋراك» دەپ تىلدەدى. ءوزىنىڭ قاتەسىن مويىنداۋ قاپەرىندە جوق، ءسىرا، «بۇگىنگى اباي ەكەنىنە» سەنىپ جۇرسە كەرەك. جارىقتىق ابەكەڭ ءوز ءمىنىنىڭ كوپ ەكەنىن ايتىپ ەدى-اۋ.
ءوزىن ءمىنسىز دەپ بىلەتىن ولجاستىڭ جالىن كۇدىرەيتە تۇسۋىنە كومەككە گۇلجانعا قوسىلا مۇرات اۋەزوۆ تە ۇمتىلىپتى. ول دا «سۆوبودا سلوۆاداعى» سۇحباتىندا اقىن دوسىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراعانداردى «باندەرلوگ، كارليك» دەپ ەكىلەنىپتى. باندەرلوگ - مايمىلدىڭ ءبىر تۇقىمى. مادەنيەتتانۋشى (كۋلتۋرولوگ) مۇرات وسىلاي دەگەن سوڭ، ولجاستىڭ باسقا جاندايشاپتارىنا نە جورىق؟!
ال اقىننىڭ اتىنا سىن ايتۋشىلار كىمدەر دەسەك، ولار: ساياساتكەر، ديپلومات، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، استاناداعى «مەملەكەتتىك ءتىل» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى سايلاۋ باتىرشاۇلى; اقىن مۇحتار شاحانوۆ; اكادەميك جانۇزاق اكىم; جورنالشىلار ومىرزاق اقجىگىت، ابجالەل باكىر; احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس مامانى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سەيدىن بيزاقوۆ; تاريحشى عالىم وسپانوۆ، الماتى قالالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى جازۋشى ەرنەست تورەحانوۆ; ساياساتكەرلەر جاسارال قۋانىشالى، ايدوس سارىم جانە باسقالار. از ەمەس. مەن دە بارمىن. ارامىزدا اقىن ولجاسقا ىشتارلىق جاساۋى ورىندى بولار جالعىز اقىن مۇحتار. ال ول ارىپتەسىنىڭ پوەزياسى تۋرالى ءبىر اۋىز تەرىس ءسوز ايتقان جوق، ايتپايدى دا، سەبەبى ول دا كوپكە تانىمال، ءورىسى كەڭ اقىن، وزگەنى مەنسىنبەيتىن سىرقاتتان ادا. اقىن ەمەس باسقالارىمىزدىڭ اقىنداردىڭ اۋلاسىندا نە شارۋامىز بار؟ ءاربىرىمىزدىڭ ءومىر جولىمىز، قارىم-قابىلەتىمىز، ءىس-قيمىلىمىز، ماماندىعىمىز، ورنىمىز ارباسقا. «ولجاس، ساعان نە بولدى؟» دەپ نارازى اشىق حات جولداعان جيىرما شاقتى اقىن-جازۋشى توبى ءوز الدىنا. ءبارى دە ولجاستىڭ ازاماتتىعىنداعى اتالعان اقاۋلاردى وزدەرى جاساپ العان اعاتتىقتاي اۋىرسىندى، ويتكەنى جاس تا جالىندى ولجاستىڭ اقىندىعىنا سۇيىنگەندەر ەدى. سويتكەن ادامىنىڭ كەيىن تۇسىنىكسىز سىڭارجاقتىلىققا - ءوزىنىڭ ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە كەرەعار پىكىر تاراتۋعا ۇرىنعانىنا رەنجىدى.
و. سۇلەيمەنوۆتىڭ «الەمگە قازاقتى تانىتقان» شىعارمالارى دەسەك، ونىڭ: دالا، ارعىماق، قىپشاق، جاۋگەرشىلىك، تاعى باسقا تاقىرىپ-كەيىپكەرلەرىنە تامسانۋشىلار بار. ولار قازاقتىڭ ءوزىن، دالاسىن، تىرلىگىن كورىپ-بىلمەگەن سىرتتاعىلار. ىشتەگىلەر بولسا، ولار شالا قازاقتار، بۇرىنعى-سوڭعى اقىندارىمىزدىڭ نە جازعاندارىنان بەيحابارلار. ال بىزدە، ابايدىڭ ارۋاعىن مازالاماي-اق قويعاندا، مىسالى، بەرگى اقىندارىمىز: ماعجان جۇماباەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، قاسىم امانجولوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، مۇزافار الىمباەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، كاكىمبەك سالىقوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، قادىر مىرزاليەۆ، مۇحتار شاحانوۆ، يران عايىپ... قالامدارىنان تىس قالعان، ولجاس قانا تاۋىپ قوزعاعان تاقىرىپ بار ما؟ سىر-اعاڭ «قازاق پوەزياسىنىڭ قۇلاگەرى» دەپ ماقتانىش ەتكەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» داستانىنداعى ارعىماق «الەمگە تانىلماعان» بولسا، ول - ولجاستاردىڭ ارعىماقتارىنىڭ ارتىقشىلىعى ەمەس، ىلەكەڭنىڭ دە، اتالعان اقىندارىمىزدىڭ دا ولەڭ-داستاندارىنىڭ، شەت ەل تىلدەرىنە اۋدارىلۋى بىلاي تۇرسىن، ءورىستىلدى وقىرمان قاۋىمعا دا شىرايلى قالپىندا، ءتىپتى مۇلدە جەتپەي دە جاتقاندىعىنىڭ سالدارى.
