شاحانوۆ: شىندىقتان مۇلدە شەت ءجۇرۋ، ۇلت نامىسىن پەندەلىككە تەپتىرۋ ەمەس پە؟!
بۇگىنگى كەزەڭدە بۇكىل قازاق حالقىن رۋلىق سەزىم جاۋلاپ الدى. بىرەۋمەن جولىعا قالساڭىز، ول مىندەتتى تۇردە الدىمەن قاي جۇزدەن، قاي رۋدان ەكەنىڭىزدى سۇرايدى. راس، اركىم اتا-تەگىن، رۋىن بىلگەنى ءجون. بىراق، رۋلىق سەزىم بۇكىل قازاققا ورتاق – ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى باسىپ كەتپەۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازىر سولاي بولدى. كەي جەرلەردە ءاربىر رۋ وزدەرىنە ارناپ، جەكە بەيىت سالىپ العان. كەزىندە باسپاسوزدە جازىلدى، قىتايدان كەلگەن، رۋى باسقا ءبىر قانداسىمىزدى سول رۋدىڭ بەيىتىنە جەرلەگەن ەكەن، ولار ۇلكەن ايقاي شىعارىپ، الگى ادامدى باسقا بەيىتكە جەرلەۋگە ماجبۇرلەپتى. ماسەلەن، مەنىڭ تۋعان ولكەم وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا كەيبىر رۋلار ءوز اتا-تەگىنە ۇلكەن ەسكەرتكىشتەر ورناتىپ قويعان. ءباز ءبىر رۋلار وزدەرىنە ارناپ ءانۇران دا شىعارعان.
اششى شىندىق مىنادا. ەگەر بىزدەر، ۇلتىمىزدىڭ پايىمدى، پاراساتتى ادامدارى بىرلەسىپ، شەكتەن شىعىپ كەتكەن رۋلىق سەزىمدەرگە توسقاۋىل قويا الماساق، بولاشاقتا ۇلتىمىزدى ساقتاپ قالا الماسىمىز ايقىن.
جۋىردا ءبىر توپ جازۋشىلار – تولەن ابدىكۇلى، دۋلات يسابەكوۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، تەمىرحان مەدەتبەك ءبارىمىز بىرلەسىپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىن 23-اق جىل باسقارعان، سوندا دا «ماڭگىلىك توراعا» بولىپ قالا بەرۋدى ارمانداعان، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ دەمالىس ءۇيىن 49-اق جىلعا شەتەلگە جالعا بەرگەن، جازۋشىلارعا ءتيىستى 15 گەكتار الما باعىن، كەزىندە قالا اكىمى حراپۋنوۆ: «جازۋشىلارعا تيگىزگەن كومەگىم بولسىن!» – دەپ سىيلاعان ۇلكەن بازاردىڭ كوزىن جويعان نۇرلان ورازالينگە قارسى شىعىپ، قىزمەتىنەن تايدىردىق. ونىڭ ورنىنا شىندىق بيىگىنەن كورىنىپ جۇرگەن ۇلىقبەك ەسداۋلەت دەگەن اقىندى بەكىتتىك.
مىنا قىزىققا قاراڭىزدار. ءبىز ورنىنان تايدىرعان نۇرلان ورازالين مەن اتاقتى اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ رۋلاس ەكەن. ەندى سول ورازالين جاناربەك اشىمجانمەن جانە ءبىر توپ رۋلاستارىمەن بىرلەسىپ، «شاحانوۆ مۇقاعالي ماقاتاەۆقا قىزعانىشپەن كۇيە جاعىپ وتىر» – دەپ مەنىڭ شىنشىل رۋحتا جازىلعان «مۇقاعالي ماقاتاەۆ پەن جۇقاعالي بۇقاتاەۆ تۋرالى ويتولعاۋ» اتتى ولەڭىمنىڭ ىشىندەگى مىنا جولداردى العا شىعارىپتى:
«جازۋشىلار وداعىندا،
ويانسىن دەپ جاستاردان دارا تۇلعا،
ءبىر توپ جارقىن جاس وسكىننىڭ
جىرىن تالداپ جاتقاندا،
مۇقاعالي كىرىپ كەلدى، ۇقساپ باقىت تاپقانعا.
