دەگەلەك كەلدى – جاز كەلدى.

حالىق ولەڭى.

دەگەندە شىناز قالا، شىناز قالا،

شىنازدىڭ شىرىندايىن سۋى از عانا.

بارادى دەگەلەكتەي زىرلاپ ءومىر،

قالايىق كۇلىپ-ويناپ ءبىراز عانا.

حالىق ولەڭى. 

تاماشا كۇندەر ەدى ول. تاشكەنتتىڭ كوكتەمى اقپاننىڭ ەكىنشى جارتىسىندا-اق اپپاق گۇلدى ورىك بوپ جايناپ شىعا كەلەدى دە، ءماجنۇن تال بوپ ءبىر-اق كۇندە ءدۇر كوتەرىلەدى، بوزقاراعان بوپ بۇرقىراپ، مىرزاتەرەك بوپ اسقاقتايدى. كوشە، ورامدار، باۋ-باقشالار ءان-كۇيگە بولەنەدى. كوكتەم قاراتورعاي بوپ ءان شىرقاپ، سۇر كەپتەر بوپ شارىقتاپ، سارىباۋىر شىمشىق بوپ كۇنى بويى تىنبايدى. كوكتەمنىڭ تۇندەرى-اي، شىركىن. ەسىڭىزدە مە، فەدور دوستاەۆسكيدىڭ «بەلىە نوچي» دەگەن رومانىنىڭ باستالار تۇسى. ەگەر جالىقتىرىپ السام، عافۋ ەتەرسىز، ال ءبىر ءسات جات داۋىستى تىڭداۋعا قۇلىقتى بولساڭىز، قۇداي تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، قۇلاق سالىڭىزشى: بىلا چۋدنايا نوچ، تاكايا نوچ، كوتورايا رازۆە تولكو ي موجەت بىت توگدا، كوگدا مى مولودى، ليۋبەزنىي چيتاتەل. نەبو بىلو تاكوە زۆەزدنوە، تاكوە سۆەتلوە نەبو، چتو، ۆزگليانۋۆ نا نەگو، نەۆولنو نۋجنو بىلو سپروسيت سەبيا: نەۋجەلي جە موگۋت جيت پود تاكيم نەبوم رازنىە سەرديتىە ي كاپريزنىە ليۋدي. ەتو توجە مولودوي ۆوپروس، ليۋبەزنىي چيتاتەل، وچەن مولودوي، نو پوشلي ەگو ۆام گوسپود چاششە نا دۋشۋ!». سونداي ءبىر ءتۇن ەدى ول، باۋىرىم. باقتا بۇلبۇل سايرايدى. ءسىز بۇلبۇلدىڭ سايراعانىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟ «اق جەلەڭ» دەگەن كۇيدىڭ الپىس ءتۇرلى قايىرىمى بار دەسەدى، ءا؟ ۇيعىر باۋىرلاردىڭ «ون ەكى مۇقامى» ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ال بۇلبۇلدىڭ كۇيى ءبىر وتىرىستا قانشا قۇبىلىپ، نەشە تۇرلەنەدى ەكەن – بىلەر مە ەدى شىركىندى. جانعا جايلى جىلى جەل ەسەدى. شۋلى كوكتەم، جىرلى كوكتەم. ءتاڭىرىم-اۋ، سول كۇندەر شىنىمەن-اق قايتىپ ورالماي ما؟ سەنگىم كەلمەيدى. …قايدان ەكەنى ەسىمدە جوق، ۇيگە كەش قايتتىم، جولاي باقتى كەسىپ ءوتىپ، باس پوچتاعا سوعامىن.

باس پوچتا. اسەم حاۋىز شۇپىلدەگەن،

ارىدە پالاۋحانا تۇتىندەگەن.

قاعىلەز قارا بالا ءجۇردى وسىندا،

گازەتىن الماتىنىڭ كۇتۋمەنەن.

الىنشە اركىمدەر دە اۋلاپ كورگەن،

قارا ولەڭ – توپ كيىك قوي زاۋلاپ كەلگەن.