...«ادامعا تابىن، جەر، ەندى!». عارىش الەمىنىڭ ەسىگىن العاش اشقان يۋري گاگارينگە تايلى-تاياقتىمىز تۇگەل ۋرالاپ قول سوعىپ، توبەمىز كوككە جەتكەن. ورتاق وتانىمىز كسرو-نىڭ اقش-قا شاڭ قاپتىرىپ كەتكەنىنە ماساتتانعانبىز، ياعني ول وقيعا عىلىميدان بۇرىن ساياسي جەڭىس بولدى، ولجاس ولەڭى باسىلعان پاراقشالاردىڭ كوكتەن شاشىلۋىنا، ماقالادا اتالعان جۇمەكەن ناجىمەدەنەۆتىڭ، جۇماتاي جاقىپباەۆتىڭ جانە باسقا جاس اقىنداردىڭ الاقاي جىر جازعاندارىنا دا ءبىر سەبەپ سول ەدى. ولەڭ كوركەمدىك جاڭالىق قۋاتىمەن ەمەس، ساياسي بوياۋىمەن باۋراعان. سول قىزۋ ولەڭنىڭ تاقىرىبىنداعى ايقاي-قاتەلىكتى اڭعارتپادى. ول قاتەلىك ادامزاتتىڭ اناسى جەرگە: - بالاڭا تابىن! - دەپ بۇيرىق بەرۋ. «تابىن!» - تۇپنۇسقاداعى «پوكلونيستىڭ» تىم وكتەم بالاماسى، اۋدارماشى اعاتتىقتى اسىرىپ جىبەرگەن، الايدا «پوكلونيس» - «باسىڭدى ءىي» دە اناعا ايتىلماۋعا ءتيىس ەدى. قازاقتا: «اناڭدى مەككەگە ءۇش رەت ارقالاپ اپارىپ كەلسەڭ دە، پەرزەنتتىك بورىشىڭدى وتەي المايسىڭ» دەگەن عاجاپ ەسكەرتپە-ناقىل بار. ساياسي جايلاۋ تورىنە ويدا جوقتا شىعا قالعان اقىن دا، ونىڭ اۋدارماشىسى دا وسىنى ەسكەرمەدى. ءسوز ىڭعايىنا وراي ايتا وتىرسام، جالپى ولجاس ولەڭدەرىنىڭ قازاقىلانۋىندا، مىسالى، قادىر مىرزاليەۆتىڭ ەڭبەگى زور.
«از ي يا» بولسا، بۇل كىتاپ ماڭىندا ايعاي-سۇرەڭ كوپ بولعانى بەلگىلى. ءبىز، تاعىدا تايلى-تاياقتىمىز قالماي، ولجاستى قولدادىق، شوۆينيستەردەن قورعاستىق، نامىسقا شاپتىق. ويتپەگەندە شە؟!.

