مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «قاپال ءوڭىرىن تانەكە باتىر 1835 جىلى باسىپ الدى»، - دەپ جازعانى شىندىق. ءسويتىپ، ماتاي ەلى شىعىستاعى سىرتقى اياكوز وكرۋگىنە قاراستى قاپال وڭىرىنە كەلىپ قونىس تەپكەن. قاپالدىڭ ماڭايىن نەگىزىنەن قاپتاعاي-قىدىرالى ەلى جايلاعان. 1840 - 1850 جىلدار ارالىعىندا قاپال وڭىرىنە پاتشا اسكەرىنىڭ 25 جىلدىق قىزمەتىنەن قاشقان تاتارلار كەلىپ جايعاسقان. سولاردىڭ ءبىرى ۋفا گۋبەرنياسى، قاراكۇشىك اۋىلى، بەلەەبەەۆ كانتونىنىڭ تاتارى مۋحامادياروۆ مۋحاماددجان. فاميلياسى مەن ەسىمىن مۋحامەديەۆ مۇحامەدجان دەپ وزگەرتكەن. مۇحامەدجاندى اسكەري باستىق اۋىر سوزدەرمەن تىلدەيدى. مۇحامەدجان ونى شاپالاقپەن ءبىر تارتقانى ءۇشىن سىبىرگە ايدالادى. مۇحامەدجان اق وزەنىنەن ءجۇزىپ ءوتىپ، قازاق ەلىنە قاشىپ، قاپال وڭىرىنە جەتىپ تۇراقتاعان. ول جايىندا 1926 جىلى زيا كامالي مەن ريزوي فاحرۋتدينوۆ ۋفا قالاسىندا شىققان «يسلام» جۋرنالىنان الىپ، ونىڭ ۇلىنىڭ سۇرانىسىنا كوشىرمەسىن جىبەرىپتى. «ىستىق كول ساپارلارى» ەستەلىگىندە (5 تومدىق، الماتى، 1961 جىل، 284 بەت) شوقان ءۋاليحانوۆ: «مۋحامەديەۆ مۇحامەدجان – جەتىسۋداعى تانەكە باتىر اۋىلىنىڭ تۇرعىلىقتى تۇرعىنى. نايمان-قىدىرالى ەلىنىڭ مولداسى. قوسىمشا بالالاردى دا وقىتادى»، - دەپ جازعان. ءسويتىپ، مۇحامەدجان قىدىرالى ەلىنىڭ يمام-مولداسى جانە دوسەتۇلى تانەكە (1807-1884 ج.ج.) باتىردىڭ قاراماعىندا ەكەنى انىقتالدى.

جەتىسۋلىق ولكەتانۋشى اندرەي بەرەزين: «اقسۋ اۋدانى، قاپال مەكەنىندە اق پاتشانىڭ № 10-شى ورىس-كازاك ءسىبىر پولكىنىڭ بۇرىنعى ەمحاناسى ورنىققان. پولك كومانديرى س.م.اباكۋموۆ. ەمحانادا 1857 جىلى شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەتكەن. ەمدەلىپ بولعان سوڭ، سول ەمحانانىڭ اۋلاسىنا «جوكە (ۆياز)» اعاشىن وتىرعىزعان. ول ءالى جايقالىپ ءوسىپ تۇر»، - دەپ جازادى.  ەمحانا عيماراتىندا قازىر اقىن سارا مەموريالدىق مۋزەيى ورنالاسقان. شوقان ءۋاليحانوۆ وتىرعىزعان اعاشتى بىرەۋ وتاماي، ءالى ءوسىپ تۇرسا جاقسىلىق قوي. جوكە (ۆياز) اعاشى سان ءتۇرلى امبە 400 جىل عۇمىرلى بولادى ەكەن.