– وسىنداعى ارقايسىسىڭ ءبىر-ءبىر سومنان بەرەسىڭ،
ال، ايتپەسە كىم بولساڭ دا كورەسىنى كورەسىڭ! –
دەدىداعى جيىنداعى جۇرتتى تۇگەل سانادى.
– الپىس بەس جان... الپىس بەس سوم ۇسىنساڭدار بولادى!
سول ساتتە مەن:
– كورىندىڭىز بۇگىن جاڭا بەلەستەن،
ەندى ءسىزدى مۇقاعالي ماقاتاەۆ دەمەستەن،
جان ايارلىق جۇقالىق مىنەز كورسەتكەنىڭىز ءۇشىن،
اقشا سۇراپ، بۇقالىق مىنەز كورسەتكەنىڭىز ءۇشىن
جۇقاعالي بۇقاتاەۆ دەپ اتاعىم كەلەدى! –
دەدىم كۇلىپ.
تەك ول ءسوزىم ءازىل ەدى ورەلى.»
بۇل وقيعا اينا-قاتەسىز شىندىق. سول جيىنعا قاتىسقان اقىنداردىڭ كەز كەلگەنى (ەگەر شىندىعىن جوعالتىپ الماسا) مۇنى راستاي الادى.
ءبىز قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋ ءۇشىن، كەڭەستەر وداعى كەزىندەگى بيلىكپەن جاعالاسىپ جۇرگەندە، مۇقاعاليدىڭ اراق ىشۋدەن ءبىر ءسات تە قولى بوسامادى. نۇرلان ورازالين باستاعان توپ وكىلدەرى عالامتوردا، مەنى ساناسىز اقىنعا، ءتىپتى ەسەككە تەڭەپتى. ولاردىڭ ويىنشا، مۇقاعالي ارۋاعىن قارالاعانىم ءۇشىن ونىڭ رۋىنان، بۇكىل قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراۋىم كەرەك ەكەن. مەيلى، كەشىرىم سۇرادى دەپ ەسەپتەڭىزدەر. مۇقاعاليدىڭ بۇگىنگى داڭقى ەل اراسىندا بيىك دەڭگەيدە سالتانات قۇرا بەرسىن. رۋلاستارى قۋاتتى كۇش جيناپ تۇرعان كەزدە شىندىق ايتىلماۋعا ءتيىس ەكەن.
تاعى ءبىر قىزىعى، مۇقاعالي ەكەۋمىزدىڭ ورتاق ءتىل تاپقانىمىز، ءتىپتى ونىڭ ماعان وزگەشە باتىل تىلەك بىلدىرگەنى جايلى جازعانىمدى، ورازالين باستاعان توپ مۇلدە ەلەمەۋگە تىرىسىپ، اتتاپ ءوتىپتى. وندا مۇقاعاليدىڭ ماعان ايتقان مىناداي تىلەگى جانە مەنىڭ ول تۋرالى ويلارىم كەلتىرىلگەن:
«...مەيلى بيلىك كورسەتسە دە ساعان ىلعي كەكەسىن،
تەك شىندىعىڭ امان تۇرسا، ماقساتىڭا جەتەسىڭ!
كەشىر مەنى اينالايىن، جۇرگەن بولسام ۇساقتاپ... –
دەپ كوزىنە جاس الدى دا، ۇزاق تۇردى قۇشاقتاپ.
مەن سورلىنى قانشاما ادام وسەكتەپتى، ۇقپاپتى،
مۇقاڭنىڭ سول قولداۋ ءسوزى ءالى ەسىمنەن شىقپاپتى...
كوپ جىل بۇرىن ءوتتى-كەتتى پەندەلىك، رۋح شاتىسى،
مۇقاڭدى ەندى كىنالاۋعا جوق ەشكىمنىڭ حاقىسى...