<!--pagebreak-->
مەن اقىن دا، پوەزيا سىنشىسى دا، تاريحشى دا ەمەسپىن، الايدا شىن مانىندە الەمگە ايگىلى تاريحشى بولعان تۇرىكتانۋشى عۇلاما لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆتىڭ «از ي يا» تۋرالى نە دەگەنىن كەلتىرە وتىرۋدى ءجون كوردىم (كورگەن كوزدە جازىق جوق):
«پرارودينا ياكۋتوۆ. گدە ونا؟
كوررەسپوندەنت گازەتى «مولودەج ياكۋتي» اۆگۋست مۋران (يۆان ەفيموۆ) 30 مارتا 1989 گودا بەسەدوۆال س يزۆەستنىم يستوريكوم لۆوم نيكولاەۆيچەم گۋميلەۆىم ي ناپەچاتال تاكوي ديالوگ (تسيتاتا):
«ا. م. كاك ۆى وتنوسيتەس ك كنيگە ولجاسا سۋلەيمەنوۆا «از ي يا» ي كاك وتسەنيۆاەتە ەە ناۋچنۋيۋ زناچيموست؟
ل. گ. يا بىل درۋگوم ەگو وتتسا ومارا سۋلەيمەنوۆا، كوتورىي وتكرىل جەزكازگانسكوە مەستوروجدەنيە مەدي. مى س نيم لەجالي نا ودنيح ناراح ۆ لاگەرە ۆ نوريلسكە. ومار بىل مويم بولشيم درۋگوم. پوەتومۋ يا وتكازالسيا پيسات رازگرومنۋيۋ رەتسەنزيۋ نا كنيگۋ ولجاسا سۋلەيمەنوۆا، حوتيا ليچنو يا سچيتايۋ، چتو ناۋچنايا تسەننوست «از ي يا» نەۆەليكا. سكاجيتە، موگلي بى ۆى ۋبيت سىنا سۆوەگو درۋگا؟
ا. م. نەت. يا ۆووبششە نە سموگ بى ۋبيت نيكوگو.
ل. گ. يا توجە تيۋرك ي پو تيۋركسكيم وبىچايام توجە نە موگۋ. نو بىۆايۋت سلۋچاي، كوگدا ۆراگوۆ نادو ۋبيۆات. (ا ولجاس، ك تومۋ جە، وتكازىۆاەتسيا وت وتتسا). سۋلەيمەنوۆ پيشەت، چتو مامەليۋكي ەتو كيپچاكي. ۆ چەتىرنادتساتوم ۆەكە چەركەسى ۆىتەسنيلي كيپچاكوۆ. پوەتومۋ يا سچيتايۋ، چتو مامەليۋكي نە بىلي كيپچاكامي...».
گۋميلەۆ ل. ن.
سپور س پوەتوم
پو پوۆودۋ ستاتي ا.كۋزمينا "توچكا ۆ كرۋگە، يز كوتوروي ۆىراستاەت رەپەي" [جۋرنال "مولودايا گۆارديا" 1975. No12.]
ولجاس سۋلەيمەنوۆ ناپيسال كنيگۋ "A3 ي يا" (الما-اتا، 1975), چتوبى "ۆمەستە س رازدراجەنيەم چۋۆستۆ چيتاتەليا ۆىزۆات ي رازدراجەنيە مىسلي". چيتايا وتكليك ا. كۋزمينا نا ەتۋ كنيگۋ، ۆيديش، چتو و.سۋلەيمەنوۆۋ ۋدالوس ۆىپولنيت تولكو پەرۆۋيۋ چاست زاداچي. كوليچەستۆو فاكتيچەسكيح لياپسۋسوۆ ۆ كنيگە سۋلەيمەنوۆا پرەۆىشاەت چيسلو سترانيتس (304)...
ۆمەستو توگو چتوبى وتمەتيت دەسياتوك-درۋگوي فاكتيچەسكيح لياپوۆ ي تەم سامىم پوكازات، چتو پەرەد چيتاتەلەم پوەتيچەسكايا ميستيفيكاتسيا، كۋزمين پۋسكاەتسيا ۆ دليننوە راسسۋجدەنيە و پرەيمۋششەستۆە ديالەكتيچەسكوگو ماتەرياليزما ناد پوزيتيۆيزموم، چتو سامو پو سەبە ۆەرنو، نو ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە ني دليا كوگو نە نوۆو ي، گلاۆنوە، نە يمەەت نيكاكوگو وتنوشەنيا ك ەموتسيونالنىم فانتاسماگوريام سۋلەيمەنوۆا. وگيۋست كونت نيكوگدا نە پرەدلاگال سموترەت نا يستوريۋ "گلازامي پوەتا" (وترىۆوك يز ستاتي.).
مەن ولجاسپەن قۇشاعى ايقاسقان دوس تا ەمەسپىن، وعان قىجىلى بار قاس تا ەمەسپىن. مەنىڭ ۇستانىمىم اقيقات جانە قازاعىمنىڭ: «دوس جىلاتىپ ايتادى، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتادىسى».