جوكە (ۆياز) اعاشى مەن شوقان ەم العان ەمحانا

 مۇحامەدجان حۋسنيتدين ەسىمدى تاتاردىڭ قىزىنا ۇيلەنىپتى. ءحۋسنيتديننىڭ ايەلى – حاديشا. ءناسىلى قازاق ەكەن. قاپالدا تاتار مەن قازاقتار وسىلاي قۇداندالى، ارالاسىپ تا كەتىپتى.

مۇحامەدجان جازبا جازۋدان وزىق بولىپتى. جازا بىلمەيتىندەرگە حات جازىپ بەرىپ، تابىس تاۋىپتى. ەكى قىزىنا ءارىپ پەن جازۋدى ءوزى ۇيرەتىپتى.

مۇحامەدجاننىڭ ۇلكەن ۇلى حادجياحماد (قوجاحمەت) - 1862 جىلى، قاپالدا تۋعان. قاپالدا سول كەزدە ەكى مەشىت بولىپ، مەشىت ىشىندە بالالاردى وقىتاتىن مەدرەسەلەر دە بولىپتى. حادجياحمەت قاپالداعى مەشىت-مەدرەسەدەن باستاپقى ءبىلىم الىپتى.

قاپال ۇلكەن وردا (ۇلى ءجۇز) بەكىنىسى بولىپ 1847 جىلى سالىنعان. باستاعان س.م.اباكۋموۆ. ورنىن كورسەتكەن دوسەتۇلى تانەكە باتىر. «گورود كوپال س ەگو وكرۋگوم»، 1862 گ، سانكت-پەتەربۋرگ، 280 بەت، زەرتتەۋ ەڭبەگىندە  ەتنوگراف، زەرتتەۋشى ن.ا.ابراموۆ: «باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى كنياز پ.د.گورچاكوۆتىڭ تىرىسۋىمەن قاپال بەكىنىسى ورناعان. اتاۋى «قوپالى شاتقالى» دەگەننەن الىنعان»، - دەپ جازعان.

قاپال                                                            كنياز پ.د.گورچاكوۆ  

كۇرەڭبەل جايلاۋىنان نەمەسە جازىعىنان، ياعني بۇرىنعى جوكە (جيكە) القابىنان،  قاپالداعى دوكتور گراتسينسكيگە ەم الىپ، قارالۋعا قازاقتار ءجيى بارىپ تۇرىپتى. سونىمەن قاپالدا قازاقتاردى العاش ەمدەگەن دوكتور گراتسينسكي دەگەن بولدى.

****

قاپالدا 1875-1877 جىلداردا ۋەزد باسشىسى نابوكين قازاق جانە ورىس تىلىندە وقىتاتىن «تۋزەمنايا شكولا» اشادى. وعان تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسىنىڭ بارلىق تۇكپىرىنەن وقۋشىلار قابىلدانادى. «تۋزەمنايا شكولادا» ساباقتى وتكىزۋ ەكى كەزەڭنەن تۇرادى. ەكى ساعات ساباق ورىس تىلىندە: جازۋ، وقۋ، ەسەپ وتكىزىلسە، ودان كەيىن مولدالار شاريعات دارىستەرىن وقىپتى.

«تۋزەمنايا شكولادا»» حادجياحمەت ءتورت جىل وقىپ، ءبىلىم الادى. ودان اكەسى مۇحامەدجان بالاسى حادجياحمەتتى اباي قۇنانباەۆ وقىعان سەمەيدەگى احماد مىرزا مەدىرەسەسىنە وقۋعا جىبەرەدى. وندا ەكى جىل وقىعان ۇلىن مۇحامەدجان شاقىرتىپ الىپ، ارى قاراتا وقىتتىرماي، قاپالداعى باستاپقى مەدرەسەگە مۇعالىم قىلىپ ورنالاستىرماق بولادى.

قاپالداعى «تۋزەمنايا شكولا» ورنىققان عيمارات

اكەسىنىڭ ارەكەتىنە حادجياحمەت كونبەي، قازان قالاسىنا تايىپ تۇرادى. بالاسىنا اكەسى: «مەنەن كومەك كۇتپە!» - دەپ كىجىنىپتى.

