نۇرلىبەك ساماتۇلى. ايعىرلار
اڭگىمە
مىڭ سان كەدەرگىگە ۇشىراي ءجۇرىپ، ۋاقىت ەكىنتىگە ەنتەلەي بەرە قالادان ارەڭ سىتىلىپ شىققان شاعىن اۆتوبۋس كۇرە جولعا تۇسە سالىسىمەن، ءبىر جۇلقىنىپ، ىلگەرى ۇمتىلدى.
اۆتوبۋستىڭ تۇكپىر جاعىندا تىزە بۇككەن سەرىكبول موينىن زورلانا بۇرىپ، بىرتە-بىرتە قارا ءۇزىپ، ارتتا قالىپ بارا جاتقان قالاعا سۇزىلە قارادى. ميلليونداپ جۋساپ، ميلليونداپ ورەتىن الىپ شاھار جات تارتىپ كەتكەنى.
الدىڭعى وتىرعىشقا اۋزى باسىن ساقال-مۇرت جاپقان جىگىت اعاسى جايعاسقان. بۇتىندا قاراكوك شالبار، ۇستىندە شىمقاي قىزىل جەيدە. توبە شاشى سيرەي باستاپتى، ەسەسىنە جەلكەسى قوبىراپ تۇر. كولىكتىڭ ءجۇرىسى جايلانعان سوڭ، جانىنا سۇيەي سالعان بىلعارى سارى سومكەگە قولىن سۇعىپ، «ساراعاشتىڭ» ءبىر بوتەلكەسىن سۋىرىپ الدى دا، قىلقىلداتىپ جۇتا باستادى. قاتالاپ قالعان ەكەن، بوتەلكەدەگى سۋدىڭ جارتىسىنان استامىن وڭەشتەن وتكىزىپ جىبەرىپ بارىپ «ۋح» دەپ دەمىن الدى. بىرگە كەلە جاتقان ەكى سەرىگى ەسىنە ەندى ءتۇستى ءسىرا، كوزىن ادىرايتىپ ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ قويدى. سودان سوڭ عانا ەڭكەيىپ، سومكەدەن بوتەلكەنىڭ ەكەۋىن شىعاردى. بىرەۋىن قاتارىندا تىمپيىپ وتىرعان شاپكىلى جىگىتكە ۇستاتتى. ەكىنشىسىن سەرىكبولعا ىتقىتتى.
– وتكەندە كورىپ قايتتىم، – دەپ سوسىن كوڭىلدەنىپ اڭگىمە باستادى. – ناعاشى اعام ءۇيىرىپ باسقارىپ وتىرعان جىلقى زاۋىتتا باسىمەن الىسقان ەكى ايعىر بار. بىرەۋى سۇلىك قارا ايعىر. ەكىنشىسى بۇلىك تورى ايعىر. ناعاشىم ايتات، بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇمدىق باقتالاس دەيت. كەزدەسكەن جەردە شايناسا كەتەت دەيت. Cونىسىن ءبىر جاق-سى-لا-اپ ءتۇسىرىپ...
– اناڭ قارا، اناڭ قارا! – وسى ارادا بوز جەنسي شالبار، اق فۋتبولكا كيگەن جۇقالتاڭ جىگىت وتىرعان ورنىنان ەلىرىپ ۇشىپ تۇردى. ساقالدى جىگىت اعاسى ايتا باستاعان اڭگىمەسىنەن جاڭىلىپ، ول نۇسقاعان جاققا ەرىكسىز جالت قاراعان. سوندا كورگەنى – الىس قيىردا باسى بۇلعاقتاپ، بەلى يرەلەڭداپ بەتالدى پەرىپ بارا جاتقان جىندى قۇيىن.
– اي-اي-اي! ءتۇسىرىپ الۋ كەرەك ەدى. مى-ىناۋ دەگەن ەپيزود! – دەدى جۇقالتاڭ جىگىت باس بارماعىن قايقايتىپ. اپتىققان سەرىگىنە رەنجىگەن ساقالدىنىڭ قاباعى كىرجيىپ سالا بەردى.
– ءوي، سونى دا... مەندە قۇيىننىڭ نەشە اتاسىن تۇسىرگەن پلەنكا بار. ناعىز كينورەجيسسەر دەگەن سولاي... زاپاس جاسايت. ءتىرى جانعا كورسەتپەي تىعىپ، ارحيۆىمدە ساقتاپ ءجۇرمىن. سەن بالا ءسوزدى بولمە! اپتىقپا. سەنىڭ مىندەتىڭ... ياعني، وپەراتوردىڭ مىندەتى رەجيسسەر ءتۇسىر دەگەندى اينىتپاي ءتۇسىرۋ. ۇقتىڭ با؟ مەن قالاي ءتۇسىر دەسەم، سولاي ءتۇسىرۋ. – ول وكپەلەگەن بالاداي ۇرتىن تومپايتىپ ءبىر ۋاق ءۇنسىز وتىردى دا، كەنەت ويىنا الدەنە تۇسكەندەي ەكى الاقانىمەن ەكى سانىن سارت ەتكىزىپ، قايتادان سامبىرلاپ سويلەپ قويا بەردى.
– ۇيرەتىلگەن ايعىرلاردى توبەلەستىرە سالسام دا قوي دەيىن دەپ تۇرعان بىرەۋ جوق. بىراق سولاردى بار عوي، ءتۇ-ۇك جاقامايمىن. تەاتردىڭ ءارتىسى سياقتى... يلانبايسىڭ... نانبايسىڭ. باستىقپەن ايتىسىپ-تارتىسىپ... ناعاشىمدى ايتىپ... اقىرى كوندى-اۋ.
– قوقىماڭىز! – وپەراتور جىگىت وڭ قولىمەن كەۋدەسىن ۇرىپ-ۇرىپ قويدى. – قاتىرىپ ءتۇسىرىپ بەرەم. وسىمەن ەكى كينو تۇسىرۋگە قاتىسىپ تۇرمىن.
– ۇيرەتىلگەن ايعىردىڭ توبەلەسى توبەلەس ەمەس، – دەپ داۋرىقتى ساقالدى رەجيسسەر وپەراتوردىڭ ءسوزىن ەلەمەي، – ال، مىنالار... ايتپا دەيمىن، سۇمدىق! ناعاشىما سەنەم. وسىدان بار-اۋ، دۇرىستاپ تۇسىرە الساق...
بۇلاردىڭ تاجىكەسىن تىڭداۋعا سەرىكبولدىڭ زاۋقى جوق. ويى سان-ساققا كەتىپ، كوكىرەگىن الدەقانداي مۇڭ تورلاپ العان. الىستان بۇلدىراپ كورىنگەن قالا جاققا وگەي كوزبەن تاعى ءبىر مارتە كوز تاستادى.
* * *
...كورشى شالدى كۇن سايىن ءنول-ءنول التىدا ەسىك الدىنان كورەسىڭ. جايىنا قاراپ وتىرمايدى. اينالدىرعانى وسى اۋلادا جۋىردا پايدا بولعان سەرىكبول. سۇراق قويىپ، قاجاي باستايدى.
– ءى-ءى، ال... باستا اڭگىمەڭدى! قايدان كەلدىڭ، رۋىڭ كىم، قانداي قىزمەت قىلدىڭ؟ ايت، قىسىلما.
– اۋىلدا كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىن باسقاردىم، – دەيدى بۇل كۇمىلجىپ.
– ءى-ءى، كۋلتۋرا ەكەن عوي. – مەنسىنبەگەنى مە، تاناۋىن شۇيىرەدى. – ءيا، سودان... ايتا بەر، بوگەلمە.
– مادەنيەت ءۇيى جەكەشەلەنىپ كەتىپ...
– ءى-ءى، قۇرتتىق دە... ساتىپ جىبەردىك دە... كاكوە بەزوبرازيە! حالىقتىڭ مۇلكىن... توناۋ عوي مىناۋ!
سەرىكبول ۇندەي قويمايدى.
– ءى-ءى، شاماسى ۇلەستە سەن دە بار بوپ تۇرسىڭ عوي. ايتشى ال، ايتپەسە مىناداي قىمبات پاتەردى قاي اقشاڭا الار ەدىڭ؟– دەپ وزەۋرەيدى. – كەلىن بالانىكى نە قىزمەت؟
– ساۋدا عوي.