اقىنعا العاش رەت رەنجىگەنىم بىلايشا. جەرىمىزگە، ەلىمىزگە تاجال بولعان سەمەي اتوم-يادرولىق سىناۋلار پوليگونىنا قارسى رەسمي كۇرەستى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتاەۆ باستاعانىن ەستىپ، «قاينار قاسىرەتى»، «سەمەي پوليگونى»، «29-تامىز» دەگەن كىتاپتارىن وقىپ، سول تۋرالى «جاس الاش» جانە «تسەنترال ازيا مونيتور» گازەتتەرىنە ماقالا جازدىم. ومىردە وتە قاراپايىم بولعان كەشىرىمنىڭ ول جانپيدالىق ەرلىگىن جۇرتى ءبىلسىن دەپ ويلادىم. «جاس الاشتاعى» ماقالامدى وقي الماعان ولجاس وزىنە جاقىن ءورىستىلدى گازەتتەگى ماقالامدى وقىسىمەن ونى جوققا شىعارۋعا دەرەۋ كىرىسىپ، «كازاحستانسكايا پراۆدا» جانە «تسەنترال ازيا مونيتور»، ت. ب. گازەتتەردىڭ تىلشىلەرىنە سۇحبات بەرىپ، ءولى كەشىرىممەن ۇستاسىپ: «دا، ون بىل پەرۆىم سەكرەتارەم وبكوما، نو نە بولەە توگو. ي ۋج ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە پوليگونا ەگو نە ۆيدەلي»، - دەپ شىقتى. كەيىنىرەكتە: - پوليگوندى ءبىز جاپپاپپىز، قايداعىبىر وبكوم حاتشىسى جاۋىپتى، - دەپ قاعىتتى دا. پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ 1993 جىلى جاسى الپىسقا تولعان كەشىرىمدى قۇتتىقتاعان حاتىندا: «...سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ، اتوم قارۋىن سىناۋدان زارداپ شەككەن جۇرتتى الەۋمەتتىك قورعاۋ جۇيەسىن جاساۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە ءسىز قوسقان ۇلەس باعا جەتكىسىز» دەسە، ولجاس ونىڭ ول «قاتەسىن» تۇزەتىپ، كەشىرىمنىڭ ارۋاعىمەن الىسا ءتۇستى. ەندى مىنا ءبىر ءۇزىندىنى وقىڭىز: «...ۋۆاجاەمىي كەشريم بوزتاەۆيچ! مى زناەم ۆاس كاك كرۋپنوگو وبششەستۆەننوگو ي گوسۋدارستۆەننوگو دەياتەليا، وچەن منوگو سدەلاۆشەگو دليا پروتسۆەتانيا نارودا كازاحستانا. ۆسيا ۆاشا جيزن ەتو دوبرىي ي نازيداتەلنىي پريمەر دليا مولودوگو پوكولەنيا... .ۆ تە نەلەگكيە گودى بوربى زا پرەكراششەنيا يادەرنىح يسپىتاني نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە ۆى پروياۆيلي ستويكوست بويتسا زا ينتەرەسى نارودا ي مۋدروست يستيننوگو نارودنوگو ليدەرا. مى زناەم، چتو ۆ ەتي ترۋدنىە گودى ۆام پريشلوس وسوبەننو نەلەگكو ي نا ۆاشۋ دوليۋ ۆىپالي تياجكيە يسپىتانيا، نو ۆى سۋمەلي نايتي ۆەرنىي پۋت ي سدەلات نەمالىي ليچنىي ۆكلاد ۆ دولگوجداننۋيۋ پوبەدۋ زاكرىتيە سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا.ۆ دەن ۆاشەگو شەستيدەسياتيلەتيا، دوروگوي كەشريم بوزتاەۆيچ، مى ۆىراجاەم ۆام سۆوە گلۋبوكوە پوچتەنيە ي گوۆوريم بلاگودارنوە سپاسيبو! ولجاس سۋلەيمەنوۆ». 23-مايا، 1993گ.».
بۇلايشا ەكى سويلەگەنى بەتىنە باسىلعاندا ول: مەن دايىن تەكستكە قول قويا سالعانمىن عوي، ول ادەتتەگى ءىس قوي، دەگەندى ايتتى. سوندا «...سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە پوليگونا ەگو نە ۆيدەلي» دەپ كەمسىتكەن كىسىسىنە قانداي قۇتتىقتاۋ جولداۋدا شارۋاسى بولماعان با؟ الدە ن. ءا. نازارباەۆ مىرزانىڭ دا «وقىماي قول قويا سالعانىن» كورىپ، سوعان ەلىكتەدى مە ەكەن؟
شىندىقتى شىرعالاۋدىڭ، ارۋاقتان اتتاپ كەتۋدىڭ بۇدان سوراقىسىن مەن ءالى كورگەن جوقپىن.