حادجياحمەت قازاندا اپاناەۆ مەدرەسەسىنە وقۋعا الىنادى. قايتىس بولعاندارعا قۇران وقىپ، سۇراعاندارعا حات جازىپ بەرىپ، كۇن كورىس قامىن قىلادى. اكەسىنىڭ قاھارىمەن ارتىنان كومەك كەلمەپتى. تەك، دوسەتۇلى تانەكە باتىر قايتىس بولار الدىندا: «حادجياحمەدكە 25 سوم قارجى جىبەرىڭدەر»، - دەپ ايتقانى ورىندالىپ، سول قوماقتى سوممانىڭ كومەگى مولىنان ءتيىپتى. ويتكەنى، قازاندا ەتتىڭ فۋدى ءۇش تيىن، كارتوشكا مەن جەمىس-جيدەكتىڭ كيلوسى ءبىر تيىن بولعان كەز ەكەن.

«تومەنگى جاق» مەشىتى 

قازىرگى مەشىت

حادجياحمەت قازانداعى مەدرەسەنى ويداعىداي ءبىتىرىپ، قاپالعا ورالادى. ول كەزدە قاپالدا «جوعارعى جاق» جانە «تومەنگى جاق» دەگەن ەكى مەشىت بولىپتى. «جوعارعى جاق» مەشىتىنىڭ يمامى سايد مولدا تايىپوۆ دەگەن زاكىر قاريدىڭ اكەسى ەكەن. زاكىر قاري اكەسىنىڭ قاسىندا حاليف قىزمەتىن اتقارىپتى. زاكىر قاريدىڭ ايەلى مۇحامەدجاننىڭ اپكەسى ەكەن. زاكىر قاري عۇلاما مولدا، بالداما، جۇلدىزناما اشاتىن بالگەر دە بولىپتى.  «تومەنگى جاق» مەشىت يمامى حادجياحمەتتىڭ اكەسى مۇحامەدجان ەكەن. بۇل ەكى مەشىتتىڭ ىشىندە بالالاردى وقىتاتىن مەدرەسەلەر بولىپتى. حادجياحمەت بالالاردى وقىتۋعا كىرىسەدى. بارا اكەسىنىڭ ورنىن باسادى. قاپالدا تاعى ءبىر مەشىت تۇرعىزىلىپ، «سارتتار مەشىتى» دەپ اتالادى. يمامى تاتار ءناسىلى بولعانىمەن، مەشىتكە باراتىندار ساۋداگەر سارتتار (وزبەك، ۇيعىرلار) بولعاندىقتان سولاي اتالىپتى. قاپال ماڭايىنداعى قازاقتار كوبىنە «تومەنگى جاق» مەشىتكە بارىپتى.

حادجياحمەت 1885 جىلى قاپالدىڭ ەڭ ءىرى مەتسەنات بايلارىنىڭ ءبىرى، ساۋداگەر كۋپەتس-پريكازچيك ابساليام مۋحسينوۆتىڭ قىزى ماگينۇرعا ۇيلەنەدى. قاپال تۇرعىنى ابساليام مۋحسينوۆ پەتەربۋرگ، ماسكەۋمەن قاتىناسى جاقسى بولىپ، ەڭ قىمبات اشەكەي بۇيىمداردى ىلعي سودان اكەپتى. بادىگۇل حانىمنان تۋعان ابساليامنىڭ ۇلى حۋسايىن وتىز جىل بانك باسقارماسىنىڭ مۇشەسى بولعان. مۋحسينوۆتاردىڭ ۇيىنەن تاشكەنت، سەمەي مەن قىزىلجاردىڭ بەلدى ادامدارى ۇزىلمەپتى. حادجياحمەتتىڭ ايەلى ماگينۇردىڭ تۋىسى گالياكپار مۋليۋكوۆ تۋرالى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «كۇندىزگى جۋرنال.1955 جىل» مۇراعات جازباسىندا: «ابساليامنىڭ قازىناسى مول. تامىز ايىنىڭ تورتىندە ابساليام ساۋداگەر-پريكازچيكتىڭ اتىنان ءوز كاپيتالىمەن گالياكپار مەن نادجميددين ساۋدا جاساۋدا. گالياكپار ابساليامنىڭ كۇيەۋ بالاسى. قازىنا بايلىعى بارشىلىق. ول قاپالدى جايلاعان تاتارلاردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى. مەككەدە گالياكپار مۋليۋكوۆتىڭ قاراجاتىمەن «كەرۋەن-سارايى» سالىنعان. ونىڭ ءتورت: سۇلتان، سىدىق، لۇقپان، حاكيم ەسىمدى ۇلى بار»، - دەپ جازعان. نادجميددين بەكبولاتوۆ 1890 جىلى 11 جاسار ۇلى سۇلەيمەندى ەرتىپ، مەككەگە قاجىلىققا دا بارىپتى.