نەمەسە، باۋىرى بۇلاق ءبىر كەز مايا،

ول سونىڭ بوتاسى ەدى اۋلاقتا ورگەن…

ول ءبىر شىنارى مەن قاراعاشى، اق تەرەگى مەن ءسامبى تالى ارالاس وسكەن ادەمى باق ەدى. جاستىق باعى، ماحاببات باعى بولاتىن. كىرە بەرىستەگى ارقالى ۇزىن ورىندىقتا ءبۇرىسىپ ءبىر قىز وتىر ەكەن. ءوتىپ بارا جاتىپ باجايلاپ قارادىم، قاسى-كوزى قيىلعان قاراتورىنىڭ ادەمىسى. تاجىك قىزى بولۋعا كەرەك – ات جاقتى بەت ءبىتىمى، تاكاپپار تۇلعاسى، قارا بۇيرا شاشى تاۋ ارۋى ەكەنىن ايتىپ تۇر. وزبەك قىزى بولۋى دا مۇمكىن. ادەتتە بۇل ەلگە جاڭا كەلگەن ادام ءۇشىن ەكى حالىقتى سىرت كەلبەتىنە قاراپ اجىراتۋ قيىن. ايىرماشىلىعىن كەيىن بايقايسىز. داستارقانى، كيىم كيىسى، كىسىگە مامىلەسى، ادەپ-ءداستۇرى قۇدا-قوناق شاقىرۋى ءبىر-بىرىنە قاتتى ۇقسايدى. وزبەك زيالىلارى اراسىندا ءتۇبى تاجىك ازاماتتار از ەمەس. ارالاس نەكە ءتىپتى ءجيى كەزدەسەدى. «الىستاعى اعايىننان جاقىنداعى جات ارتىق» دەمەكشى، ەكى ەلدىڭ ءبىرىن-ءبىرى تۋىس، باۋىر سەزىنۋى زاڭد دا. قايماعى بۇزىلماعان قازاق اۋىلىنان شىققان مەن ءۇشىن وسىنىڭ ءبارى تاڭسىق. تاڭسىق بولعان سوڭ قىزىق. قىز تومەن قاراپ ويلانىپ وتىر. قاباعى قاتۋ. ەكى قاسىنىڭ اراسىن قوسا جاققان سۇرمەسى تىم قالىڭ كورىندى. نە الدەنەگە رەنجىپ قالعان، نە ناۋقاس. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي بەيمەزگىل ۋاقىتتا وزبەك، تاجىك قىزدارى كوشەگە شىقپايدى. قايتا بۇرىلدىم:

– دەۆۋشكا، ۆام پوموشش؟ – قىز ءسوزىمدى اياقتاتپاي تەرىس اينالدى.

– مان با زابوني رۋسي نامەفاحمام، يلتيموس با زابوني توجيكي ءا ۋزبەكي گاپ زانەت. (تاجىكشە نە وزبەكشە ايتپاساڭىز، مەن ورىس ءتىلىن بىلمەيمىن).

– قاراي گور بالەسىن، – دەدىم مەن. دەدىم دە قاسىنا وتىرىپ، بەتىنە تىكە قارادىم:

– شۋمو زابوني قوزوقيرو مەفاحمەت؟ ء(سىز قازاقشا تۇسىنەسىز بە؟) – «ال، قازاقشاعا قالاي قارايسىز» دەگەن ماعىنا بەرەتىن ءسوز. قىز مەنىڭ قالجىڭىمدى تۇسىنسە كەرەك، ساقىلداپ تۇرىپ كۇلىپ الدى. كۇلكىسى تاپ-تازا ەكەن.

– ەي، داريعا-اي، قىز عوي ول ون جەتىدە، قىز ەكەنى كوزىنەن كورىنىپ تۇر، – دەيمىن ىشتەي وتەجان اقىن نۇرعاليەۆتى قايتالاپ.

– ءبالي، ءبالي، – دەدى ماعان قاراپ، – ءبا جوني ديل مەكاردام. (قازاقشا ۇيرەنۋدى جان-دىلىممەن قالار ەدىم).

– سولاي دەشى، – دەدىم كۇلىپ، – راقمەت، ارينە.

– سيزگە ءھام راھمات. قىزدىڭ اتى ماحلارايىم ەكەن. ماھ – پارسىشا اي دەگەن ءسوز، ايىمى، ەكىباستان ءبىزدىڭ تۇركىشە دە ايىم عوي. «اكەم – تاجىك، شەشەم – وزبەك، مەن تۋعاندا ەكەۋى ات تابا الماي، كوپ ويلانىپتى، اقىرى ءبىر-ءبىرىنىڭ كوڭىلىن قيماسا كەرەك، ءارى وزبەكشە، ءارى تاجىكشە بولسىن دەپ، ماحلارايىم دەگەن ەسىمگە توقتاپتى» دەيتىن. قىز شىرشىق جاقتان كەلىپ، تاشگۋ-ءدىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىپ ءجۇردى. دوستاسىپ كەتتىك. بىردە اۋىلىنا قوناققا شاقىرعان. ۇزىن پاحسا دۋالدى جاعالاپ كەلىپ، شىرشىق سۋىنىڭ جاعاسىندا، جار باسىنا سالىنعان اق شاتىرلى ۇيگە كەلدىك. بىردەن كوزىم تۇسكەنى ءۇي الدىنداعى قۋراپ قالعان تۇت اعاشىنىڭ باسىندا دەگەلەكتىڭ ۇياسى بار ەكەن. الىستان قاراعاندا ارىق بوزبالانىڭ باسىنا كەپەشتەپ كيگىزە سالعان مەكسيكاندىقتاردىڭ سامبرەرو قالپاعى سياقتى كورىنەدى. سۇلۋ قىز ەدى ول. مەن دە جاس ەدىم. ولەڭ جازاتىنمىن. ماحلارايىم پوەزيانى ءسۇيۋشى ەدى. سول قىز ءۇشىن، سول قىزعا ۇناۋ ءۇشىن عانا اقىن بولعىم كەلەتىن. «ءالباتتا، – دەيتىنمىن سويلەتكىم كەپ، – ميرزو اليشەر ناۆوي شويري بۋزۋرگ است». (ارينە، الىشەر ناۋاي ۇلى اقىن عوي»). «سيز بۋزۋرگ احىنسيز»، – دەيتىن قىز جاڭا ۇيرەنىپ جۇرگەن شالا قازاقشاسىمەن. «بۋزۋرگ» دەگەندى العاشقىدا «بۇزىق» دەپ ءتۇسىنىپ، وكپەلەپ قالعانىم بار. ول كەيىن قازاقشا تاپ-تازا سويلەيتىن بوپ الدى. وكىنىشكە قاراي، مەنىڭ پارسىشام دامىماي قالدى. وكىنىش كوپ قوي، باۋىرىم، قايسىبىرىن ايتاسىڭ. قىزدىڭ اتا-اناسى زاماناۋي ءبىلىم العان، كوزى اشىق، مادەنيەتتى كىسىلەر ەكەن. ءبىزدى قۋانا قارسى الدى. ەكى-ءۇش كۇن قوناق بولدىق. تاشكەنتتىڭ مي قايناتار ىستىعىنان كەيىن تاۋ باۋىرىنداعى مىناۋ ءۇي ءجانناتتاي كورىندى. تومەندە سىلاڭ قاعىپ شىرشىق اعىپ جاتىر.