بيلىككە دە، حالىققا دا ءار قىرىنان ءسان قۇرىپ،
مۇقاعالي داڭقى سولاي تۇرا بەرەر جاڭعىرىپ.
ايىرا الماۋ قايعى ەمەس پە قالايى مەن جاقۇتتى؟
قاراسازداي اۋىلى بار ءاربىر اقىن باقىتتى!..»
ەندى مەنىڭ «مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان جازۋشىلارعا تاعىلعان كىنا نەمەسە زىليحا اپايدىڭ مۇڭى» دەگەن جىرىما نازار اۋدارىڭىزدار:
«كەزىندە دەموكراتياعا وزگەشە جول سالعان تۇلعا،
كەيىننەن رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولعان تۇلعا،
جەلتوقسان شىندىعىن جاقتاعان،
مەنى بيلىكتىڭ زورلىعىنان ساقتاعان،
بوريس ەلتسيننەن ەرەكشە سەس كورگەندىكتەن،
ودان تۋار قيىندىقتى ەسكەرگەندىكتەن،
گورباچەۆتىڭ امالسىزدان ماعان بەرگەن رۇحساتىمەن،
قۇپيالارعا ورلەدىم، بيلىكتەگى بيىك ساتىمەن.
جاقسى بىلگەن اق پەن قارا ءوتىمىن،
قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ،
قازاقستاندىق باسشىسىن شاقىرىپ الىپ:
– مۇراعاتتارىڭدا جاتىر سان جىلعى قارا تاريح،
ەندى سونى اشايىق،
شىندىققا قادام باسايىق! –
دەپ تالاپ ەتكەنىمدە،
ول ايتتى:
– قازىر شىندىق بۇرىلماس تەپ-تەگىنگە،
مۇراعاتتى اشساق، مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان،
ءسابيت مۇقانوۆ، تاجىباەۆ، ورمانوۆتار قوستاعان،
وتە ۇلكەن توپ داڭق پەن قۇرمەت بيىگىنەن كەتەدى،
ولاردىڭ دا ادىلدىككە ساتقىندىعى جەتەدى...
بەيقام كەمە سەكىلدەنىپ سوعىلعان تاس كەمەرگە،
شوشىپ قالدىم، اسىرەسە مۇحتار اۋەزوۆ دەگەندە.
ءيا، اۋەزوۆ سوناۋ كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا،
تۇسكەن ادام بولماسا دا زورلىق پەنەن قىسىمعا،
شىعارماسى شىققاندىقتان ۇلكەن دارا بەلەسكە،
تۋ بيىككە جول سىلتەپ،
سونداي تۇلعا بولسىن دەپ،
مىنا مەنىڭ ەسىمىمدى مۇحتار قويعان ەمەس پە؟
بىراق، بىراق، الدىمىزدا كىمدەر ساتقىن، كىم مىقتى؟
ءبىز بىلۋگە ءتيىستىمىز ادال، اششى شىندىقتى.
ءۇش ءارىپتىڭ باستىعى دا بۇل نۇكتەنى باسۋعا،
بىزبەن بىرگە قۇلشىنسا دا،
بىزبەن بىرگە جۇلقىنسا دا،
ماسكەۋ رۇحسات بەرمەي قويدى، مۇراعاتى اشۋعا،
كەيلە بيلىك دايىن تۇرار ادىلدىكتەن قاشۋعا.
شىندىق ورگە شىقپاعان سوڭ، تاعدىرىمىز كۇيكىلەۋ،
راس، كەڭەس كەزىندەگى تاريح مۇلدە شيكىلەۋ.
باسقا-باسقا «دانا» ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءبىر ءوزى،
كۇللى كەڭەس وداعىندا ورگە شىعىپ مىنەزى،
تالاي ۇلتتىق تۇلعالارعا تىرىدەي كور قازدى عوي،
ءارى ولاردى ساتقاندىعىن ماقتانىشپەن جازدى عوي...
وكىنىشتى-اق تۇرساداعى قارا تاريح بەتىندە،
جۇرت ونى ءالى ماداقتايدى دارا تۇلعا رەتىندە.