حادجياحمەت 1888 جىلى ۆالياحماد (ۆالي), ال 1890 جىلى نۇراحماد (نۇري) ەسىمدى ەكى ۇلدى بولادى. ۇلدارى 8 بەن 10 جاسقا تولعاندارىندا جاركەنتتەگى جاديد مەكتەبىنە اپارىپ، وقۋعا بەرەدى. ەكى جىلدان سوڭ قازانعا وقۋعا اپارماق بولادى. بىراق، جاركەنتتەگى بالالاردى وقىتقان مۇعالىم سەيجاق دەگەن ەكەۋىن ستامبۋلعا اپارۋدى اكەسىنەن ءوتىنىپتى.

سەمەيدىڭ كوپەس ميلليونەرى مۋسين مەن مۇحامەدعالي مۋحتيسينوۆتىڭ قاراجات كومەگىمەن ۆالي مەن نۇري 1900 جىلى ستامبۋلعا وقۋعا بارادى. ستامبۋلدا بۇلارعا اعارتۋشى احمەت-ميتحات پاشا كەز بولىپ، كومەگىن تيگىزەدى. ەمتيحاندى «ۇشكە» تاپسىرسا دا، ەكەۋى دە «يگداديا» مەدرەسەسىنە وقۋعا تۇسەدى. ۆالي 12, نۇري 10 جاستا ەكەن. اكەسى ستامبۋلدان ارى مەككەگە قاجىلىق جاساپ بارادى. جىل سايىن اكەسى بالالارىنا 300 سوم اقشا جىبەرىپ تۇرادى. بالالارى ستامبۋلدا وقىپ جۇرگەندەرىندە حادجياحمەد 1902 جىلى ارتتارىنان بارىپ، ودان مەككەگە تاعى قاجىلىق جاسايدى. بۇل جولعى قاراجاتتى بۇيەن–قوياندى بولىسىنىڭ قازاعى، 71 جاستاعى بىلشىق ەدىلوۆ بەرىپ، ءوزى دە قوسا مەككەگە قاجىلىق ەتىپتى.

مەككەگە بارۋ قاپال ۋەزى ادامدارىنا وڭاي تيمەگەن. قاپالدان اياكوزگە، ودان سەمەيگە، ودان ومبىعا، ودان ورىنبورعا، ودان فەودوسياعا، ودان ستامبۋلعا، ودان مەككەگە، سودان سوڭ تۇيەمەن مەديناعا بارعان. ونىمەن قويماي ورتاق ءتىل بىلمەسەڭ، ازاپتىڭ سورى سول بولعان.