– ءى-ءى، الىپساتار دەسەي.
– ءيا، الىپساتار. اۋەلى اۋال اراسىندا، سوسىن قالادا...
– قالاي، ءجۇرىپ تۇر ما قولى؟
– جامان ەمەس. جاقسى.
– ءى-ءى، ءاي، ءوزىم دە اۋليە ەكەنمىن، – دەيدى باسىن شايقاپ قويىپ، – وسى بالا تىم جۋاس، جۋاس ادام نە تىندىرا قويار دەيسىڭ دەپ وي-ل-ا-اپ ءجۇرۋشى ەم، ءدال ۇستىنەن ءتۇسىپپىن. ءاي، سەن... كوڭىلىڭە اۋىر اپ قالما، قازىر ءبارى سولاي، ەركەك ۇيدە ومالىپ، ايەل تۇزدە جورتاتىن زامان. ال، مىنا ءبىز... مىنا ءبىز گوركوم كومسومولدا جۇرگەندە...
شيرەك عاسىر بۇرىنعى قىزمەتىن ۇزاق-سونار قيسسا عىپ جىرلاپ وتىرعاندا، بۇل وزىنەن جەتى جاس كىشى دامەگۇلدى مەكتەپ بىتىرتە سالىپ، قالاي قاقشىپ تۇسكەنىن جادىندا جاڭعىرتادى. قازىر ويلاپ قاراسا، وبالى نە كەرەك، جاس كەلىنشەگى تۇسكەن جەرىنە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپتى. اۋىلدىڭ كادىمگى كەڭەتەك ايەلدەرى سياقتى ول دا ەركەگىنىڭ تاپقانىن ۇقساتىپ، ەل قاتارلى قوڭىرقاي كۇن كەشىرىپتى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە زامان قۇبىلىپ، سوۆحوز تاراسىن. تىرلىك سيىرقۇيىمشاقتانىپ، ەل جۇدەي باستاسىن. جۇدەي باستاعان ەل كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىن قايتسىن، دومبىرا ۇستاعاندار مەن بايان ارقالاعاندار، اقىرى، جوندەرىن تاۋىپ، توي جاعالاپ كەتتى. دامەگۇل قاتارلى كەلىنشەكتەر قولى جىبىرلاپ ساۋداعا كىرىسكەن. سولارعا جۋاس كەلىنشەگى قالاي قوسىلىپ كەتكەنىنە قازىر ءوزى دە قايران. بۇل بولسا ۇيدە قاراۋىل. ەكى كوزى بوزارىپ، باققانى ەكى جۇگىرمەك. «مامالارىڭ كەلمەگەلى ايدان اسىپ كەتتى-اۋ» دەپ، تىرناقتاي ەكى ۇلعا مۇڭ شاعىپ، كوڭىلى ورتايىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي جاتقانى. اقىر اياعى... ءبىر كۇنى «كوشەمىز قالاعا» دەپ دۇرسىنگەن حابار جەتسىن. «قوي-اۋ، ناعىل دەيدى!» قاپەلىمدە قاي اعايىنىمەن اقىلداسارىن بىلمەي اسىپ-ساسسىن. ءومىرى ويلاماعان نارسەسى. «اۋ، قالاي، قالايشا؟» سەنەر، سەنبەسىن بىلمەيدى. سەنبەيىن دەسە، «كۇنى ەرتەڭ جونەيمىز» دەپ دامەگۇل بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ، العان بەتتەن قايتپاي وتىر.
– قۇداي بىزگە قاراسىپ تۇر، – دەيدى كەلىنشەگى جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ.
– ءاي، مالادەس، مالادەس، – دەيدى بۇل اۋزىنا جوندەم ءسوز تۇسپەي.
بولەكشە ءبىر قۋانىشتان جۇرەكتەرى جارىلارداي الىپ-ۇشقان ەكەۋى ءتۇن اۋعانشا ۇيقىنى ۇمىتىپ، بولاشاق بارار جەر، باسار تاۋ جايىندا قيالعا بويلاعان.
– ۇلدارىڭ ۇلكەن قالانىڭ مەكتەبىندە باراتىن بولدى، – دەيدى دامەگۇل قۋانىشتان بال-بۇل جايناپ.
– مەكتەبى جاقىن با ەكەن؟ تابا الا ما دەگەنىم...
– قالادا بالانى ساباققا قول قويىپ كىرگىزەدى ەكەن. ساباق بىتكەسىن الدىم دەپ تاعى قول قويادى ەكەنسىڭ جۋرنالعا.
– كۇندە-كۇندە قويا بەرە مە ەكەن قولدى؟
– كەلىنشەكتەر ءسوي دەيت.
– ءا-ءا، – دەيدى بۇل ءوزىنىڭ ەندىگى مىندەتىنە ءوزى تاڭىرقاپ.
...ەسىك تارس بەكىتىلدى. تەرەزەگە شەڭگەل باستىردى.
– اندا ءبارى بار، – دەيدى دامەگۇل. – ىشتەڭە الما.
انانى ءبىر قارماپ، مىنانى ءبىر قوزعاپ ەسكى-قۇسقى دۇنيەسىن قيماي الاقتاعان بۇنى بىلەگىنەن قىسىپ ۇستاپ، ەس جيدىرماي جۇمباق ولكەگە جەتەلەي جونەلگەن.
الىپ شاھاردىڭ ىعى-جىعى ساپىرىلىسىن كورىپ باسى اينالىپ، كوزى بۇلدىرادى. بۇلارداي ەمەس، دامەگۇلدىڭ قالاعا بويى ۇيرەنگەن، قيمىل-قوزعالىسى جەپ-جەڭىل، قىرعاۋىل قۇستىڭ مەكيەنىندەي لىپىپ تۇر. جەتەككە ىركىس-تىركىس ىلەسكەن بۇلاردى الدەبىر ءزاۋلىم ۇيگە اداستىرماي الىپ كەلدى.
– مىنە، مىناۋ ءبىزدىڭ ءۇي! – پاتەردىڭ اپ-اۋىر تەمىر ەسىگىن ايقارا اشىپ كەپ جىبەرسىن. ءۇش بولمە. ۇشەۋى دە جۇتىنىپ تۇر. ەكى ۇل سانىن شاتتانا شاپاتتاپ، بولمەدەن بولمەگە ءوتىپ، اسىر سالىپ شاپقىلاي جونەلگەن. بۇل اجەتحاناعا دەيىن اشىپ كورىپ، ءار نارسەگە تاڭىرقاپ قارايدى.
ەرتەسى ادامدى سەكسەۋىل تيەگەندەي كەپتەپ العان اۆتوبۋسقا مىنگەسىپ-ۇشقاسقان ەكەۋى بازارعا اتتاندى. قۇداي ساقتاسىن، دۇنيەنىڭ بار ادامى وسىندا، تاسقىنداپ كەلىپ جاتىر، تاسقىنداپ كەتىپ جاتىر. وڭمەڭدەپ. كيمەلەپ. اربا يتەرىپ. الا قاپ ارقالاپ. ءبىرىن-ءبىرى جايپاپ. كوز تۇنىپ، باس اينالدى. «جۇمىس وسىندا، – دەيدى دامەگۇل. – ساتۋشىمىن!» «اداسىپ قالماي، قالاي امان ءجۇرسىڭ» دەپ بۇل دا ايقايلاپ سويلەپ، كەلىنشەگىنىڭ بىلەگىنەن تاس قىپ قارمايدى.
– ويباي، جاپ اۋزىڭدى! ۇرى كوپ مۇندا! ءۇنىڭدى ءوشىر! – دەيدى دامەگۇل كوپ بىلەتىنىن اڭعارتىپ.
– قويشى! نە دەيت!
بۇنىڭ تۇلا بويىن ۇرەي بيلەيدى. قالا بارعان اۋىلداستارى ايتاتىن الۋان-الۋان اڭگىمە وسى كەز ساپ ەتىپ، ويعا ورالادى. ولار ءتىپتى ءيىن تىرەسكەن ءنوپىردى سىنالاپ كەپ، كىرش ەتكىزىپ ماي قۇيرىققا ءبىز سۇعىپ الدى دەيدى. ويباي دەۋگە شاماڭ كەلمەي، اش كۇزەندەي بۇگىلىپ، اياق استىنا بۇكتەتىلىپ تۇسكەندە، قويىن-قونىشىڭدى ءتىنتىپ ۇلگەرەدى دەيدى.