شىجىعان كۇننەن قورىنباق بولىپ،

كولەڭكە ىزدەپ جان-دەنە.

شىرشىقتى بەتكە اپ شومىلماق بولىپ،

شىققاندا قىزدار ساندەنە

شىرشىق اعاتىن، ىرشىپ اعاتىن،

جىرشى بولاتىن بار اعىن.

شىرشىق اعاتىن، شىمشىپ اعاتىن،

اق قايراڭ سانىن جاعانىڭ.

مەن كەيىن الەمنىڭ تالاي-تالاي ەلدەرىن ارالادىم. قايسىبىرىنىڭ اتى ەسىمدە دە قالماپتى. بىراق سول ساپاردىڭ ءلاززاتىن ءالى كۇنگە ۇمىتا الماي كەلەمىن. قىزدىڭ اكەسىمەن ءا دەگەننەن اڭگىمەمىز جاراسىپ كەتتى. جاس كەزىندە تسەلينوگراد جاقتا شوفەر بوپتى. قازاقتاردى سۇيسىنە ەسكە الىپ وتىراتىن. ەكەۋىمىز ەسىك الدىنداعى ايۆاندا ۇيىقتايمىز. كۇندە قوس دەگەلەكتىڭ سىلكىنىپ قانات قاققانىنان ويانامىن. لايلەك كەلگەندە قىشلاقتىڭ بالالارى «قارساق شالىپ» (قول سوعۋدى وزبەكتەر قارساق شالۋ دەيدى). «لايلەك كەلدي – ياز بۋلدي، قوناتلوري قوعوز بۋلدي» دەپ ايقايلاپ جۇگىرەدى. بۇل ءبايىتتى حالىق باحشىلارىنان دا ەستىدىم. وزبەك ولەڭىندە ءبىزدىڭ قارا ولەڭدەگىدەي ۇيقاستىڭ سىناداي جىمداسا ءبىتۋى، سونداي-اق بۋىن سانىنىڭ رەت جۇيەسى ساقتالا بەرمەيتىنىن ەسكەرسەك، «لايلەك كەلدى – جاز بولدى، قاناتتارى قاعاز بولدى» دەيتىن ەكى جول ءتىپتى دە ناشار ءبايىت ەمەس. دەگەلەك، شىنىندا، ادەمى قۇس. وزبەكتەر ونى لايلەك دەيدى ەكەن. وڭتۇستىك قازاقتارى بولسا بىردە لايلەك، بىردە دەگەلەك دەي بەرەدى. اسىرەسە شىعىستان الاۋلاپ كۇن شىعىپ كەلە جاتقاندا ۇياسىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ قوس قاناتىن ەكى جاققا جايىپ جىبەرىپ، موينىن ارقاسىنا قايىرىپ الىپ تۇرادى-اۋ ءبىر. كەرەمەت سۋرەت. العاشقى كۇندەرى ماحلارايىم ەكەۋمىز، كەزەك-كەزەك ۇياسىنا جەم تاسىپ بەرىپ جۇردىك. شاباق بالىق، بۇزاۋباس، ءداۋ شەگىرتكە، ەت قوڭىز، باقا، شايان جەيدى ەكەن.

– مان لاكلاكحارو ناعيز مەبينام، ونحو لاكلاكحوي مان، – دەيدى قىز ەركەلەپ. («مەن دەگەلەكتەردى وتە قاتتى جاقسى كورەمىن، بۇلار – مەنىڭ دەگەلەكتەرىم»).