قاۋكەن بايبىشە 1920 جىلى قوجاحمەتكە (حادجياحمەتكە) سالەم بەرە قاپالعا بارادى. قاۋكەن ماماننىڭ ۇلى تۇرىسبەكتىڭ بايبىشەسى. 1902 جىلى كۇيەۋىنە ەرىپ، قوجاحمەتپەن بىرلەسىپ، مەككەگە قاجىلىققا بارعان. قوجاحمەتكە سالەم بەرە كەلگەن قاۋكەن بايبىشە الدىمەن ايەلدەرمەن امانداسىپ، سوسوڭ تۇپكى بولمەدەگى قوجاحمەتكە كىرىپ امانداسادى. ەكەۋى ارابيا ەلىنە، مەككەگە قالاي ساپار شەككەندەرى جايىندا كوپ اڭگىمەلەسىپ، ەستەرىنە الادى. قوجاحمەت تۇيەلەرمەن قۇمنان قالاي وتكەندەرى تۋرالى ەسىنەن كەتىرمەپتى. ىشەر سۋسىن تاپشىلىعىن كورگەندەرىن ەستەرىنە تۇسىرەدى. قاۋكەن بايبىشە ۇنەمى سۋسىنى بار تورسىقتى ىلعال كيىزبەن قاپتاپ ۇستاپتى. شولىركەگەندەرىندە سول تورسىقتاعى سۋسىن سەبەزگى بولىپتى. قوجاحمەت يىعىنان ۇنەمى ۇلكەن ورامالدى تاستاماپتى. شاي ىشكەن كەسەسىن ۇدايى سول ورامالدىڭ ءبىر شەتىمەن ەشكىمگە سەزدىرمەي،  تازارتىپ قويادى ەكەن. سودان ساپارلاستارى ونى قاسيەتتى ساناپتى. ويتكەنى، «شاي ىشكەن كەسەسى ەش قارايماي، تازا تۇرادى» دەسىپتى. ولار سول ساپارلارىندا بەيرۋتتى دە كورۋگە بارماقشى ەكەن. بىراق، كارانتيننەن بارۋعا رۇقسات ەتىلمەپتى.

****

قاپالدا 1905 جىلى ەر بالالارعا ارنالعان جاڭا ادىستەگى مەكتەپ اشىلادى. ونداي مەكتەپتى اشۋعا ۇسىنىس ەتكەندەر قاپالداعى ەكى مەشىتتىڭ يمامدارى زاكىر قاري تايىپوۆ پەن حادجياحماد (قوجاحمەت) مۋحامەديەۆ (1862—1931 ج.ج.) ەكەن. جاديدشە وقىلاتىن التى سىنىپتىق جاڭا مەكتەپكە مۇعالىمدەردى ارنايى قازان، ورىنبور، ۋفادان الدىرتىپتى. جاديد – ارابشا «جاڭا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءجاديدتىڭ تاعى ءبىر تۇسىنىگى تاتار تىلىندە «مۇعالىم» دەگەندىك.

سوندا كەلگەن مۇعالىمدەردىڭ ەكەۋى قاپال-اقسۋ وڭىرىنە تۇبەگەيلى ورنىعىپ قالعان. ولار - قازان قالاسىنان كەلگەن تاحاۋي تويباحتين مەن ورىنبور قالاسىنان كەلگەن فاتيح سادىقوۆ. ەكەۋىنىڭ قاپال مەن اقسۋ ءوڭىرى قازاقتارىنا اعارتۋ سالاسىندا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ۇلانعايىر.

جاڭا مەكتەپ كوپتەن تۇسكەن زەكەت قاراجاتىمەن دە ساقتالعان. امبە باي مەتسەناتتار دا اقشالاي قارجىلارىنىڭ ¼ بولىگىن اياماپتى. جاڭا مەكتەپتىڭ ەسەپ-قيسابىن حادجياحماد جۇرگىزىپتى. جاڭا مەكتەپكە قاپالدىڭ ەڭ باي كوپەسى شاياحمەت ابساتتاروۆ 2 (ەكى) مىڭ سوم قارجى، ورتاشا كوپەستەر سانالعان كايىپوۆ، بەگيشەۆ، كۋباسوۆتاردىڭ ءار قايسىسى 500 سومنان اقشا بەرىپتى. شاياحمەت ابساتتاروۆ ءاربىر ورازا مەن قۇرمان ايت سايىن 100 سومدى «ءمۇساپىر جاندارعا» دەپ اقشالاي تاراتتىرىپ وتىرىپتى.