– قازىر قوجايىندى كورسەتەم. – دامەگۇل بۇنىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ، سايراپ كەلەدى. – ولار وزدەرى تۇرىپ ساۋدا قىلا المايدى. سوسىن ءبىزدى جالدايدى. ودان ايىرىلىپ قالماۋىمىز كەرەك. ايىرىلساق... دىمسىز قالامىز.
شالبار كيگەن كەلىنشەگىنەن قالىپ قويمايىن دەگەندەي، اياعىن جەدەل باسقان بۇنىڭ وي-ساناسى ەكىۇداي. ءسويتىپ كەلە جاتىپ، كەلىنشەگىنىڭ تار شالباردان ايقىندالعان مۇسىنىنە سۇيسىنە كوز سالىپ قويۋدى ۇمىتپايدى.
قوجايىن دەگەنى بويى مىرتىق، ماڭدايى تىرتىق، كورەر كوزگە كەلبەتسىز قىسىق كوز الباستى بىرەۋ. وزىنەن اۋماي قالعان تاعى ءبىر وڭسىزبەن شاڭ-شۇڭ سويلەسكەندە، وسىلار الدەنەگە كەلىسە الماي، كەرىسىپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەپ قاۋىپ قىلعاندايسىڭ. شاڭقىلداسقان جاتجەرلىك ەكەۋدىڭ سويلەگەن سايىن جيىرىلىپ-جازىلىپ، مىڭ قۇبىلعان بەت-جۇزىنەن كوزىن الا المايدى.
«جەردىڭ تۇبىنەن سەسكەنبەي قالاي كەپ ءجۇر، ءا! – اۋەلگى ويىنان، بىراق تەز اينىدى. – اڭعارى سۇيەنەتىن مىقتى بىرەۋى بار-اۋ!»
«جەڭ ىشىندە جاسىرعان قانجارى بولادى دەيدى!»
«قالتاسىنا ناگان سالىپ جۇرمەسىن!»
سەرىكبول ونە بويى سەكەمشىل ويدان ارىلا المايدى. سەكەمدەنىپ تۇرىپ، جۇرەگىن الدەبىر قۋانىش قىتىقتايدى. قۋانىپ تۇرىپ، قاپەلىمدە قوبالجي باستايدى.
بىلمەيدى، وسى دامەگۇل قاۋىپ ويلاي ما، ويلاماي ما؟
* * *
قانى قارايىپ، جۇيكەسى جۇقارعان كينورەجيسسەر سوڭعى ءسات وت باسقان تايلاقتاي بەزەكتەپ كەتسىن. باسىنان الدەقاشان جۇلىپ العان قالپاعى ۋماجدالىپ قولىندا ءجۇر ەكەن، قۇلاشتاپ جەرگە اتتى.
– قايتار! قايتار نالەتتەردى! – وڭەشى جىرتىلعانشا ايقايلاپ، تاماعى قارلىعىپ قاپتى.
قوس ايعىردىڭ ارقىراي كىسىنەسكەنىنە ەلىگىپ، شابىس تىلەپ، تىنشي الماي تىپىرشىعان اتتارىنىڭ باسىن ەركىنە جىبەرگەن جىلقىشى جىگىتتەردىڭ قيقۋى سويقان. سىتىلىپ شىعىپ، ارقايسىسى اۋلاقتا قالعان ءوز ۇيىرىنە قاراي سىناپتاي سىرعىعان قوس ايعىردى قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن الىپ، تىقسىرىپ قايىرا قۋىپ كەلمەك. ولاردان كوزىن ايىرماي، ىزاعا بۋلىققان رەجيسسەردىڭ بەت الپەتىن كومگەن ساقال-مۇرتى ۇيپا-تۇيپا.
سيىر ساسكەدەن بەرى اپ-اۋىر كينوكامەرانى ءارى تاسىپ، بەرى سۇيرەپ قالجىراعان وپاراتور جىگىت قالت ەتكەن ءساتتى پايدالانىپ، كوك شالعانعا جاۋىرىن توسەپ جانتايا كەتكەن. شەكەسى قۇرىسىپ، ءۇش اعاش موسىعا قوندىرعان اساي-مۇسايىنا ەربيە قاراپ، اۋىق-اۋىق كوز ءسۇزىپ قويادى. ومىراۋلاعان ەسىرىك نەمەلەر جولىنداعىسىن اپىرىپ-جاپىرىپ كەپ قالماسىن، كەپ قالسا كوزدەرى تۇك كورمەي قاعىپ ءوتىپ، قيراتىپ تاستاماسىن دەپ قاۋىپ ويلايدى. كامەرا قيراسا، ونسىز دا ءتوزىمى توز-توز بوپ، تىزاقتاپ بىتكەن رەجيسسەر سەلدىرەگەن توبە شاشىن ۋىستاپ جۇلار.
بۇلاردىڭ اۋرە-سارساڭىن سونادايدان باقىلاپ، اينالسوقتاپ جۇرگەن تورعاي كوز قاراۋىل شال بەرى بەتتەدى.
– اۋ، ءىنىم... ءىنىم-اۋ! مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەگەنىم، تاپ وسى ەكى ايعىردى قىرىلىستىرماساڭ كينوڭ كينو بولماي قالا ما؟ – تورعاي كوزى جىلتىراپ، سامپىلداپ سويلەپ كەلەدى. – ايتشى، بولماي قالا ما؟
– بولماي قالات! – دەپ بارق ەتتى كينورەجيسسەر. – اقساقال، ءسىز نە... كينو تۋرالى سىزدە تۇسىنىك جوق. ءبىلىپ قويىڭىز، كينودا وقيعانىڭ شارىقتاۋ شەگى دەگەن بولات. بۇل – سول! – سۇق ساۋساعىن سورايتىپ اسپان جاقتى نۇسقادى. – كۋلميناتسيا!
– ءاب-باسە، باسە-ە، – دەدى اناۋ تورعاي كوزىن قاقپاي.
– نە باسە؟
– ءتۇرىڭ جامان، قىرىپ باراسىڭ. – قايدا بارسا قولىنان تاستامايتىن ورمە قامشى ەتىك قونىشىنا سارت ەتتى. بۇل ونىڭ بۇرىلىپ الىپ، جونىنە كەتكەنى. رەجيسسەر ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، جاۋاپ تاپپاي داعدارعان.
ايعىر توبەلەستى كەلگەن بەتتە اپىر-توپىر تاسپالاپ تاستايمىز دەپ دامەلەنگەنىن ايتام-اۋ. نالەتى، وپ-وڭاي بولا قالاتىن شارۋا ەمەس سياقتى، ءىس بۇگىن دە شاتقاياقتاپ تۇر. انشەيىندە كوزدەرىن ىزالانا الارتىپ، شايناسا كەتەردەي اۋىزدارىن ارانداي اشىپ، ماڭايدى باستارىنا كوتەرە ازان-قازان كىسىنەسىپ بىتەتىن نالەتتەر، نە بالەسى بارىن قايدام، كامەرا الدىنا كەلگەندە جىندارى باسىلىپ، جۋاسي قالادى. بۇ جولى دا... قوساياقتاپ شاپشىپ كوككە اتىلعانىن قايتەيىن، تۇرا-تۇرا قالىسىپ، ءدۇرس-ءدۇرس تەبىسكەنىن قايتەيىن، وپەراتور كامەرانى كوزدەي باستاعاننان-اق، «مەنىڭ سەندە شاتاعىم قانشا» دەگەندەي قۇيرىقتى كوككە شانشىپ تاستاپ، جولىنداعىسىن اپىرىپ-جاپىرىپ، بۇرىلىپ الىپ بەزە جونەلىسكەن. قانسورپا بولعان جىلقىشىلارعا قايىرۋ بەرمەي، الاباس اينالىپ جۇرگەنى اناۋ.
بارىپ كەل، شاۋىپ كەل ءۇشىن رەجيسسەرگە كومەكشى بوپ جالدانعان سەرىكبولدىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ. جاق ءجۇنى ۇرپيگەن، مازا جوق. الاساتتا الەككە ءتۇسىپ جاتقاندارعا انادايدان تاستاعان كوزى بوپ-بوز. سۇلەسوق. وزىمەن ءوزى.