– لاكلاكحوي شۋمو حۋشرحي بۋدا اند، – دەيمىن مەن كۇلىپ، – ونحو موناندي شۋمو حۋشرھي قافتاند. («دەگەلەكتەرىڭىز راسىندا دا ادەمى ەكەن، ءوزىڭىز سياقتى».)

– تاشاككۇر، حۋرساند حافتام، – دەيدى قىز (راقمەت، ريزامىن), – بىلەسىڭ بە، مەن جىگىت دەگەلەككە تاحير، قىز دەگەلەككە زۋحرا دەپ ات قويدىم. ولار ءبىر-بىرىنە شىن بەرىلگەن، ادال، ماحابباتقا بەرىك قۇستار. ەرتە كوكتەمدە تۋعان جەرگە ولارۋىن كورۋدىڭ ءوزى – ءبىر عانيبەت. اۋەلى تاحير كەلەدى. قىشلاقتى اينالىپ ۇشىپ جۇرەدى دە، ءبىزدىڭ ءۇيدى جىلداعىداي جازباي تانىپ، بىلتىر تاستاپ كەتكەن ۇياسىنا كەپ قونادى. كەلە ىسكە كىرىسەدى. «ءۇيىنىڭ» كەم-كەتىگىن تولتىرىپ، جاماپ-جاسقاي باستايدى. قۋراعان بۇتاقتاردى الىپ تاستاپ، جاڭا وسكىن جاس جاپىراقتاردى، ماقتا، مامىق قالدىقتارىن تاسيدى. كەشقۇرىم جان-جاعىنا قاراپ تارانادى، تاڭدايىن تاقىلداتادى. بۇل – زۋحرانى ساعىنعانى. ۇزاماي زۋحرا كەلەدى. ەكەۋى بىرىگىپ ۇيانى قايتا تازارتادى، كەڭەيتەدى، ۇلعايتادى. تاحير – كەرەمەت ەڭبەكقور، بىراق تىم قىزعانشاق. الدا-جالدا وسى ماڭعا وزگە قۇستار كەلە قالسا، ول بىردەن شايقاسا كەتۋگە ارقاشان دا ءازىر. قىزعانشاقتىعى جاقسى ەمەس قوي، ءا؟ – دەيدى قىز.

– سۇيەدى عوي، سۇيمەسە قىزعانار ما ەدى؟ – دەيمىن بەينە عاشىقتار تۋرالى ەرتەگى تىڭداپ وتىرعانداي ەلتىپ.

– زۋحرا – ادال. تاحير جوقتا ۇياعا كەلگەن باسقا دەگەلەكتى قاناتىمەن جاسقاپ قۋىپ جىبەرگەنىن تالاي كوردىم. تاحيردىڭ تاعى ءبىر جامان قاسيەتى – توبەلەسقۇمار. كورشى قىشلاقتىڭ دەگەلەكتەرىمەن شايقاسقانىن كورگەنىم بار، جارالانعانىنا قاراماي توبەلەسەدى، قۇلاپ قالسا قايتا تۇرىپ، ۇمتىلادى. تالاي رەت اكەم اجىراتىپ الدى، ايتپەسە باياعىدا ءولىپ قالار ەدى.

– زۋحرا ادەمى بولعان سوڭ قىرىندايتىندار كوپ شىعار، – دەيمىن ازىلگە بۇرىپ، – ايتپەسە تاحير بەكەردەن بەكەر نەگە توبەلەسسىن؟!