قۇپيا شىندىق شارشاتادى قۇزدان، سايدان قۇرالىپ،
ەل نازارىن ەندى باسقا ماسەلەگە بۇرالىق.
ارقاشاندا كەڭگە جايعان رۋحىنىڭ قاناتىن،
اتتەڭ، بىراق، كۇنىن ەرتە باتىرعان،
«حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلعان،
جۇماباەۆ ماعجان دەگەن بولدى شىنشىل دارا اقىن.
كۇيەۋىنىڭ تاعدىرىنا جانىن سالعان ۇدايى،
سان-سالالى كەدەرگىدەن قاجىماعان، تالماعان،
سۇيگەنى ءۇشىن ءسىبىردى دە شارلاعان،
بولدى ونىڭ زىليحا اتتى شىنشىل، ادال جۇبايى.
سول زىليحا كۇيەۋى ءۇشىن سوزگە شىعىپ ەرىكتى،
ماسكەۋلىك ءبىر جۋرناليستكە ۇلكەن سۇحبات بەرىپتى.
الگى سۇحبات كىتاپ بولىپ باسىلىپتى ماسكەۋدە،
كانە، كىمنىڭ اۋزى بارماق ونى ءمانسىز، بوس دەۋگە؟
زىليحانىڭ شىندىعىنا ىقىلاسى قۇلاعان،
كىتاپشانى ماعان بەردى قارتاڭ تارتقان ءبىر ادام.
وتە اۋىر مازمۇن ۇقتىم سول سۇحباتتىڭ ىشىنەن،
ءبىر ادامنىڭ نار بەدەلىن بەس تيىنعا تۇسىرگەن.
اينالانى جانە ءۇيدى قارا تۇنەك جاپقاندا،
«ءۇش ءارىپتىڭ» ادامدارى ماعجاندى ۇستاپ جاتقاندا،
ولاردىڭ زور جۇلقۋىنان قۇلاي كەپ،
زىليحانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپتى ول بىلاي دەپ:
– كەي تۇلعالار مەن ءۇشىن جاي ءشوپ بولدى.
اينالدى ولار رۋحسىزدىڭ كۇش، قارۋىنا.
ال بۇگىنگى ۇستالۋىما،
ەسىڭە تۇت، اۋەزوۆتىڭ پەندەلىگى سەپ بولدى...
ارقاشاندا بوي – الاسا، وي – تەڭىز،
تولعانالىق،
بۇل ءىستى ەندى قايتەمىز؟
ءيا، كەڭەستەر كەزىندەگى تاريح شىندىق تاپقان جوق،
ءتىپتى قىلمىس ادامدارى بيىكتە تۇر ماقتان بوپ.
شىنشىلداردىڭ يىعىنا ەشكىم شاپان جاپقان جوق.
«ءۇش ءارىپتىڭ» مۇراعاتى اشىلماي،
وسەك، شىندىق وسىلايشا ءورشي بەرمەك باسىلماي...
.....................................................................................................
ال، زىليحا سۇحباتىنا ءبىر ادام ءتىل قاتقان جوق،
وعان سەبەپ، ۋاقىت ءالى شىندىق شامىن جاققان جوق...
بۇل كىتاپ قازىر مەنىڭ قولىمدا. الدە وسى اششى شىندىقتى ەشكىمگە سەزدىرمەي بۇعىپ جاتا بەرۋىمىز كەرەك پە ەدى؟!
ەندى «جامبىلدىڭ «دارا ەرەكشەلىگى» جانە ونىڭ تۋعان اۋىلىندا بولعان كەزدەسۋ» اتتى جىرىما دا نازار بۇرساڭىزدار:
«شىنشىلدىقتى ساقتاپ قالۋ جەڭىل مە، الدە اۋىر ما؟...
...........................................................................................
مەنىمەنەن جىر الىبى جامبىل تۋعان اۋىلدا،
ءبىر كەزدەسۋ وتكىزىلدى وي سالارلىق قاۋىمعا.