جىلقىشى جىگىتتەر قوس دۇلەيدىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، قاتار-قاتار تاقتاي شەگەلەپ، قورشاپ تاستاعان كەڭ البارعا قايىرا قۋىپ تىعىپتى. تاپ ءبىر قاساپحانا ءيىسىن سەزگەندەي الاپار قاعىپ، الاسۇرعان نەمەلەردىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ كەتكەن. تۇك كورمەي سەڭدەي سوعىلىسادى. قۇرىقتان قايمىعۋدى قويعان. ەكى اياقتى پالەكەتتەردىڭ كوكەيىن نە تەسىپ بارا جاتقانىن ۇعا الماي شىڭعىرا كىسىنەپ، كوككە شاپشيدى.
قاپىسىن تاپقان ءبىر كەز ور قويانداي ويناق سالىپ، ەكەۋى دە جىرىلا قاشتى. ۇيىرگە وزىنەن بۇرىن شەلەكتەي باسىن امان جەتكىزگىسى كەلە مە، قوس قۇلاعىن جىمىپ، موينىن العا سوزىپ، اعىزا جونەلىستى.
شاراسى تۇگەسىلگەن رەجيسسەر قوس ايعىردىڭ سوڭىنان ايقايلاپ بوقتاپ قالا بەرگەن.
جالقى زاۋىتى ورنالاسقان ءدوڭ ەتەگىنەن باستالىپ، سوناۋ كوكجيەككە قاراي داليىپ جاتقان جازىقتىڭ ءار قيىرىن جايلاعىن قوس ءۇيىر جىلقى تاعى دا دۇرلىگىسىپ، ءبىر ۋىس بوپ ۇرپيىسە قاپتى. باستارىنا نە زاۋال تۇسكەنىن ۇقپاي، ۇركەسوقتاپ مويىن بۇرىپ پىر-پىر وسقىرادى.
بىرەۋ قاراۋىل تامنان بەرى قاراي جىن قۋعانداي قۇيىنداتىپ شاۋىپ شىقتى. جۋىقتاپ كەلگەندە تانىدى، تورعاي كوز قاراۋىل شالدىڭ نەمەرەسى. شابدار تايعا جايداق مىنگەن. ەتەگى جەلپ-جەلپ. قوس قولىن كوككە سەرمەپ، قيقۋلاپ قويادى. بۇلار كوز توقتاتىپ ۇلگەرگەن جوق، قۇيىنداتىپ جەتىپ-اق كەلدى. تايدان دىك ەتىپ تۇسە قالىپ، باستىق ءداۋ دە بولسا، سەن شىعارسىڭ دەگەندەي ساقالدى ادامعا ۇمتىلدى.
– اتام ايتات... قويسىن دەيت... ايلاسى بار دەيت... – دەپ، جوندەپ سويلەي الماي، اپتىعىپ تۇر. تاناۋى دەلديىپ كەتكەن.
* * *
دوبالداي شي سىپىرعىنى قولىنا الىپ، كۇندەگى ادەتپەن «قازاقفيلمنىڭ» كەڭ اۋلاسىن سىر-سىر سىپىرا باستاپ ەدى. ەركەك باسىمەن ايەلدىڭ قولىنا قاراپ قالمايىن دەپ تاپقان جۇمىسى. كورشى شال ايتپاقشى، كۋلتۋرانىڭ ماڭى.
– ىنىشەك، اۋ ىنىشەك!
بىرەۋ انادايدان داۋىستاپ، قولىن بۇلعاپ، جەلە جورتىپ كەلە جاتىر ەكەن. تاني كەتتى. بەت-اۋزىن ساقال-مۇرت كومگەن رەجيسسەر. ءوزى سياقتى اۋلا سىپىرۋشى پاقىرلارعا مويىن بۇرماستان، سالەم جوق، ساۋقات جوق، كيمەلەپ وتە شىعاتىن كوكىرەگى اياققاپتاي نەمە. بۇ جولى نەگە ولاي بولا قالعانىن قايدام، كەلە بۇنىڭ قولىنداعى سىپىرعىعا جارماسىپ، ىرگەگە قاراي ىسىرا سالدى.
– ىنىشەك، بىلاي بوپ تۇر. كومەكشى كەرەك... كينو ءتۇسىر عوي. اقشاسىن الاسىڭ. قورىقپا، باستىعىڭا ايتتىم.
بۇل وعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ۇيىسقان ساقال اراسىنان سۇيرەڭدەپ كورىنگەن قىزىل تىلىنەن كوز ايىرا الماي، جالتاق-جالتاق قاراي بەرىپتى.
– ەكى... ءارى كەتسە ءۇش كۇن ءىسساپار. قالاي، باراسىڭ عوي؟
– بارۋىن بارام عوي...
– ءبىتتى وندا. ابەتتەن سوڭ جونەيمىز.
ۇشىپ بازارعا جەتتى. جول جۇرەتىنىن، بالاباقشاعا بۇگىن بارا المايتىنىن دامەگۇلگە ەسكەرتپەي بولا ما؟ توپىنعان نوپىرمەن كيمەلەسىپ كەلە جاتىر ەدى، كەلىنشەگىمەن بىرگە ساۋدا قىلاتىن جالپاق بەت قارا قاتىن قارسى ۇشىراسا كەتكەنى.
– اپاسى، اۋ، اپاسى... دامەگۇل...
ول ءاي-شاي جوق، بىلەگىنەن تاس قىپ قارماپ، بىلايىراق الىپ شىقتى. بىرەۋ-مىرەۋ ءسوزىمدى ەستىپ قالماسىن دەگەندەي ماڭايىنا الاق-جۇلاق قاراپ قويىپ، قۇلاعىنا اۋزىن تاقادى. – سەن بالاعا ايتسام دەپ جۇرگەن ءسوزىم بار. ايتايىن... سەنىڭ اناۋ كەلىنشەگىڭ... سونى سەن بايقاپ قويشى... ءبىزدىڭ قازايىننىڭ ويى جامان سياقتى....
جالپاق بەت قارا قاتىن لاق ەتكىزىپ ايتارىن ايتىپ سالسا دا، «وسىنىم بەكەر بولدى-اۋ» دەگەندەي قيپالاق قاقسىن.
– قويىڭىز! ۇيتپەيتىن شىعار...
– ءجاي ەسكەرتكەنىم... جانىم اشىعاسىن... دامەگۇل مە؟ دامەگۇل ۇيگە كەتكەن... ءبىرتۇرلى مازاسى قاشىپ، اۋىرىپ تۇردى-اۋ... – دەدى دە، جولاق-جولاق شالبارىن تىرسيتا كەرگەن ءبىر قۇشاق بوكسەسىن تەز يگەرىپ، اسىعىس جونەي بەردى. «وسەكتى قالاي شۇبىرتادى، ءا!» سۇيتسە دە كوكىرەگىن العاش رەت الدەقانداي قىزعانىش كەرنەپ بارا جاتقانىن اڭعاردى. ۇيگە جەتكەنشە جۇرەگى قىز-قىز قايناپ، ءبىر تارقامادى. «كونە قالاتىن ادامدى تاپقان ەكەنسىڭ، اكەڭ...»
جوعارعى قاباتقا تەپكەشەكپەن اسىعىس كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەدى، قارسى الدىنان ودىراڭداپ شىعا كەلگەن بىرەۋمەن سوقتىعىسىپ قالا جازداعانى. قاراسا، ەكى بەتى جىلتىراعان اناۋ... جاتجۇرتتىق، بازارداعى قوجايىن. بۇعان كوزىنىڭ قيىعىن دا سالعان جوق. جانىنان جىلدام باسىپ، ەكپىندەپ وتە شىقتى. ۇستىنەن اشقىلتىم ءاتىر ءيىسى اڭقىپ بارادى.