– ادەمى بوپ تۋعانى ءۇشىن زۋحرا كىنالى ەمەس قوي، – دەيدى قىز مۇڭايىپ، – بىراق تاحيردىڭ زۋحرا دەگەنگە شىعارعا جانى جوق، وتە مەيىرىمدى. اسىرەسە، ماحاببات ماۋسىمىندا كوپ ەركەلەتەدى. تۇمسىعىن تۇمسىعىنا ۇيكەلەپ، ءتۇۋ باسىنان باۋىرىنا دەيىن سىلاپ-سيپاپ شىعادى. زۋحرانى كورسەڭىز عوي، سول مەزەت ودان وتكەن باقىتتى قۇس جوق شىعار، استە. باسىن تاحيردىڭ باۋىرىنا تىعىپ، بۇيىعا تۇسەدى. كوكتەمنىڭ قىزىققا تولى ادەمى تۇندەرى باستالادى ولار ءۇشىن. ەكەۋى ۇيانىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ كەتەدى دە، ءبىراز ۋاقىت كورىنبەي قويادى. ءبىر ۋاق ءدۇر سىلكىنىپ تاحير كوتەرىلەدى، كەرىلىپ زۋحرا شىعادى. ەكەۋى ءبىر-بىرىنە ەركەلەپ، قايتادان تازالانا باستايدى. ۇيادا ەكى-ءۇش، كەيدە بەس-التى جۇمىرتقا پايدا بولاتىنى كەيىنىرەك. ءوزىڭ كوردىڭ عوي، جۇمىرتقالارى تۇيەقۇستىڭ جۇمىرتقالارى سەكىلدى ءىرى، سالماعى ءجۇز گراممداي. ۇيا باسۋ – ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنە تەڭ مىندەت. زۋحرا سياقتى تاحير دە كوپ ۋاقىتىن جۇمىرتقا شايقاپ وتكىزەدى. بىلتىر جيىرما جەتى كۇندە، بيىل، مىنە، وتىز ءتورت كۇندە بالاپان شىعارىپ وتىر. بالاپاندارىنا قاراساڭ اۋەسىڭ كەلەدى، جۇمىرتقادان شىعا ساپ، كوزىن اشىپ-جۇمىپ، قىزىل-سارى اياقتارى تىرباڭداپ، ۇلپىلدەك اق تۇبىتكە ورانعان كىشكەنتاي عانا دەگەلەكشەلەر قاپ-قارا تۇمسىعىمەن ەنەسىن تۇرتكىلەي باستايدى. بىراق دەگەلەكتەردىڭ وزگە قۇستاردان ايىرماشىلىعى سوندا – ءا دەگەندە بالاپاندارىنا تۇمسىعىمەن جەم اكەپ بەرمەيدى، ادەپكىدە ۇيانىڭ شەتىنە مول عىپ قوياسىن اقتارىپ تاستايدى. بالاپاندار بولسا سول قويامەن اۋىزدانادى. دەگەلەكتەي جۇرەگى جۇقا اتا-انانى كورمەدىم. كۇن سۋىسا بالاپاندارىن باۋىرىنا باسا قالادى، ىستىق كۇندەرى بولسا تۇمسىعىنا سۋ تولتىرىپ كىشكەنتايلارىنىڭ توبەسىنەن سۋ قۇيىپ، سالقىن «دۋشقا» تۇسىرەدى. زۋحرا «بازارعا» كەتكەندە، تاحير ۇيدە قالادى، ال تاحير «اڭعا» شىقسا، زۋحرا ۇيادان ءبىر ادىم ۇزامايدى. تاعى ءبىر قىزىعى – دەگەلەك ناعىز ۇندەمەستىڭ ءوزى. قاۋىپ تونسە دە، بالاپانىن ۇشىرىپ (بالاپاندارى، ادەتتە ءبىر جارىم، ەكى ايدان سوڭ ۇشا باستايدى), قۋانسا دا ۇندەمەيدى. ءتىپتى توبەلەسىپ جاتقان دەگەلەكتەردىڭ ءوزى داۋىس شىعارمايدى، ءۇنسىز جۇلقىسادى، دىبىس شىعارماي ولەدى. بار دىبىسى – قاناتىن قاققانى، سوسىن تاڭدايىن تاقىلداتادى. بولدى. دەگەلەكتىڭ ءانى دە، كۇيى دە، كۇيىنگەنى دە، كۇلگەنى دە سول. ماحلارايىم دەگەلەك تۋرالى تاڭدى تاڭعا ۇرىپ اڭگىمە ايتۋعا بار. مەن تىڭداۋدان، ءسىرا، جالىقپايمىن.

– ەندى سىزدەر قايتىڭىزدار، – دەدى اكەسى العاشقى بالاپان شىققان كۇنى. وڭىندە ءبىر ابىرجۋ بار ەدى. قىزدىڭ شەشەسى ءارى اينالىپ، اس ۇيگە كىرىپ كەتتى. تاجىك-وزبەكتە ايەل كىسى ەركەگىمەن جارىسا سويلەمەيدى، ءتىپتى قىز بالا اكەسىمەن اشىق اڭگىمەلەسپەيدى، نە ايتقىسى كەلسە دە شەشەسى ارقىلى ايتادى:

– جىلدا وسىلاي، لايلەك بالاپان شىعارا باستاسا بولدى، مەنى قالاعا قايتارىپ جىبەرەسىزدەر، ويىجان، – دەدى قىز شەشەسىنە مۇڭىن شاعىپ، – ال مەن لايلەكتەرىمنىڭ كىشكەنتاي بالاپاندارىن ەركەلەتكىم كەلەدى. قايتا اينالىپ كەلگەنىمشە ولار قاناتى قاتايىپ، ۇلكەن قۇس بوپ كەتەدى – ءبىرتۇرلى قىزىق ەمەس. ال كەيبىرەۋلەرى مۇلدە باسقا ۇياعا كەتىپ قالادى.

– لايلەكتىڭ بالاپاندارى بىردەن قاناتتانىپ كەتە قويمايدى. ءبىر جارىم، ەكى اي ۋاقىت كەرەگىن بىلەسىز. ولار ۇشا باستاعاندا ءسىزدى ءوزىم بارىپ الىپ كەلەمىن، قىزىم، – دەدى اكەسى جۇباتىپ.

– حوپ، ءادا. اۆتوستانتسياعا تورتەۋمىز بىرگە باردىق. قىز شەشەسىمەن بيلەت الۋعا كەتتى دە، اكەسى ەكەۋمىز شايحاناعا بەتتەدىك.