ەگەر ك. بوزتاەۆ 1989-جىلعى 20-اقپاندا م. گورباچەۆكە پوليگوندا سىناۋدى ازايتۋ، توقتاتۋ، پوليگوندى جابۋ، باسقا جاققا كوشىرى تۋرالى قۇپيا جەدەلحات جىبەرمەسە، ەرتەڭىندە: جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى ا. لۋكيانوۆقا، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. رىجكوۆقا، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى گ. بوروۆيككە، جوعارعى كەڭەستىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى ز. پۋحوۆاعا، حالىق دەپۋتاتى و. سۇلەيمەنەۆكە حات جونەلتىپ، گورباچەۆكە جىبەرگەن جەدەلحاتىنداعى ماسەلەنى ولارعا دا بايان ەتپەسە، و. سۇلەيمەنوۆ سول حات بويىنشا 24-اقپاندا، جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداماس ەدى («سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. «يادەرنىە يسپىتانيا سسسر: سوۆرەمەننوە راديو-ەكولوگيچەسكوە سوستويانيە پوليگونا. كول. اۆتوروۆ پود رۋك. پروف. ۆ. ا. لوگاچەۆا. م. يزد. ات. 2002 گ. 639-ستر.),
سونداي-اق، 1989-جىلعى 28-اقپاندا «نەۆادا-سەمەي» قوعامدىق قوزعالىسى دۇنيەگە كەلمەس ەدى.
جالپى ولجاستىڭ سەمەيگە العاش بارۋى، ول جاقتان كسرو حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلانۋى بىلاي: ول الماتى قالاسىنىڭ كالينين اۋدانىنان كسرو حالىق دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولدى. ۋچاستوككە جازۋشىلار وداعىنان «پروستور» جورنالىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرى ەكەۋىمىز باقىلاۋشىلىققا جىبەرىلدىك. داۋىس بەرۋ، بيۋللەتەن ساناۋ تازا اتقارىلدى (قازىرگى سايلاۋلارداعىداي ۋحيت-سۋحيت جوق كەز). اقىن ۇتىلىپ قالدى.
ەرتەڭىندە جۇمىسقا كەلسەم، ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كابينەتى الدىندا قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ تورتەۋ-بەسەۋى تۇر. «ولجاستىڭ كابينەتىندە كونتسەرت بولىپ جاتىر» دەيدى. بارسام، ءبىر توپ كىسىنىڭ ورتاسىندا ماعان بەيتانىس تاپالداۋ كەلىنشەك تابانىمەن شوق باسىپ العانداي تىپىرلاپ، ەرىنى سۇيرەڭدەپ، شاڭق-شاڭق ەتەدى. «...باقىلاۋشىلارىڭ سايلاۋ ۋچاستوگىندە بولعان جوق! ولاردى جازالاۋ كەرەك!..» دەيدى. مەن قىپ-قىزىل جالاعا قاتتى اشۋلانىپ، پارتكومىمىزدىڭ حاتشىسىنا دەرەۋ مالىمدەمە جازىپ، سايلاۋ ۋچاستوگىندە ءبىزدىڭ بولعان-بولماعانىمىزدى تەكسەرۋدى، كورگەنسىز وسەكشىنىڭ جالاسىنان قورعاۋدى تالاپ ەتتىم. بىراق تالابىم ەسكەرىلمەدى.
سول كەزەڭدە نە بولعانىن كەشىرىم «سەمەي پوليگونى» كىتابىندا اشىق جازعان: «الماتىدا داۋىسقا تۇسكەن ولجاس قيىندىققا ۇشىراپتى. مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. ءا. نازارباەۆ ماعان تەلەفون شالىپ، جاعدايدى ايتىپ، و. سۇلەيمەنوۆتى سەمەي وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا وتكىزۋىمىزدى ءوتىندى. «سۇلەيمەنوۆ سىزگە كومەكتەسەدى. پوليگونعا قارسى كۇرەستە جاقسى جاردەمشى بولادى»، دەدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. ەرتەڭىندە گ. ۆ. كولبين تەلەفون سوعىپ، ول دا سونداي تىلەك ايتتى». ول تىلەكتەر، ارينە، قابىل بولدى. كەشىرىم كىتابىندا سول جاقسىلىقتىڭ اقىرى قانداي بولعانى دا جازىپتى: "...