كوڭىلى الابۇرتىپ، جۇرەگى اتقاقتاپ كەتتى. بۇرق ەتىپ قانى باسىنا تەپكەن. شەكە تامىرى لىپ-لىپ. ءىشىن ءورت جالاپ، وكپە-باۋىر، قولقا-جۇرەك تۇگەل شىجعىرىلا قالسىن. پاتەرىنە ءوڭى كۇرەڭىتىپ، تەرلەپ جەتكەن بويدا، قوڭىراۋ تۇيمەنى شۇقىلاپ جاتپاي-اق، ەسىكتى جىن ۇرعانداي پەرىپ-پەرىپ قالىپتى. تەمىر ەسىك سارت ەتىپ اشىلدى. اشقان – دامەگۇل. يىعىندا جەڭىل حالات. ءوڭىرىن تۇيمەلەپ تە ۇلگەرمەگەن. ول بۇنىڭ ءورت سوندىرگەندەي تۇتىككەن تۇرىنەن شوشىپ كەتىپ:
– وي-ي! – دەپ شورشىپ ءتۇستى.
بۇل ەكپىندەتكەن كۇيى جانىنا قالاي جەتىپ بارعانىن، قولىن قالاي سەرمەپ، اياماستان قالاي وسىپ جىبەرگەنىن كەش اڭعاردى.
شىناشاقتاي كەلىنشەك كوزىنەن ۇشقىن توگىلىپ، الاقانىمەن بەتىن باسا بۇگىلىپ ءتۇستى. جاسقانشاقتاپ، بۋىنىن بيلەي الماي قالش-قالش. «سۇمپيگەن مۇرنىن ءسۇرىپ جىبەرسە عوي». ۇمتىلا بەرىپ، جانارىنان جالىنىش كوردى. ءوزىن ءوزى ارەڭ تەجەدى سوسىن. كوتەرە بەرگەن قولى سىلق ءتۇستى. «ءبىتتى! بىتكەن دەگەن – وسى!» وسى جەتتى تۇيسىگىنە. بۋىن-بۋىنىن مايدا ءدىرىل جايلاپ بارا جاتقانىن اڭعاردى. ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي، تورگى بولمەگە ءوتتى. ادىمداپ باسىپ اس ۇيگە كىردى.
تەرەزە الدىندا تەرىس قاراپ تۇر. جاۋىرىنى بۇلك-بۇلك. تاناۋى پىش-پىش.
– ءبارىن بىلەم، – دەدى بۇل داۋىسى تارعىلدانىپ.
ول وكسىگىن باسا الماستان، كوزىنىڭ استىمەن جاسقانا قارادى. ودىرايا قالعان بۇل كەنەت دولدانىپ كەتىپ، ۇستەل ۇستىندە تۇرعان كەسەنى ءىلىپ الا سالا، سولاي قاراي جىبەرىپ ۇرسىن. كەسە قابىرعاعا سوعىلىپ، قاق ايىرىلدى. سىنىعى ۇشىپ كەپ كەلىنشەگىنىڭ ماڭدايىن ءتىلىپ تۇسكەنى. بۇرق ەتكەن قان سورعالاپ، يەككە جەتتى. شوشىنىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى. توقتاماستان ەگىلە جىلادى.
– ۇر ال! ۇرىپ قال! قولىڭنىڭ قىشۋى قانعانشا ۇر! – دەپ باقىردى ول. – ۇر دەيمىن مەن ساعان!
قاندى كورىپ، قاھارى قايتىپ قالدى ما، قايىرا قول كوتەرمەدى. بار بولعانى جۇدىرىعىن تاس قىپ ءتۇيىپ، تىستەنىپ اپتى. ءىشى الەم-جالەم. الاۋ-دالاۋ.
قولىنا ىلىككەن ورامالدى جاراقاتىنا باسا ءجۇرىپ تە سىقسىڭداپ جىلاۋدان تىيىلمادى.
– قىسقارت! اعىزبا سوراڭدى! سورىڭدى ۇرايىن... جاڭا كوردىم... شىقتى عوي وسى ۇيدەن...
وقتى كوزىن دامەگۇلدەن ايىرماي، اقىرىپ قالدى.
ول دەمىن ىشىنەن الىپ، بىراۋىق ءتىلسىز سازاردى.
– اقىماق بولدىم... – دەدى ءبىر كەزدە قىرىن قاراپ تۇرعان كۇيى. سىبىرلاپ ايتتى. سىبىرلاسا دا انىق ەستىلدى. – بالدار ءۇشىن... امالىم قۇرىپ كوندىم عوي...
سەرىكبولدىڭ كوڭىلى ءبىر سۋىنىپ، ءبىر ىسىندى. كەر جىلانداي جيىرىلىپ-جازىلدى. «ءتورتىنشى قاباتتان سەكىرىپ ولەيىن، ودان دا» دەپ ءبىر وقتالدى. «دارعا اسىلىپ قالايىن» دەپ ءبىر ءتۇيىلدى. ويى سان-ساققا لاقتى.
– قۇرىسىن... شارشادىم... قاجىدىم... – دەدى دامەگۇل وزەگىنەن جالىن اتىپ. – قالاسى دا قۇرىسىن... ءۇيى دە قۇرىسىن... قۇرىپ كەتسىن. مىناۋ پاتەر سونىكى... بىزدىكى ەمەس. سونىڭ مۇلكى... قايتىپ السىن. اۋىلىمىزعا كەتەيىك. اش بولايىق، جالاڭاش بولايىق، اۋىلىمىزدا... ءوز ۇيىمىزدە تىنىش وتىرايىق...
جاس پارلاعان جانارىندا جالعىز سۇراق. «نە دەيسىڭ، ايتشى ءوزىڭ؟»
بۇل جاعى قارىسىپ، ءمىز باقپاي ءبىر ءسات سىلەيىپ تۇردى دا، دىمى قۇرىپ جانىندا تۇرعان ورىندىققا سىلق وتىرا كەتتى.
كوز الدىنا شاڭى بۇرقىراعان اۋىل جاق تىزبەكتەلىپ كەلە قالعانى. اڭعال-ساڭعال ءۇيى ويعا ورالدى. جۇمىسسىز قالىپ، تابىسسىز جۇرگەن قيىن كۇندەر ەسكە ءتۇستى. ءبۇيىرى وپىرىلىپ، قۇلاۋعا شاق تۇرعان قوي قورا سانادان قۋسا دا كەتپەدى. سەتىنەي كوشكەن كورشىلەر دە ەلەس بەردى.
جۇرەگى دىرىلدەپ، كوڭىلىنە ءبىر ءتۇرلى ۇرەي كىردى سوسىن.
سىلق ەتىپ وتىرا كەتكەن ورنىنان قايتا تۇرىپ، ءۇن-ءتۇنسىز تىسقا بەتتەدى. قايدا بارادى؟ بىلمەيدى.
ءبىر قاراسا، كەپ تۇرعان جەرى – «قازاحفيلم».
شاعىن اۆتوبۋس ءدۇر-ءدۇر ەتىپ وتالىپ تۇر.
ەلدەن ەرەكشەلەنۋدى سۇيەتىن رەجيسەر بۇل جولى بۇتىنا قاراكوك شالبار، ۇستىنە شىمقاي قىزىل جەيدە كيىپ الىپتى. شىدامى تاۋسىلىپ، ءارلى-بەرلى ادىمداپ، تەڭسەلىپ ءجۇر.
دايىن تۇرعان كولىككە ءمىندى دە جۇرە بەردى.
* * *
سۇلىك قارا ىشقىنا شىڭعىرىپ، قاۋعا تيگەن ورتتەي لاپىلداپ كوككە اتىلدى. جۇمىر مويىنعا سارت ەتىپ وراتىلا كەتكەن قىل بۇعالىقتى جاندارمەن بىرت-بىرت ءۇزىپ كەتپەك بوپ، شيىرشىق اتتى. جۇلقىنعان سايىن تىنىسى تارىلىپ، وسى جاڭا عانا كوز الدىندا جايناعان كوك-جاسىل دۇنيە دەمدە قانقىزىلدانىپ، ىلەزدە قۋىرىلىپ سالا بەرگەن. سوم بىلەك، سۇم ايلاعا قارسى قىلار دارمەنى سارقىلىپ، مىسى قۇرىدى. يلىكتىرىپ، ماجبۇرلەپ اكەتىپ بارادى. كوندىكپەسكە، بۇلكەك جەلىسكە سالماسقا شاراسى قالمادى. كوندىكتى، بۇلكەك جەلىسكە سالدى. سول-اق ەكەن، كەڭ دۇنيەنى تارىلتقان بۇعالىق بوساڭسىپ، تىنىسى اشىلىپ سالا بەردى. دەلديگەن كەڭ تاناۋى قۇشاق-قۇشاق جەلگە تولدى. جەلپ-جەلپ ەتتى. كىلت بۇرىلىپ، سوناۋ ءبىر تۇستا پەرى اينالىپ وتكەندەي بوپ ۇرپيىسە قالعان ءۇيىر جاققا جۇلقا ۇمتىلىپ ەدى، قىل شىلبىر قايتادان قىلعىندىرىپ، بۋا قالدى. دوڭگەلەنگەن دۇنيە تاعى دا تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيىپ جۇرە بەرسىن. باعاناعى بۇلكەك جەلىسىن قايىرا تاپسىن.