– ءسىز قاپا بولماڭىز، ۇكام، – دەدى اكەسى شايدان ۇرتتاپ تۇرىپ، – قىزىمىزدىڭ تۋعاننان جۇرەگى اۋىرادى. كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىراتىن كەزدەرى بولادى. مەن ماحلارايىمدى العاش كەزەدستىرگەن ءتۇندى ەسىمە الدىم.

– وندايدا ءبىز قايدان ۇيىقتايىق، تۇنىمەن قاسىندا وتىرامىز. ءسىز رەنجىتپەڭىز ونى، قۇداي تىلەۋىڭىزدى بەرسىن… مەن اسىپ-ساسىپ الدەنە ايتپاقشى بوپ وقتالعانىم سول ەدى، اعامىز قولىن كوتەردى، «كەرەك ەمەس» دەگەنى.

– ۇيگە كەلگەن قوناققا «تەز قايتىڭدار» دەيتىن بۇل ناعىلعان مۇسىلمان دەپ تۇرعان شىعارسىز، – دەدى اڭگىمەسىن جالعاپ، – قاپا بولماڭىز، گاپ باسقادا. لايلەگىمىزدىڭ بالاپان شىعارعانىن كوردىڭىز. ماحلارايىم ونى ءجۇدا جاقسى كورەدى، چۋنكي بالا كەزىنەن باۋىر باسىپ قالعان جايى بار. لەكين، ءسىز بىلمەيسىز، ۇكام… ول ۇندەمەي قالدى.

– نەنى ايتاسىز؟

– ە، ۇكا، ۇكا، – دەپ تەرەزەگە قارادى. – بۇل ءبىر اۋىر جايت. لايلەگىمىز ءبىرازدان سوڭ بالاپاندارىن ءبىر-بىرلەپ جەرگە لاقتىرىپ ولتىرە باستايدى، ءتىرى قالعانىن ۇياسىنا قايتا سالساڭىز، بەلىنەن ءبىر-اق تىستەپ ءبولىپ تاستايدى. شۋنداي كاپىر قۇس تا پادارىنا لاھنات… ماحلارايىم ونى بىلمەيدى. بۋ دۋنياداعى ەڭ گوزال، ەڭ مەحريبان قۇس لايلەك دەپ ويلايدى. ءوز بالاپاندارىن ءوزى ولتىرگەنىن كورسە جۇرەك تالماسى ۇستاپ، قۇلاپ قالا ما دەپ قورقامىن، ۇكام. كىم بىلەدى، تۇرمىس قۇرسا جۇرەك اۋرۋى قالىپ كەتەدى دەيدى.

كەيىن…

كەيىن مەنىڭ باسىمنان نە وتپەدى؟

مۇنار جاپتى سارى بەلدى،

مۇڭدى كۇزىم تاعى كەلدى،

كەمدى كۇن سىرلاس بولدىق ءدام-تۇز جازىپ.

ءماجنۇن تال،

قوشتاسالىق، جانىم، ەندى.

مەن دەگەن سونداي جانمىن، وكپەلەمە،

شاقىرما،

وتىنەمىن، كەت دەمە دە.

ءازيزىم، جولعا قاراپ سارعايساڭ دا،

ءبىر قۇسىڭ ورالمايدى كوكتەمەدە.