ەلەستەتىپ، نار تۇلعادان وربىگەن ون باتىردى،
ۇقساپ جانە جامبىلدىڭ تۋ ۇستارى،
ونىڭ جاقىن نەمەرە، تۋىستارى،
ماقتانىشپەن ەڭ الدىڭعى قاتارعا كەپ وتىردى.
كەنەت جاس قىز سۇراق قويدى:
– ءسىز ءبىر شىنشىل اعايسىز،
جامبىلدىڭ داڭق، اتاعىنا قانداي كوزبەن قارايسىز؟
جانە ونىڭ اقىندىعىن قاي دەڭگەيگە بالايسىز؟
– ءيا، جامبىلعا بۇكىل وداق قۇرمەتپەنەن قاراعان،
ونىڭ داڭقى – دەدىم كۇلىپ، – ءالى وشكەن جوق سانادان.
ءستاليننىڭ ءتۋفليىن ماحابباتپەن جالاعان،
جاسى جۇزگە جاقىنداعان،
جىگەر-وتى لاپىلداعان،
بولعان ەمەس ول كەزەڭدە ودان داڭقى زور ادام.
«تولعان اي ما دەر ەدىم،
تۇندە بار دا، كۇندىز جوق.
تولعان كۇن بە دەر ەدىم،
كۇندىز بار دا، تۇندە جوق»
دەپ ماقتانا ءستاليننىڭ پارقىن كۇننەن اسىرعان،
ونداي ادام ىلۋدە ءبىر بوي كورسەتەر عاسىردان.
شىندىق كەيدە قاۋىپتى شىڭ، كەۋدەسى – قۇز، باسى – قار...
جاكەڭ جايلى مەن ءاردايىم ءبىر سەنىمگە توقتاپپىن،
شىنىمدى ايتسام، جىرلارىنان قوس جول ولەڭ تاپپاپپىن،
پوەزياعا ەرەكشە ءبىر ۇلەس بولىپ قوسىلار.
سوندا دا ول جىر الىبى، ستالين سەنگەن اسىل جان،
اسىل جانعا بۇكىل بيلىك زور قۇرمەتپەن باس ۇرعان! –
دەگەنىمدە،
تۋىستارى بولدى العانداي نار سوققى،
ال قالىڭ جۇرت ورنىنان تۇرىپ ۇزاق قول سوقتى.
قازىر ەلدىڭ كوبەيسە دە، جاسقانارى، بۇعارى،
ەستىلسە دە جان-جاعىنان جاعىمپازدىق ۇرانى،
ساناسىنا ءدوپ تيسە ەگەر اششى ءسوزدىڭ پىراعى،
بۇگىنگىدەي كۇرت سەكىرىپ، شىندىق العا شىعادى.
مۇنداي قيمىل اندا-ساندا...
ويلانار جاي بۇل ءالى...
سول ءۇشىن دە، نامىس رۋحىن كوتەرىپ،
جامبىلدى ەسكە اپ،
بىرگە تىلەك ەتەلىك:
«ۇلتتان ماڭگى جويىلسىن! – دەپ – «تۋفلي جالاۋ» قۇمارى...
......................................................................................................
الگى تىلەك قۇداي قولداپ، قابىلدانعان جاعدايدا،
جاعىمپازدىق، ۇركۋ، قورقۋ كىلت بۇرىلىپ شالعايعا،
شىندىق جانە ۇلتتىق مۇددە بولىپ باستى شىنارى،
قازاق ۇلتى مۇلدە دارا بيىكتىكتە تۇرادى!
بۇل ولەڭدەردىڭ ەشقايسىسى ويدان شىعارىلماعان. ءوزىم كۋا بولعان، نەمەسە قولعا تۇسكەن شىنشىل فاكتىلەر نەگىزىندە جازىلعان. بىراق نۇرلان ءورازاليننىڭ باسشىلىعىمەن جاقتاستارى، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى اقىنى اباي اتامىزدىڭ كەيبىر پايىمسىز تۋىسقانسىماقتارى، جامبىل اقىننىڭ جاقىنسىماقتارى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ، ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ، عالي ورمانوۆتىڭ باۋىرسىماقتارى تۇس-تۇستان جابىلا ءۇن قوسىپ، عايباتتاۋدا.