پوليگوندى جاپتىرۋ كۇرەسىمنىڭ باستالۋىنان اياقتالۋى الدەقايدا قيىن بولدى. ءاۋ باستا جۇرتشىلىققا ارقا سۇيەپ، ءوزىمدى قولدايتىنىنا نىق سەنىپ، قۋاتتانىپ كىرىسكەن ەدىم. ەندى ءوزىم مۇددەسىن قورعاعانداردىڭ، وكىمەتپەن تەكەتىرەسكە بىرگە شىققانداردىڭ كوزدەرىنە سۇيەل بولا باستاعاندايمىن. وكپەك جەلدىڭ قاي جاقتان سوققانىن سەزدىم. ول ەڭ الدىمەن قوعامدىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنەن باستالدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى، ءتىپتى سەمەيگە ات ءىزىن ءبىرىنشى رەت سالسا دا، باياعى يۋلي تسەزارشا: - باردىم، كوردىم، جەڭدىم! - دەپ شىعا كەلدى... «بۇل كىمنىڭ ەڭبەگى؟» دەگەن سۇراق سامپىلداي باستادى. ءباسپاسوز بەتىن جاۋىپ كەتكەن جاريالانىمداردا ەڭبەك «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىكى، تەك قانا سونىكى دەلىندى (سويلەمنىڭ استىن مەن سىزدىم، - ع. ق.). قوزعالىستىڭ ءاربىر ارەكەتى مەيلىنشە كەڭ ناسيحاتتالدى. وزدەرىن وزدەرى دارىپتەۋ سياقتى بىرجاقتىلىق ءورشىدى... ءجيى-ءجيى جيىن جاساۋ، جالاڭ ۇرانداۋ ادەتكە اينالدىرىلدى...» ء(سوز ىڭعايىنا قاراي ەسكەرتە وتىرارىم: سەمەيدە، باسقا جەرلەردە دە پوليگونعا قارسى و. سۇلەيمەنوۆ باستاپ وتكىزىلگەن شارالاردىڭ ءبارىن ۇكىمەتتىك ۇيىمدار قارجىلاندىرعان).
ءسىرا، سۇلەيمەنوۆتەرگە وسى اقيقات ءسوز ۇناماي قالسا كەرەك. كەشىرىم تىرىدە امالسىز شىداعان ولار كەيىندە مارقۇمنىڭ تاريحي ەڭبەگىن مانسۇقتاي باستادى. پوليگون تۋرالى ۇلكەندى-كىشىلى جيىنداردا، ماقالا-سۇقباتتاردا، راديوحابارلاردا، تەلەفيلمدەردە ونىڭ اتى-ءجونى اتالمايتىن بولدى. ونىڭ ەسەسىنە «ولجاس سۇلەيمەنوۆ!». ال مەن ول ارۋاقتان اتتاپ كەتكەن سايىن اقيقاتتى الدىنا قايتالاپ توسىپ، ماقالا جازۋعا كىرىستىم ء(الى دە جازامىن، توزە الماسا، كيللەر جالداپ قۇتىلار. بۇلار ارقا سۇيەپ وتىرعان بيلىك: مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى زامانبەك نۇرقادىلەۆ پەن التىنبەك سارسەنبايۇلىنان دا وپ-وڭاي قۇتىلدى ەمەس پە؟! ايتپاقشى، بۇل ەكى ازامات قازاعا ۇشىراعاندا ولجاس: «بۇل نە سۇمدىق؟!» دەپ داۋىس كوتەرە المادى).
ەندى ولجاسقا تاعى ەكى مارتە رەنجىگەن سەبەبىمدى ايتۋعا ءتيىسپىن، ولارى ادەبيەتىمىزگە تىكەلەي قاتىستى.
ءبىرىنشىسى. ولجاس «سۆوبودا سلوۆاداعى» كەزەكتى ءبىر سۇحباتىندا: «ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە نەت ني ودنوي ستروچكي و گولودە 1932-1933 گودوۆ» دەدى. بىلمەيتىنىن ءبىلىپ بولعانداي تۇجىرىپ ايتتى. كوزى قاراقتى قازاق ول زۇلمات كەزەڭ جايىندا ىزا-نازا تولى ولەڭ، اڭگىمە، داستان، حيكايالار جازىلعانىن جاقسى بىلەدى. مىسالى، اقىن جاقان سىزدىقوۆ «ءالي قارتتىڭ اڭگىمەسى» اتتى باتىل دا شىنشىل داستانى ءۇشىن جازالاندى ەمەس پە؟!.. قازاقشا وقىمايتىن ولجاس سونىڭ ءبارىن ءبىر-اق سويلەمىمەن جوققا شىعارىپ باقتى، قازاعىنىڭ ادەبيەتىنە قارا سويىل جۇمسادى. جارايدى، «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەيىك، الايدا پۋبليتسيست جازۋشىمىز ۆالەري ميحايلوۆ «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا» دەگەن ناقتى زەرتتەۋ حيكاياسىن شىعاردى عوي؟ ولجاسقا كەرەك ورىس تىلىندە. بىراق اقىن ودان دا بەيحابار ەكەن...