تاشكەنكە اراعا ون جىل سالىپ ورالدىم. ەرتەڭىنە-اق ماحلارايىمدى ىزدەگەنمىن – تابا المادىم. شىرشىققا دا باردىم – اكەسىنىڭ ءۇيى كوشىپ كەتىپتى. باياعى دەگەلەك ۇيا سالعان تۇت اعاشى جوق، ورىنىندا ءبىر دوڭگەلەگى جوق ەسەك اربا تۇر. وراق مۇرىن ءنان وزبەك داربازادان موينىن سوزىپ «حاسام ۋرسۋن، اكا، مان بەحوبارمان» دەدى دە، اينالىپ جونىنە كەتتى. («انت اتسىن، اعا، قايدا ەكەندەرىن بىلمەيمىن»). مەن ءسويتىپ ماحلارايىمدى جوعالتتىم. ودان بەرى دە تالاي سۋ اقتى. قايدا جۇرسەم دە دەگەلەكتى ىزدەپ جۇرەمىن. جازاتايىم ۇياسىن كورە قالسام، توقتاپ ۇزاق قارايمىن. ويىما قاي-قايداعى تۇسەدى. ءبىزدىڭ قازاق جەرىنىڭ شىمكەنت، جامبىل، الماتى ايماقتارىندا بولماسا، وزگە جەرلەردەن  دەگەلەك كورگەم جوق. ول ءوزى سيرەك ۇشىراساتىن قۇس. وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىن تۇركىستان قالاسىنىڭ ماڭىنا توپتاسقان قارناق، ساۋران، شورناق، ۇرانقاي، ساتىمساي اۋىلدارىندا، سايرام، كەلەس اۋداندارىندا، بوگەن، ماقتارال، جەتىساي جاقتا ءبىردى-ەكىلى ۇيالارىن كورەتىنبىز. وڭتۇستىكتەگى «جۋانتوبە» دەگەن اۋىل سوزاق اۋدانىنىڭ داربازاسى سەكىلدى. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى دەگەلەك بۇل اۋىلدان 1978 جىلى ۇشىپ كەتكەن. تاكەن الىمقۇلوۆ اعامىز جىر عىپ ايتاتىن، «اق لايلەك، قارا لايلەك، كورمەدىڭ بە، جەرىڭە ۋاعدا ايتقان كەلمەدىڭ بە؟» دەپ باستالاتىن ولەڭ دە ۇمىت بولعالى قاشان. ساناڭنىڭ الىس تۇكپىرىندە جاتاتىن ءبىر ساعىنىشتار بولادى ەكەن، كۇندەلىكتى ومىردە كۇيكى تىرلىكپەن ءجۇرىپ وعان ءمان بەرە بەرمەيمىز. يەن دالادا، تاۋ ىشىندە قاڭسىپ جاتاتىن ەسكى ارنالاردى كورگەنىڭىز بار ما، جىل ون ەكى اي ەلەۋسىز، سۇرقاي، سۇرعىلت كۇيى كوزگە دە، كوڭىلگە دە ەلەنبەي، سول جاتقان كۇيى جاتا بەرەدى ەمەس پە؟ ءبىر كۇنى الاي-دۇلەي ارقىراپ قارعىن ءجۇرىپ وتەدى. تاسقىننان سوڭ اقىق تاستار جالتىراپ، جەردىڭ بەتىنە شىعا كەلەدى ەمەس پە؟ دەگەلەك – مەنىڭ كوپ شايلىققان كوڭىلىمنىڭ قارعىنى ىسپەتتى. ءوزىن وتە سيرەك كورەمىن، بىراق كورسەم بولدى، الىستا، ءتۇۋ الىستا، قيال جەتپەس قاشىقتا قالىپ قويعان، الدەقاشان ۇمىت بولعان قايداعى ءبىر ەسكى مۇڭىمدى، وزگە تۇگىل وزىمە ايتۋعا قيمايتىن ءتاتتى مۇڭىمدى قوزعاپ، بۇيىعى كوڭىلدىڭ ۇيپا-تۇيپاسىن شىعارادى. نەسىن جاسىرايىن:

ءبىر ءان بار، تىڭداۋعا ونى قورقامىن مەن،

كەتەر دەپ توعان بۇزىپ تولىق قايعى، – دەپ ءبىر ولەڭدە ايتىلعانداي، دەگەلەكتى كورمەۋگە، ول تۋرالى ويلاماۋعا تىرىسقان كەزدەرىم دە بولدى. ادام وزىنەن ءوزى قاشىپ قۇتىلا المايدى ەكەن. انا جىلى تۋريستىك ساپارمەن بۇحاراعا باردىم. جەرگىلىكتى تاريحشى جىگىت مۇنداعى كاليان مۇناراسىنىڭ بيىكتىگى 46,5 مەتر دەدى. بۇل ون ەكى قابات ۇيمەن بىردەي دەگەن ءسوز. بىراق، مەنى تاڭعالدىرعان ول ەمەس. مەنى تاڭعالدىرعان – سول مۇنارانىڭ توبەسىنە دەگەلەك ۇيا سالىپتى. جۇرەگىم شانشىپ كەتتى. سەبەبى جول بويى ماحلارايىمدى ويلاپ كەلە جاتقام. گەرمانيانىڭ ناببۋرگ دەگەن قالاسى 1644 جىلدان بەرى قاراي جىلدا اق دەگەلەكتەر كەلىپ ۇيا سالاتىن شاھار رەتىندە الەمگە ايگىلى… مەن ول قالادا دا بولدىم. جول باستاۋشى بوپ جۇرگەن مەحمەد ەسىمدى تۇرىك جىگىتى: «ءبىزدىڭ تىلىمىزدە بۇل قۇستى «لەيلەك» دەيدى، كەيدە «حادجى بابا» دەپ تە اتايدى»، – دەگەندە مەنىڭ ەسىمە ونى ۋكرايندىقتاردىڭ «لەلەك، لەلەكا» دەيتىنى ءتۇستى. تاتارلار بولسا «لەكلەك» دەيدى. ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە «بەلىي ايست لەتيت، ناد بەلەسىم پولەسەم لەتيت…» دەپ باستالاتىن ءان بولۋشى ەدى عوي، بىردە سول ءاندى تىڭداپ وتىرعاندا ماڭعىستاۋلىق ۆلاديمير شيتوۆ دەگەن جۋرناليست شەتپە، وعلاندى دەگەن جەرلەردە قارا لايلەك كەزدەسەتىنىن، ونى جەرگىلىكتى قازاقتار «قاراباي» دەيتىنىن ايتتى. مەنى باياعى «باتىرلار جىرىنداعى»، «كوكقۇتان مەن قاراباي كوتەرىلىپ ۇشقانشا بەلىنەن ءبىر-اق باسادى» دەيتىن تايبۋرىلدىڭ شابىسىن ويلادىم. سويتسەم، قارابايى قارا دەگەلەك ەمەس، كادىمگى قاراباي بوپ شىقتى. قارا دەگەلەك (چەرنىي ايست) شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ مارقاكول، كۇرشىم، زايسان اۋداندارىندا بار ەكەنى تۋرالى وقىعانىم بار.