مەن ماسكەۋدە، كرەملدىڭ سەزدەر سارايىندا، م.گورباچەۆتى الداپ، ارال ماسەلەسىن ايتامىن دەپ، جەلتوقسان شىندىعىن الەمگە جايىپ سالعانىمدا، گورباچەۆ بيلىگىنىڭ ۇسىنىسىمەن جەلتوقسان كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بوپ بەكىتىلگەن قادىر مىرزاليەۆ: «جەلتوقساندا الاڭعا شىققانداردىڭ ءبارى ناشاقورلار، ماسكۇنەمدەر، الاياقتار ەدى» دەپ كولبينشىلەردىڭ پىكىرىن قۋاتتادى. كەيىننەن رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولعان بوريس ەلتسين تۇگەلدەي ماعان بۇرىلعاندىقتان، ودان قايمىققان م.گورباچەۆ امالسىزدان، مەنى جەلتوقسان كوميسسياسىنىڭ تەڭ توراعاسى ەتكەندە، مەن وقيعاعا كىنالى 42 ادامنىڭ اتى-ءجونىن ءتىزىپ، قاۋلى قابىلداتتىم. م.گورباچەۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن ءبىز اشقان شىندىقتى جوققا شىعارۋ ماقساتىندا كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، كسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، كسرو پروكۋراتۋراسى بىرلەسىپ، ارنايى كوميسسيا قۇردى. ق.مىرزاليەۆتىڭ سول كوميسسيا قۇرامىندا بولعانىن كسرو باس پروكۋراتۋراسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ا.ۆاسيلەۆتىڭ ماعان جازعان حاتىنان بىلۋگە بولادى. مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ «جەلتوقسان ەپوپەياسى» اتتى كىتابىمدا تولىق باياندالعان. ەندى سول قادىر مىرزاليەۆتىڭ جاقىنسىماقتارى دا اششى شىندىقتى اشقانىم ءۇشىن، مەنى ءيتتىڭ ەتىنەن دە جەك كورەتىنىن سەزدىرۋدە.
الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءتۇرلى پاراقشالاردا «شاحانوۆتىڭ پەندەلىگى ويانىپ، اتاقتى تۇلعالاردىڭ بارىنە قىزعانىشپەن قاراي باستادى.» دەپ، مەن سورلىنى ەسەككە، حايۋانعا تەڭەپتى. سوندا ءبىز اتاقتى ادامداردىڭ كەمشىلىگىن اۋىزعا الماي، تەك ماقتاي بەرۋىمىز كەرەك ەكەن عوي. وندا ەلىمىزدە شىنشىلدىق ارناسى مۇلدە جويىلىپ، ۇلتىمىز بەيشارا كۇيگە تۇسپەي مە؟
بىرنەشە مەملەكەتتىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى قولداعان، مەنىڭ مىنا ۇستانىمىم بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرىپ تۇر:
«كىم شىندىعىن جوعالتىپ السا،
«اقتى-اق، قارانى-قارا» دەپ ايتۋدان قالسا،
ياعني، ءسوزى باسقا، ءىسى باسقا بولسا،
ۇلتتىق، عالامدىق مۇددەگە تامىر جىبەرە الماسا،
پەندەلىگى تەك ءوزىن ەمەس، قوعامىن دا الداسا،
ونداي اقىننىڭ دا،
عالىمنىڭ دا.
ساياساتكەردىڭ دە،
مازمۇنى، داڭقى – دالباسا!»
سوندىقتان دا مەن شىندىعىن جوعالتپاعان رۋحتاستارىمنان جان-جاقتى قولداۋ تابار دەگەن نيەتپەن، وسىنداي ۇندەۋ جاريالاۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن. ويلانالىق، شىندىقتان مۇلدە شەت ءجۇرۋ، ۇلت نامىسىن پەندەلىككە تەپتىرۋ ەمەس پە؟
Abai.kz