جىلقىشى جىگىت ماسايراپ، كۇرەك ءتىسى اقسيىپ، ساق-ساق كۇلەدى. مەرەيى ۇستەم. قىل شىلبىردى ەر قاسىنا كۇرمەپ وراپ تاستاپتى، قالعانى شۇباتىلىپ تاقىمدا ءجۇر. اساۋ ايعىر الاسۇرعان سايىن ول دا ەلىرىپ، وڭدى-سولدى قامشى سىلتەپ، ورشەلەنگەن سىقپىتى جامان. كوردىڭ بە مەنى دەگەندەي، كەڭ دالانى باسىنا كوتەرىپ ۇلى قيقۋعا باسقان. جۋان مويىن، كۇپشىك سان دۇلەيدى باستىقتىرىپ، سوڭىنا مولتەڭدەتكەنىنە ءماز.
تورعاي كوز قاراۋىل شالدىڭ پارمەنىمەن سۇلىك قارا شاعىن اۆتوبۋستىڭ دوڭگەلەك تەمىرىنە مىقتاپ بايلاندى.
– ايدا ءۇيىردى! جىن-پەرى قۇساپ قۇيىنداتپا! اۋانىمەن ايدا. ءدال وسى ارامەن قاپتات! – دەپ ءامىرى جۇرە باستاعان قاراۋىل شال ايقايدى سالىپ جاتىر.
...سۇلىك قارا كەنەت باسىن سىلكە كوتەرىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ، ارقىراپ كىسىنەپ جىبەردى. پىسقىرىنىپ، وقىرىنعان ءۇيىر جاناپ ءوتىپ بارادى ەكەن. اراسىنان شىڭگىرلەي كىسىنەگەن قۇلىن-تايدىڭ داۋىسى شالىنادى. بيەلەر پۇشايمان كۇي كەشكەن ايعىرعا موليە ءبىر-ءبىر قارايدى دا، سول كورگەنىنە جازىقتى بوپ قالعانداي كوزدەرىن دەرەۋ تايدىرىپ، باستارىن تومەن سالا قويادى. ولاردىڭ وسى بەيوپا قىلىعىنا كۇيىندى بىلەم، سۇلىك قارا ەكى كوزى الاقانداي بوپ شاقشىرايىپ، قىشقىرا كىسىنەدى. بۇل جولعى كىسىنەسى قىسقا-قىسقا. جۇمىر بىتكەن كەسە تۇياعى تارسىلداپ جەر تارپىدى. ءۇيىر ىشىنەن باۋىرى جارقىراپ، باسى كەگجەڭدەپ جاساڭ اق بايتال بەرى جىرىلىپ شىقتى، ادۋىن ايعىردىڭ زارپىنا شىداپ تۇرا المادى، ءسىرا. جاڭبىرلىعى جىبىرشىپ، ۇرشىعى ءۇيىرىلىپ توپ-توپ باسىپ، ماڭايلاپ ءجۇرىپ الدى. قۇيرىق-جالى كۇلتەلەنىپ، كەكىلى بىلتەلەنىپ، كوزىنەن الدە اۋەستىك، الدە تاڭدانىس، الدە ۇرەي بايقالادى. سۇلىك قارا باسىن مازاسىز سىلكىلەپ، ورنىندا تىنىش تۇرا الماي تىپىرشىي بەردى. سىلكىنگەن سايىن شوقپارداي كەكىلى جەلپ-جەلپ كوزىنە تۇسەدى. كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەدى. كىسىنەگەن داۋىستان جاس بايتالدىڭ اق سايتانى بەزىنىپ، ىلەزدە جۋاسىدى، يەگىن ىلگەرى سوزىپ، موينىن توسەدى، قارا ايعىردىڭ القىمى استىنا سۇعىندى.
تاعى ءبىر ءدۇبىر. سۇلىك قارا قامىس قۇلاعىن قايشىلاپ، ءدۇبىر جاققا وسقىرىپ-پىسقىرىپ، وشىرىلا قايىرىلعان. قۇلاققا ءدۇبىر تيسە دەلەبەسى قوزا قالاتىن ەجەلگى ادەت. اق بايتال ايعىردىڭ الدى-ارتىنا كەزەك شىعىپ، شىبجىڭ قاعىپ، تىنىشىنان ايىرىلعان.
بۇعالىق استىندا بۇلقىنىپ، تۋلاپ كەلە جاتقان تورى ايعىر ەكەن. جىلقىشىلار ونى سۇلىك قارا سياقتى بايلاپ-ماتاپ الەككە تۇسپەدى، بۇعالىقتى سىپىرىپ الىپ، ساۋىردان سارت ەتكىزىپ ءبىر سالىپ، اۋماعى ات شاپتىرىم كەڭ البارعا بوس قويا بەردى. «قۇتىلدىم با، بالەم» دەگەندەي ول-داعى كوتەن ءتۇبى بىلەۋلەنىپ بىتكەن ءبىر قۇشاق قۇيرىعىن قوس اياقتاپ تەۋىپ، ويناقتاپ شىعا كەلگەن. بىرەسە اينالا ۇركىپ-جوسىپ، بىرەسە تەكىرەك ساق جەلىسكە سالىپ بايىز تاپپادى. سوڭىنا قيقۋ ىلەسپەگەن سوڭ ەكپىنىن تەجەپ، الاڭسىز اياڭعا كوشتى.
جىلقىشى جىگىتتەر اق بايتالدى ايعىرىنان ايىرىپ، قوس قاپتالدان قاۋسىرىپ ايداپ، ونى دا البارعا سۇڭگىتتى. ايعىرى ءبىر پالەنى سەزدى مە، البار سىرتىندا تۇرىپ شۇرقىراپ كىسىنەپ جىبەردى، كوككە اتىلىپ، قىل شىلبىردى ءۇزىپ كەتەردەي شىرەپ تارتتى. اق بايتال دا وقىرىنىپ، سۇلىك قارا جاققا ۇمتىلىپ، تاقتاي قورشاۋدى توسىمەن سوققىلاپ الاسۇردى.
باسىن قاقشاڭداتا ۇمتىلعان تورى ايعىردىڭ ءتۇرى جامان. اق بايتال ءتوزىمى توزىپ، تاقتاي قورانى جاعالاپ جانۇشىرا شاپقىلاپ كەتتى. ءتونىپ كەلگەن وشاقتاي ومىراۋ استىندا قالىپ قويماۋدىڭ ارەكەتىن قىلىپ، سىمداي تارتىلىپ، سامعاي ۇشتى. اققان جۇلدىزداي سىزىلدى. تەگەۋىرىندى تورى ايعىر تاپ باستىرماي قۇيرىق تىستەسكەن. يەگىن سۇمپيگەن ساۋىرعا سالىپ جىبەرىپ، قۇيرىق تۇپتەن باتىرماي شىمشىپ تىستەپ قويادى. بايتال شىركىن دە وڭاي كونگىسى كەلمەيدى-اق، ىعىن تاپقان كەز بوكسەسىن جەڭىل كوتەرىپ، ارتقى اياقتى جۇپتاپ سەرمەپ قالادى. كەتىلىپ ۇلگەرمەگەن جۇپ-جۇمىر جاتاعان تۇياقتىڭ سارت-سۇرت سوققىسىن تورى ايعىر شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيدى، قايتا ونىڭ بۇل قىلىعى جانىنا جاعا تۇسكەندەي، استىڭعى ەرنى ەلپىلدەپ، ۇستىڭگى ەرنى جەلپىلدەپ قىر سوڭىنان ءبىر قالمايدى. الامايىن ايعىر باۋىرى سۇيكەپ كورمەگەن جاس بايتالدىڭ الباستىسىن باسىپ، دەگەنىنە كوندىرمەي قويمايتىن ءتۇرى بار.