قازاقستاننىڭ وزگە ايماقتارىنان قارا لايلەك كەزدەستىردىم دەگەن ادامدى ءوز باسىم كورگەنىم جوق. ايتۋشىلارعا سەنسەك، ول ءوزى ءبىر جالعىزدىقتى ۇناتاتىن «كىسىكيىك» قۇس بولسا كەرەك، مەن سياقتى… سوندىقتان بولار، ىزدەمەدىم، ول مەنىڭ جانىما بولمىس-تىرشىلىگىمەن، ساياق جۇرىسىمەن جۇرەگىمدى اۋىرتقاننان وزگە نە بەرەدى؟ جالعىزدىڭ ءوز باسىمدا دا جەتكىلىكتى. كەيدە وزىمە تاڭ قالامىن. ماحلارايىمنىڭ اكەسى ايتقانداي، دەگەلەك ءوز بالاپانىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇيادان لاقتىرىپ ولتىرەتىن جاۋىز قۇس… ال مەندەگى ەسسىز سەزىم ءومىر بويى ماحلارايىم ولەردەي سۇيگەن نازىك قۇستى ىزدەپ كەلەدى. ادەتتە، اقىندار سۇيگەن جارعا ولەڭ ارناسا، «قايدا، قاشان، قاي جەرلەردە جۇرسەم دە سەنى ويلايمىن»، – دەپ جازادى عوي. راس شىعار. مەن اقىن ەمەسپىن. جاسىراق كەزىمدە ولەڭ جازعانىمدى ايتتىم عوي. كەيىن ويلاسام، جاسىڭ وتىزدان اسقان سوڭ ولەڭ جازۋ قىزىق تا قيىن دا ەمەس ەكەن. بۇگىندە جاستار جازعان، اسىرەسە قىز اقىندار قالامىنان تۋعان جىرلاردى ميىقتان كۇلىپ وتىرىپ وقيتىن جاسقا جەتتىك. ەشتەڭەگە سەنبەيمىن. سەنگىم دە كەلمەيدى. ءبىر ادام ادال بولسا مەن ادال ەمەس پە ەدىم، ءبىر بالا اڭقاۋ بولسا مەن اڭقاۋ ەمەس پە ەدىم؟ جوق نارسەنى بار دەپ ۇعاتىن، وتىرىككە يمانداي سەنەتىن سول ءبىر كەزدەردى ەسكە السام، كوزىمە جاس ۇيىرىلەدى. مەن، جالپى، ءجيى جىلايتىن اداممىن. بىراق كوزىمنىڭ جاسىن ەشكىمگە كورسەتپەيمىن جانە ءوزىمنىڭ جاستىق شاعىم تۋرالى ەشكىمگە ەشقاشان اعىمنان جارىلىپ اڭگىمە ايتقان ەمەسپىن، ەندىگى قالعان عۇمىردا ايتپايتىن دا شىعارمىن. ارتىق ءسوزدىڭ كەرەگى نە؟ استە، بۇرىنعى زاماندا تۋسام، مەن جاپان تۇزدە جالعىز جورتقان قاراقشى بولار ما ەدىم؟ نەگە دەسەڭىز، جالعىزدىقتى ۇناتامىن. جالعىزدىق پەن ۇنسىزدىك. قايدا، قاشان، قاي جەرلەردە جۇرسەم دە جادىمدا ماحلارايىم جۇرەدى. قانداي ساپارعا شىقسام دا، وزىممەن بىرگە قيالىمدا ماحلارايىمدى الا كەتەمىن، ۇيدە وتىرۋدى ۇناتپايتىنىم سودان با ەكەن؟

سەن قايداسىڭ، ماحلارايىم؟

مەن قاتتى قارتايىپ كەتتىم. بۇگىندە مەنى كورسەڭ تانىماي قالۋىڭ دا مۇمكىن. ال مەن سەنى قىرىق قىزدىڭ ىشىنەن قىرىق جىلدان سوڭ دا جازباي تانىر ەدىم.

«لايلەك» اتتى داستان جازشى»، – دەيتىنسىڭ.

جازا المادىم، اينام.

جازىپ، جاريا ەتىپ كەرەگى نە؟

سەن مەنىڭ جۇرەگىمدەسىڭ، اق لايلەك. ساعىندىم سەنى. كەشىر…

دەرەككوزى: massaget.kz

Abai.kz