ەكىنشىسى. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندەگى (12. 03. 2010 ج.) سۇحباتى. «شەكسپيرى جوق ەلدىڭ نيۋتونى دا بولمايدى» دەپ اتالعان شالقىما ءسوزىنىڭ ءبىر تۇسىندا: «سوناۋ 1984-جىلى جازۋشىلار وداعىندا قازاق ءتىلىن قورعاۋعا ارنالعان ەڭ ءبىرىنشى جيىندى ۇيىمداستارعان ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەمەي، كىم ەدى؟ وعان قاتىسقان ادامدار، قۇدايعا شۇكىر، ارامىزدا ءجۇر عوي» دەپتى. بۇل ەڭ ءبىرىنشى بولۋعا قۇمارتىپ جۇرەتىن اقىننىڭ كەزەكتى ءبىر جەلپىنىسى. بۇلاي دەۋ سەبەبىم: قازاق ءتىلىنىڭ كۇش-قۋاتى، بايلىعى، تازالىعى، مارتەبەسى حاقىندا ماقالا جازۋ، جيىن وتكىزۋ باستالعاندا ولجاس بۇل جارىق دۇنيەگە كەلمەگەن دە ەكەن. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق تىلىنە قاتىستى ماقالالارىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپتى: «...قازاقتىڭ قايبىر وبلىسىندا وتكەن سايلاۋدا ورىسشا حات بىلمەيتىن كىسى بولىس بولمايدى دەپ، قازاقتىڭ بۇرىننان بولىس بولىپ جۇرگەن قادىرلى كىسىسىن جولدان قالدىردى... قازاق بولىسى ورىسشا حات ءبىلسىن، ورىسشا حات بىلمەسە، تاسقا تۇسۋگە جارامايدى دەگەن زاكون بۇل كۇنگە دەيىن جوق. ءسوزىن ادام تىڭدامايتىن، حالىققا قادىرسىز سورلى جاستار: «مەن ورىسشا بىلەمىن!» دەپ بولىس بولا قالدى». ال سول تۇستا قازاق دالاسىندا ۇستەم بولا باستاعان تاتار تىلىنە ءورىس بەرمەۋ كەرەكتىگىن ايتقانىندا اباي، شاكارىمدەي اقىندارى بار، «ءبىر جەردە دىزە قوسىپ وتىرعان بەس ميلليون قازاقتىڭ... تاتارعا مىنگەسكەنى اداسقاندىق بولار» دەگەن. ارعىنى تىزبەلەمەي، بەرتىنگى بىرەۋىن عانا ەسكە سالسام: ولجاس جازۋشىلار وداعىنان جىراقتا جۇرگەن 1969-جىلى ءسوز زەرگەرىمىز عابيت مۇسىرەپوۆ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «اۆگيدىڭ اتقوراسىنان باستايىق!» دەگەن ماقالا شىعارىپ، سونىڭ اياسىندا قازاق ءتىلى جونىندە كەڭىنەن پىكىر الىسۋ بولدى، كوپتەگەن ماقالا جاريالاندى. سول عابەڭ، ەگەر جاڭىلماسام، 1973-جىلى قازاق ءتىلىنىڭ حال-احۋالى جونىندە جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ارناۋلى پلەنۋمىن وتكىزۋگە مۇرىندىق بولىپ، پلەنۋمدا ءوزى بايانداما جاسادى. ول ەكى وقيعاعا كۋا ادامداردىڭ ءبىرى مەن، قۇدايعا شۇكىر، ازىرشە بارمىن. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنان حاباردار كىسى عابەڭنىڭ ول ەڭبەگىن ۇمىتپاسا كەرەك-ءتى!
قاشاندا «سۆوبودا سلوۆا» گازەتى ارقىلى سويلەيتىن اقىننىڭ تاعى ءبىر پىكىرىن سونداعى تۇپنۇسقاسىنشا كەلتىرسەم، ول بىلاي دەدى: «...زا گودى رابوتى ۆىدەليل بولەە ترەح سوتەن كۆارتير چلەنام تولكو ناشەگو سويۋزا. ي نە ۆسە بىلي دوۆولنو. ودين ستال ۆراگوم زا تو، چتو ەمۋ دوستالاس كۆارتيرا نا پەرۆوم ەتاجە».