اق بايتال قايدا ىتىرىنسا، ىزالى كوزىن سوندا شاپشىتىپ، ءتورت تۇياعىنا تىنىم تاپتىرماي تىپىرشىپ تاعاتى تاۋسىلعان قارا ايعىردى ءتىپتى دە قاپەرىنە ىلەر ەمەس. اق بايتالدىڭ بۇلتىلداعان مىقىنى مەن جىلپىلداعان شاپ ورايىنان وزگە دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتقان. ەسىل دەرتى القىم استىندا بۇراتىلا اعاراڭداپ، جوسىپ جۇرگەن جاس بايتالدا.
قان قىزدىرار ويىننان جالىققانى شىعار، كەنەت قازانداي باسىمەن جامباس تۇستان پەرىپ ءوتتى. بايتال بايعۇس تىرسەگى مايىسىپ، قابىرعاسى قايىسىپ، تالتىرەك قاعىپ ىعىپ جۇرە بەرگەن. شابىستان قالىپ، جىبىرلاق جەلىسكە اۋىسقان. ونە بويى ارقىراپ بىتكەن اككى ايعىر وسى ءسات بەلىن سىلكي سەرپىپ، كۇپشەك سانعا كۇش ءتۇسىرىپ كەۋدەسىن تىك كوتەرىپ اكەتتى، الشايىپ اتتاپ بارىپ اق بايتالعا اياق ارتتى. سۋسىپ شىعۋعا ۇلگەرتپەي، شاپتان قارماي قىسىپ، باۋىرىنا قاراي جۇلقىعان. قاپىسىز ءدال تۇيرەپتى. جاس بايتالدىڭ بەلى كۇتىرلەي قايىسىپ، موينىن تۇقىرتىپ، جاعىن انتەك قايشىلاپ، سالا قۇلاش قىپ ءتىلىن شىعارىپ جىبەردى. تەڭسەلىپ كەتتى. جانارى ءمولت-ءمولت بوتالادى.
– جارادى! جارادى! وي، ءپالى-اي! – قاراۋىل شال قىبى قانىپ، قوپاڭداپ ءجۇر. – اق بايتالدىڭ دا تۇقىمى اسىل. تورىدان قاشتى اقىرى.
رەجيسسەر وپەراتورعا بۇيرىق-جارلىق بەرۋدى ۇمىتىپ، جۇتقىنشاعى جىبىرلاپ، الايعان كوزىن قاداپ، تامسانا بەرەدى.
كەنەت قارا ايعىردىڭ ىشقىنىپ كىسىنەگەن داۋىسى توبە شاشتى تىك تۇرعىزارداي تىم اششى ەستىلدى. ەسۋى بەرىك شىلبىردى قىلمويىنعا كەپتەپ، جۇلقا ۇمتىلدى. قىلتاماقتان ورىپ جىبەرگەندەي قورقىراعانى، ءولىمىن سالىپ الاسۇرعانى تىم ۇرەيلى. شاعىن اۆتوبۋس ورنىنان جىلجىپ، شايقاتىلىپ كەتتى. قاراۋىل شال شويناڭداي باسىپ بارىپ، ارقاندى جەدەل قيىپ جىبەرمەك بوپ جانتالاسىپ جاتىر. كەزدىگى تۇسكىر ءجۇزى قايىرىلىپ، قىلعا باتا قويماي ەداۋىر اۋرەگە سالعانى. اقىرى ارقان سەتىنەپ بارىپ سوگىلدى، ايعىر شىرەي تارتپاعاندا و دا جوق ەدى. باسى بوساي سالا سول تۇرعان ورنىندا ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ، ءتورت تۇياعى جەردەن ساتكە اجىراپ، كوككە شاپشىدى. قول سوزىمدا قالقيعان تاقتاي قورشاۋدان ءبىر-اق ىرعىپ، ىشكە توپ ەتە ءتۇستى.
***
جىلقى زاۋىتىن اۋلاقتان اينالىپ وتەتىن كۇرە جولدى بەتكە الىپ، اسىعىس جاياۋ تارتقان سەرىكبولدىڭ كوز الدىنان بىرىنەن ءبىرى وتكەن قوس ايعىردىڭ ايقاسى كەتپەي قويعانى.
...ىشەگىن تارتىپ، ىشقىنا كىسىنەگەن سۇلىك قارا تاقتاي قورشاۋدان ءبىر-اق ىرعىپ، ىشكە توپ ەتە تۇسكەن بويدا قارا جەردى ءتورت تۇياقپەن تومپەشتەي سوعىپ، تورى ايعىرعا قاراي توتەلەپ، تۋرا سالعان. تارپىپ، تاپتاپ تاستارداي ەتەكتەي ەرنىن جيىرىپ، ارانداي اۋزىن قايشىلاپ، قازانداي باسىن شايقاپ، دولدانا ۇمتىلدى.
تورى ايعىر شىركىن، وسى جاڭا، تاپ وسى قازىر عانا تاتقان توياتىنا توقمەيىلسىپ، اياعىن ىرعاپ باسىپ، قانجار قۇيرىعىمەن دوڭگەلەك ساۋىرىن سيپاي ۇرىپ قويىپ، اۋلاقتاي بەرىپ ەدى. قارا ايعىردىڭ دۇلەيلى سىقپىتىن كوز قيىعى شالعان بەتتە جەلكە جالى جەلپ ەتىپ، بۇلان موينىن وقىس بۇرىپ، قالت تۇرا قالدى. كۇركىرەپ وقىس كىسىنەدى. كەلسەڭ كەل دەگەنى مە، و دا اتىلىپ كوككە شاپشىدى.
تۇلا بويىن ىزا بۋىپ، اشۋ كەرنەگەن قارا ايعىردىڭ قان تولعان كوزى تۇكتى دە كورمەيتىن سياقتى. قارسى كەلگەن تورى ايعىردى بار پارمەنىمەن قاپتالداپ سوعىپ ءوتتى. ىڭق-ىڭق ەتكەن ۇرەيلى دىبىستار ادامنىڭ زارەسىن ۇشىرىپ قاتار ەستىلدى. تولقىن شايقاعان كەمەدەي ەكەۋى دە تەڭسەلىپ بارىپ تۇزەلدى. قايتا قايىرىلدى. دولى ەكپىنىن تەجەي الماي، قاسارىسىپ قاراما-قارسى كەلگەن قوس دۇلەي ارتقى اياقتارىمەن تىك تۇرىپ كەتىپ، الدىڭعى اياقتارىن ادامشا سەرمەستى. بولات تۇياقتار سارت-سۇرت سوعىستى. قايىرىلا بەرە قوس اياقتاپ شىرەنە تەبىستى. تۇياقتىڭ تىلەرلىگى تيگەن جەردە ويىلىپ ءىزى قالدى. ءاپ-ساتتە قىم-قيعاش الاساپىران ايقاس باستالدى دا كەتتى.
تەپسىنگەن تۇياققا شىداس بەرمەي قارا جەر ءتۇتىلىپ، ويران-بوتقاسى شىقتى. تارالىپ وسكەن اجىرىق ءشوپ تامىرىنان اجىراپ قالىپ جاتىر. تۇياقتار ويىپ-ويىپ توپىراق لاقتىرىستى. كوككە بۇرق-بۇرق قويۋ شاڭ كوتەرىلدى.