ۆالي مەن نۇري ستامبۋلداعى وقۋلارىن تامامداپ قاپالعا ورالادى. ۆالي سامارقاندا ءبىر جىل اسكەري قىزمەتتە بولادى. ودان ستامبۋلداعى «گۋسمانيا» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. نۇري ورىسشا ۇيرەنبەككە ماسكەۋگە كەتىپ، ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسپەك بولادى. بىراق وتپەي، مۇعالىمدەر ينتيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا الىنادى. ونى تامامداپ، قاپالعا ورالىپ، جاڭا مەكتەپتە ساباق بەرەدى. نۇري جاڭا مەكتەپتە ءدارىس بەرگەن كەزدەرىندە قاپالدىڭ حالقى جينالىپ كەلىپ، ايتقاندارىنا قىزىعىپ، تىڭداپ وتىرىپتى.

جاڭا مەكتەپتىڭ ەڭ العاشقى بىتىرگەن التى تۇلەكتەرى كوپەس شاياحمەت ابساتتاروۆتىڭ قاراجات كومەگىمەن جوعارعى قازان، ورىنبور، ۋفا مەدرەسەلەرىندە وقيدى. ولاردىڭ وقۋلارى بىتكەنىنشە شاياحمەت ابساتتاروۆ پەن قادىر كۋباسوۆ قاجەتىنشە قارجىلاندىرىپ تۇرىپتى. التاۋدىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى بولعان سىنايلى. جەتكەنى ۇشەۋىنىكى عانا. نيگماتۋللا مۇرتازين ستۋدەنتتەر ەرەۋىلىنە قاتىسقانى ءۇشىن ايىپتالىپ، قاپالعا ورالماعان. عيبادۋللا مۇرتازين 1914 جىلى گەرمانيا سوعىسىنا قاتىسىپ، «تۇتقىنعا (پلەنگە)» ءتۇسىپ، ودان فينليانديادا قالىپ، سوندا مۇعالىمدىك قىزمەت ىستەپتى. ءۇشىنشىسى – 1892 جىلى قاپالدا تۋعان، جەتىم وسكەن بالا عابيدۋللا حاميتوۆ «عاليا» مەدرەسەسىن جاقسى تامامداپ، ەلگە ورالىپ، تالدىقورعاندا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. ونەرلى بولىپ، اسەم داۋىسىمەن ولەڭدەردى شەبەر ورىنداپتى. 1937 جىلى تاتار حالقىنىڭ «قارا ورمان» دەگەن ازاتتىق تۋرالى ولەڭىن ورىنداعانى ءۇشىن بىرەۋلەر ۇستىنەن جەتكىزىپ، رسفسر زاڭىنىڭ 58-10, 58-11 بابتارىمەن، 22 تامىز، 1937 جىلى ون جىلعا سوتتالادى. ودان 1947 جىلى قايتا ۇستالىپ، قىر سىبىردەگى كراسنويارسك ولكەسىنە بەس جىلعا ايدالادى. ودان دا امان-ەسەن ورالىپ، 90 (توقسان) جاس عۇمىر ءسۇرىپ، ءوز اجالىمەن ومىردەن ءوتىپتى.

****

1905 جىلعى پەتەربۋرگتەگى رەۆوليۋتسيا كوتەرىلىسىنىڭ ەكپىنى قاپالعا دا جەتەدى. قاپالدا ۇلكەن ميتينگ وتەدى. وندا جاڭا جاديد مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەرى ورتاعا شىعىپ، رەۆوليۋتسيا تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، كوپكە كوتەرىلىستى قولداۋدى ۇسىنادى. جاديد جاڭا مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەرى نۇراحماد حادجياحمادوۆ، عابيدۋللا سارقۇلوۆتار رەۆوليۋتسيانى قولداپ، جيىننىڭ باستاماشىلارى بولادى. جاڭا مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى، مۇعالىمدەرى جانە جيىنعا جينالعاندار بىرىگىپ «حۋرريات (بوستاندىق)» ولەڭىن ورىنداپتى.

