قازاق  حالقىنىڭ  ۇلى كۇيشى – كومپوزيتورى، دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتتىڭ اسا بيىك تۇلعاسى – قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ تۋعان جىلى تۋرالى كۇنى كەشەگە دەيىن ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلدى. سونىڭ سالدارىنان اتىراۋ (گۋرەۆ) وبلىسىندا زاڭعار سازگەردىڭ 175 جىلدىعى 3 رەت اتاپ ءوتىلدى. ۇلى كۇيشى 1806 جىلى تۋعان ەكەن، كەيىن «1818 جىلى دنيەگە كەلىپتى» دەگەن پىكىرلەر ءباسپاسوز بەتتەرىندە جازىلىپ، كىتاپتارعا دا ەندى. اتاپ ايتار بولساق، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى «اتامۇرا» باسپاسىنان 2000 جىلى شىعارعان كوپتومدىق «قازاقستان تاريحىنىڭ» 3-تومىندا ۇلى كۇيشى 1806 جىلى تۋىپ، 1879 جىلى دۇنيەدەن وتكەن دەپ جازىلىپتى (554-بەت). ال اۆتورى ج.قاسىمباەۆ بولىپ تابىلاتىن 8-سىنىپقا ارنالعان «مەكتەپ» باسپاسىنان 2004, 2012 جىلدارى شىققان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىقتارىندا قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ تۋعان جانە قايتىس بولعان جىلدارى – 1818-1889 جىلدار دەپ كورسەتىلگەن.

قالىڭ كوپشىلىك وقيتىن كىتاپتاردا، اقپاراتتىق ءباسپاسوز قۇرالدارىندا قۇرمانعازىنىڭ تۋعان، قايتقان جىلدارىنا بايلانىستى وسىنداي قاتەلىكتەردىڭ بولاتىن سەبەبى، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ماسەلەنىڭ بايىبىنا تەرەڭ بويلاماي، دەرەكتەردى ينتەرنەتتەن الا سالادى دەۋگە تولىق نەگىز بار. قازىرگى زامانداعى دەرەككوزىنە اينالعان عالامتوردا ۇلى كۇيشىنى 1818 جىلى تۋدى دەپ جۇرگەندەردى دە سولاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا ابدەن بولادى.

شىندىعىندا، ۇلى كۇيشى ق.ساعىربايۇلى قاي جىلى تۋىپ، قاي جىلى دۇنيەدەن وزعان؟ وتكەن XX-عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا-اق ۇلى سازگەردىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارى تولىقتاي انىقتالدى. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ح.ب.تابىلديەۆ جانە حالىق «دالا اكادەميگى»  دەپ اتاپ كەتكەن، قۇرمانعازى اۋداندىق مۋزەي قىزمەتكەرى م.ك.جولجانوۆتىڭ 1999 جىلى الماتى قالاسىنداعى «عىلىم» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قۇرمانعازى ساعىرباەۆ» دەگەن ەڭبەكتەرىندە ۇلى كۇيشىنىڭ استراحان قالاسىنداعى مەملەكەتتىك ارحيۆتەن تاپقان دەرەكتەر نەگىزىندە 1823 جىلى تۋىپ، 1896 جىلى قايتىس بولعانىن دالەلدەگەن. ولار استراحان وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن 1882 جىلى استراحان وبلىسىنا قاراستى كراسنويار تۇرمەسىندە وتىرعان قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ ەسىمى تۇسىنان ونىڭ ۇلتىن، سوتتالۋ سەبەبىن، ۇكىمىن، جازا مەرزىمىن، جاسىن كورسەتەتىن دەرەك تاپقان. سول دەرەكتەردە قۇرمانعازى 1882 جىلى 59 جاستا دەپ كورسەتىلگەن. (1882-59=1823). ولاي بولسا، قۇرمانعازى ساعىربايۇلى 1823 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ۇلى كۇيشىنىڭ قۇلپىتاسىندا ونىڭ 73 جاس ءومىر سۇرگەنى جازىلعانى بەلگىلى. ولاي بولسا، 1823+73=1896. ءسويتىپ، ارحيۆتىك دەرەكتەر بويىنشا قۇرمانعازى ساعىربايۇلى 1823 جىلى تۋىپ، 1896 جىلى قايتىس بولعان. دەگەنمەن، ماسەلەنىڭ نۇكتەسىن سول كەزدە قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قۇرىلعان ارناۋلى ساراپتاۋ كوميسسياسى قويدى. سول كوميسسيانىڭ شەشىمى تومەندەگىدەي:

«قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى حالىق كومپوزيتورى قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ تۋعان، ولگەن جىلىنا قاتىستى ساراپشىلىق كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىن حابارلايدى. ارحيۆ دەرەكتەرى مەن زەرتتەۋشىلەر م.جولجانوۆ، ي.كەنجاليەۆ، ق.جۇماليەۆ، ۇ.راحمەتۋلليننىڭ پىكىرلەرىن مۇقيات ساراپتاي وتىرىپ، حالىق كومپوزيتورى قۇرمانعازى ساعىربايۇلى 1823 جىلى تۋىپ، 1896 جىلى دۇنيە سالعان»،- دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

كەزىندە بۇل شەشىم «اتىراۋ» گازەتىنىڭ 1996 جىلعى 12 قىركۇيەك كۇنگى سانىندا جاريالاندى. سول 1996 جىلى ۇلى كومپوزيتوردىڭ قايتىس بولۋىنىڭ 100 جىلدىعىنا قاراي استراحان وبلىسى ۆولودار اۋدانىنداعى ق.ساعىرباەۆ جەرلەنگەن جەرگە بيىك كەسەنە تۇرعىزىلدى. كەسەنەنىڭ اشىلۋىنا  قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ءوزى قاتىستى. وسى تۇجىرىمعا ساي 2013 جىلى اتىراۋ قالاسىندا قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولۋىنا ارنالعان 1000 دومبىراشى قاتىسقان كۇي-كونتسەرتى وتكەنىن قالىڭ جۇرتشىلىق ۇمىتا قويعان جوق.

بۇگىنگى كۇنى قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ 1823 جىلى تۋعاندىعى تۋرالى دەرەكتى قر ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 6 تومىنان (الماتى، 2004); 2004 جىلى «ارىس» باسپاسىنان شىققان «قۇرمانعازى» اتتى جيناقتان (قۇراستىرۋشى م.ءىزىمۇلى), اۆتورلارى: ج.قاسىمباەۆ، ت.وماربەكوۆ بولىپ تابىلاتىن 8 – سىنىپقا ارنالعان 2016 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنان كورۋگە بولادى. ءبىز ۇلى كۇيشىنىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارىن ارحيۆتىك دەرەكتەر نەگىزىندە ءدال كورسەتەتىن باسىلىمداردىڭ جىلما-جىل كوبەيە تۇسەتىندىگىنە كامىل سەنەمىز.

سونىمەن، قورىتا كەلە ايتارىمىز - ۇلى سازگەر قۇرمانعازى ساعىربايۇلى دۇنيەگە 1806 جىلى دا، 1818 جىلى دا ەمەس، 1823 جىلى كەلگەن. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، بۇل - مۇراعات دەرەگى نەگىزىندە دالەلدەنگەن. سوندىقتان دا ۇلى كۇيشىنىڭ تۋعان جىلىنا بايلانىستى باسقاشا پىكىر بولۋعا ءتيىستى ەمەس.  قۇرمانعازىنىڭ تۋعان جانە قايتىس بولعان جىلدارى تۋرالى  ءارتۇرلى دەرەكتەر ءبىر ىزگە ءتۇسىرىلىپ، جوعارى دا كورسەتىلگەن مالىمەتتەر نەگىزىندە ايتىلعان ءجون دەپ ەسەپتەيمىز. ال بيىلعى جىلى ۇلى كۇيشىنىڭ تۋعانىنا 195 جىل تولىپ وتىر.

بىزدىڭشە، قۇرمانعازى ساعىربايۇلى سياقتى دۇنيەجۇزىنە تانىلعان تالانتتى تۇلعانىڭ 200 جىلدىق مەرەيتويىن اسىعىس تۇردە 12 ايدا وتكىزە سالۋ مۇمكىن ەمەس. ۇلى سازگەردىڭ 200 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو اياسىندا دۇنيەجۇزىلىك كولەمدە اتالىپ وتۋگە ءتيىس. ءسىرا، بۇعان ەشكىم دە قارسى بولمايتىن شىعار.

ول ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق كەرەك ەكەندىگى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. اتىراۋ جۇرتشىلىعى كەزىندە ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ 200 جىلدىق  مەرەيتويىنىڭ بيىك دارەجەدە وتكىزىلگەنىن ءالى ۇمىتا قويعان جوق. سونداي دايىندىق، سونداي قۇرمەت ۇلى مۋزىكانت قۇرمانعازىعا دا كورسەتىلگەنى ءجون.

مىنەكي، كۇي ءدۇلدىلى قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ تۋعان جىلىنا بايلانىستى دالەلدەرىمىز بەن ۇسىنىستارىمىز وسىنداي. ەندىگى ءۇمىت قولدارىندا بيلىگى بار باسشىلاردا.

امانگەلدى شامعونوۆ,

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ

مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

پروفەسسورى، تاريحشى-ولكەتانۋشى

Abai.kz