جازۋشىلار وداعىمىزدا ولجاس 1983 1991-جىلدارى ءبىرىنشى حاتشى بولدى. 1983-جىلى جازۋشىلارىمىزدىڭ جالپى سانى ءتورت ءجۇزدىڭ، ال 1991-جىلى بەس ءجۇزدىڭ و جاق، بۇ جاعى. سوندا ول باسشىلىق ەتكەن كەزدە «بولەە ترەح سوتەن» قالامگەرىمىز بالالارىن، ءتىپتى نەمەرەلەرىن جەتەكتەپ، ءۇيسىز-كۇيسىز سەندەلىپ ءجۇرىپ پە ەدى؟ جوق! بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءوز كۇشىمەن تۇرعىن ءۇي سالۋى - وتە سيرەك بولاتىن ءىس، ول، زاڭ بويىنشا، جالپى پاتەر ماسەلەسىن باسقالار سالعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ ون پايىزىن الۋ جولىمەن شەشىپ وتىرادى. سول جولمەن 1983 1991-جىلدارى ءۇش ءجۇز پاتەر العان ەكەن (فانتاستيكا!) دەسەك، سونىڭ ءبارىن تۇگەلدەي سۇلەيمەنوۆكە بەرە سالۋى (سۋپەرفانتاستيكا!) مۇمكىن ەمەس، ەگەر ويتەر بولسا، پاتەر الۋدىڭ كەزەگىندە 10-15 جىل بويى تۇرىپ كەلە جاتقان جۇرت مۇلگىپ وتىرار ما؟! اقىن ءۇش ءجۇزدى كوزدەمەي-اق، 30-35 پاتەر دەسە دە از بولماس ەدى. ۇشىنشىدەن، كسرو ادەبي قورىنىڭ قازاق بولىمشەسى 1979 1980-جىلدارى قىرىق پاتەرلى تۇرعىن ءۇي سالدى. ماسكەۋدەگى ۇلكەن ادەبي قوردىڭ قارجىسىنا. ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولىمشە ديرەكتورى رەتىندە مەن ءجۇردىم. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ جازۋشىلار پاتەرمەن تۇگەل قامتاماسىز ەتىلدى. ءبىرى جاڭاسىن السا، ەكىنشىسى ودان بوساعان پاتەرگە كىرىپ دەگەندەي. ءبىرازىنىڭ وتاۋ تىككەن بالالارىنا دا پاتەر بەردىك. ەڭ سوڭىندا جىلۋ جۇيەسى عانا جوق ەكى بولمەلى پاتەردى، وزىمىزدەن الۋشى شىقپاعان سوڭ، قالالىق «سويۋزپەچاتتىڭ» جازۋشىلار وداعى عيماراتىنا ورنالاستىرىلعان گازەت-جورنال جايماسىنىڭ ساتۋشىسى ۆالياعا سيلادىق (فاميلياسى ەسىمە تۇسپەدى، مۇمكىن ولجاستىڭ ەسىندە شىعار). پاتەر ءبىرىنشى قاباتتان بۇيىرعان جاس جازۋشى م. ق-نىڭ جينالىستا نامىستانا سويلەگەنى ەسىمدە (تەك ول مارات قابانباەۆ ەمەس!), بىراق ونىڭ ودان كەيىنگى ۋاقىتتا، ءالى كۇنگە دەيىن، ولجاسقا سوقتىققانىن كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن. دەمەك، وزىنە ءبىر اۋىز سىن ايتقاندى «ستال ۆراگوم» دەۋى «عاجاپ». اتاپ ءوتۋىم كەرەك جانە ءبىر ءجايت: قىرىق پاتەرلىدەن ءۇش جىل بۇرىن وداق ء(بىرىنشى حاتشى بولعان ءادي ءشارىپوۆتىڭ كۇشىمەن) رەسپۋبليكا قارجىسىنا ون التى پاتەرلى ەڭسەلى دە كەڭ ءۇي سالدىرىپ العان بولاتىن.
...تەرە بەرسەڭ، ولجاسقا رەنىش بىلدىرۋگە مىسال جەتكىلىكتى. ءوز باسىم ونىڭ اقىندىعىن قۇرمەتتەيمىن، پوەزياسى ءۇشىن قانداي ماراپاتقا بولسىن لايىق ەكەنىن بىلەمىن. ال ءوزىنىڭ ازاماتتىعىنا ءوزى كولەڭكە ءتۇسىرىپ الاتىن ادەتىنە ەرىكسىز تاڭدانامىن دا، ونى وزىنە اشىق ايتۋدى قالايمىن. مۇنى تۇسىنسە قۇبا-قۇپ; تۇسىنبەسە، ءوزىن بەتالدى، پارىقسىز، جالعان ماقتاۋعا ءالى دە دىلگەر بولسا مەيلى!

«alash.ucoz.org» سايتى