تاسىرلاي شاۋىپ توقتالا الماعان سۇلىك قارانىڭ ەكپىنى ەرەسەن. باقتالاسى باسىن شۇلعىپ، موينىن تومەن يگەن ءبىر ساتتە جەلكەلىككە ازۋ باستى. سول بويدا تۇقىرتىپ تاستاماق ەدى، اناۋ باسىن كەكشەڭ ەتكىزىپ وقىس كوتەرىپ العانى. سۇلىك قارانىڭ ەزۋىندە ءبىر ۋىس قىل كەتتى. جەلكەلىگىن كۇرەك ءتىس كەسكەن تورى ايعىردىڭ دا قاس الباستىسى قوزسىن. قانى قىزىنىپ ويناقتاپ شىعا بەرە، بوكتەرىنشەكتەن و دا قاپتى. قارسىلاسى شىڭعىرىپ كوكە اتىلدى. قايىرىلىپ كەپ الدىڭعى قوس تۇياقپەن تورىنىڭ باسىنان كومىپ-كومىپ ءوتتى. ماڭداي تۇسىنان تۇياق جاۋعان تورى ءبىر ساتكە ەسەڭگىرەپ، كوتكەنشەكتەي بەرگەندە، اناۋ ازۋدى توپشىعا قارپىپ سالىپ، ىرعاپ-ىرعاپ جىبەردى. قوس تاناۋى پىرىلداپ، دەمى جەتپەي، تىلەرسەگى بۇگىلىپ، شوڭقيدى دا قالدى. باستان اسىرا سەكىرىپ قارا ايعىر كەتتى.
تورى اۋناپ بارىپ قايتا تۇردى. تۇلا بويىن تەر جۋعان، ءدۇر سىلكىنگەندە ءمولدىر مونشاق شاشىراي توگىلدى. ءتىس تيگەن جەردىڭ تەرىسى جۇلىم-جۇلىم، قان سورعالاپ تۇر. اۋناپ تۇسكەندە توپىراق جابىسىپتى. باسىنان سەكىرىپ وتكەن قارا ايعىر سول ەكپىنمەن اناداي جەردەن ارەڭ قايىرىلىپ ەدى، تورى ايعىر توپەي شاۋىپ، ءتونىپ-اق قالىپتى. قان تىلەگەن ەكى كوزى قىپ-قىزىل، جەل ۇرگەن شوقتاي جاينايدى.
وشاقتاي ومىراۋلار ءدۇرس-ءدۇرىس سوعىسىپ، ءبىرىن ءبىرى قاعىپ ءوتتى.
شىڭعىرعان، كىسىنەگەن، قورقىراعان، وسقىرىنعان، پىسقىرىنعان الەمتاپىرىق دىبىستاردان قۇلاق تۇندى.
قاپىسىن تاپقان تورى ەندى ساعاقتان ازۋ باستى. دولدانىپ بۇلعاپ-بۇلعاپ قالدى. دەم جەتپەي تاناۋى جەلپ-جەلپ ەتكەن سۇلىك قارانىڭ شاراسىنان شىققان كوزى الاق-جۇلاق. ەتەكتەي ەرنىنە يە بولا الماي جاعى قيسايىپ، بەلى بۇراتىلىپ، قاپتالداپ اۋىپ بارا جاتىر. تۇنشىعا قورقىراعان دىبىس شالىندى. القىمىن قارا قوشقىل قان جۋعان. تورىنىڭ دا كەڭسىرىگى ايعىز-ايعىز. سىلەسى تاستاي قاتىپ، سۇلىك قارانى باۋىرىنا باسا جىعىلدى. باسىن تورىنىڭ باۋىرى استىنان بوساتىپ الا الماي، جانتالاسقان قارا ايعىردا قاۋمەت قالماعان ءسىرا، اياعىن ارەڭ سەرپەدى. وسى ءسات قاپەلىمدە تۇرىپ كەتە الماي تىپىرىقتاپ جاتقان تورى ايعىر باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ، وقىس كوتەرىپ، قوس تاناۋى جەلبىرەپ، جان دارمەن قىشقىرىپ-قىشقىرىپ جىبەردى. اڭعالاعى كەڭەيىپ، توستاعانداي بوپ الارعان كوزىنەن قوس ۋىس جاس ىرشىپ توگىلدى. تىپىرلاپ جاتقان جەرىنەن تۇرەگەلە بەرە، وڭ قاپتالىنا گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. بۇرق ەتىپ كوككە شاڭ كوتەرىلدى. تۇمسىعىن شابىنا قاراي سوزا بەرە، موينىنان ءال كەتىپ، تومارداي باسىن جەرگە تاستاي سالدى.
تۇنشىقتىرا باسىپ-جانشىعان پالەكەتتەن قۇتىلعان قارا ايعىر ىڭىرانىپ ءارى اۋنادى. اۋزىندا الدەنە ءجۇر. ۇماسىمەن قوسا قىرشىپ تىستەپ، جۇلىپ العان ايعىردىڭ ۇلپەرشەگى.
تورىنىڭ ۇمادان ادالانعان شابى قىپ-قىزىل قانعا بويالعان. كوككە قاراپ شوشايعان اياعىن باياۋ عانا قوزعادى دا، سو بويدا ءجانتاسىلىم ەتتى.
قارا ايعىر ءۇش ۇمتىلىپ ورنىنان ارەڭ تۇردى. ءالسىز عانا سىلكىنىپ، تالتىرەكتەپ ىلگەرى باستى. ءۇستى-باسىنا جابىسقان توپىراق تەرمەن ەزىلىپ ايعىز-ايعىز، ساتپاق-ساتپاق. القىمنان ساۋلاعان قان قوشقىلدانا ۇيىپ، تىزەگە جەتىپ تۇر.
تەڭكيىپ قيمىلسىز قالعان تورى ايعىرعا موينىن باياۋ بۇرىپ ءبىر قارادى دا، اياعىن سۇيرەتە باسىپ، العا اتتادى.
الاپات ايقاسقا سەبەپشى بولعان ادامدارعا جان ءبىتتى. ءبىر بىرىنە قاراستى. كوزدەرىندە ۇرەي. تىلدەرىن جۇتىپ قويعان. ءۇن جوق.
ايعىرىن الىستان باققان اق بايتال دا قاپتالداپ قوزعالدى. بىرتە-بىرتە ەكى ارالىق قىسقارىپ، سۇلق ءتۇسىپ تۇرىپ قالعان سۇلىك قاراعا جۋىقتاپ كەلدى. موليە نازار تىكتى. قان جۋعان القىمىنا تاناۋىن اپاردى. مۇسىركەگەنى مە، باتىلسىز كىسىنەپ، الدى-ارتىنا شىقتى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا ايعىردىڭ يمانى سەلت ەتپەدى. باسىن تۇقىرتقان كۇيى ءتورت تاعانداپ تۇرعان جەرىنەن قوزعالمادى.
تورعاي كوز شالدىڭ ورمەسى ەتىك قونىشىنا ەرىكسىز سارت ەتتى.
– قۇرىدى! – شال ايقاسقا ءوزى تۇسكەندەي، ءۇنى ءىرىپ شىقتى. – ەكەۋى دە قۇرىدى... ەكەۋى دە تۇقىمى اسىل ەد... اي-اي-اي! وبال-اي!
شويناڭداي باسىپ، سۇلىك قارانىڭ سوڭىنان جونەلدى.
...جىلقى زاۋىتىن اۋلاقتان اينالىپ وتەتىن كۇرە جولعا ەنتەلەي باسىپ تابان ىلىكتىرگەن سەرىكبولدىڭ كوزىنەن ىستىق جاس بىرت-بىرت ءۇزىلىپ ءتۇستى.
«ولتىرەم، – دەدى تىستەنە كىجىنىپ، – باسىن شابام، باسىن!»
2017 جىلعى قازان.
اۆتور تۋرالى اڭداتپا
نۇرلىبەك ساماتۇلى، قىزىلوردا وبلىسى، جالاعاش اۋدانى، «جاڭاتالاپ» كەڭشارىندا (قازىرگى تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى اۋىل) 1966 جىلى تۋعان. قىزىلوردا قالاسىنداعى ن.ۆ. گوگول اتىنداعى پەدينستيتۋتىنىڭ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ەڭبەك جولىن وسى وقۋ ورنىندا قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ باستاعان. قىزىلوردا وبلىستىق تەلەراديو حابارلارىن تاراتۋ كومپانياسىندا رەداكتور، رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشى، «حابار» تەلەارناسىندا رەداكتور، رەسپۋبليكالىق «تاڭ-شولپان»، «جۇلدىز» ادەبي جۋرنالدارىندا پروزا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. قازىر رەسپۋبليكالىق «تاڭ-شولپان» ادەبي-كوركەم، كوپشىلىك جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى.
Abai.kz