كاپالدا 1912 جىلى قىز بالالارعا ارنالعان جاڭا ءادىستى مەكتەپ اشىلادى. جاڭا مەكتەپكە مۇعالىمدەردى اتاعى كەڭ جايىلعان يجبۋبين مەكتەبىنەن الدىرتىپتى. جاڭا مەكتەپتە: جازۋ، وقۋ، يمانشارت، اپتيەك، مۋحاماديامەن قاتار ولكەگە تانىلماعان شىعارمالاردى جاتقا ايتۋ وقىتىلىپتى.

****

1906 جىلى فاتيح سادىكوۆ قاپالداعى اتاقتى باي، مال ساۋداگەرى، كوپەس ەنگالىچەۆتىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. سول جىلى فاتيح سادىكوۆ ورىنبورعا بارعان ساپارىنان ءسۇت تارتاتىن سەپەراتور ساتىپ اكەپتى. سول جىلدان باستاپ قاپالدا ەڭ العاشقى ءسۇت تارتتىرۋ باستاۋ الىپتى.

حادجياحماد پەن نۇري ماسكەۋدەن مۋسين كوپەستىڭ سەنىمدى ساۋداگەر ادامى ارقىلى ماي ورايتىن پەرگامەن قاعازدارى مەن ءمور جاساتتىرىپ اكەپ، ماي مەن ءسۇت ءونىمىن ءوندىرىپ، ساتا باستاپتى. قاعاز سىرتىنا: «قاپال. مۋحامەديەۆتەر وندىرگەن ءسۇت ونىمدەرى»، - دەپ جازدىرىپتى.

1914 جىلى يمپەرياليستىك سوعىس باستالعانىندا قاپالدا قۋعىن-سۇرگىنمەن كەلگەن نەمىستەر پايدا بولادى. مۋحامەديەۆتەر شارۋاشىلىعى ولاردى دەرەۋ سۇتتەن ىرىمشىك پەن سىر ءونىمىن شىعارۋ ىسىنە پايدالانادى. ولار سىردىڭ ءار سورتتى نەبىر تۇرلەرىن شىعارادى. ءسويتىپ، مۋحامەديەۆتەر شارۋاشىلىعى كەڭەيىپ، ورەسى ارتىپتى.

****

ۆالي 1909 جىلى ستامبۋلداعى ۋنيۆەرسيتەتتى تاماداپ ەلگە ورالادى. ءبىر جىل قاپالداعى مەكتەپتە جۇمىس ىستەپ، ودان 1910 جىلى ورىنبورداعى «حۋسايىنيا»، سوسوڭ ۋفاداعى «عاليا» مەدىرەسەسىندە قىزمەت ىستەيدى. ۆاليدىڭ ەڭ جاقىن دوستارى تاتار حالقىنىڭ بەلگىلى ازاماتتارى مادجيت عافۋري، عاليمدجان يبراگيموۆ، تاريحشى زاكي ۆاليدي بولىپتى.

1913 جىلى ۆالي اعاسىنىڭ ارتىنان ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنە تاريح پانىنەن ساباق بەرۋگە كەتەدى. ول تاتار حالقىنىڭ بەلدى ادامى سالىمگەرەي جانتۋرينمەن دوستاسىپ، جاقسى قاتىناستار ورناتادى. سالىمگەرەي اق پاتشا ورىس كنيازدارى قاتارىنا جاتىپ، نەبىر دۆورياندارمەن ارالاسىپتى. سول ورتاعا ءنۇريدى دە تارتىپتى.

****

قاپالدا 1910 جىلدان باستاپ ورىس كيىم ۇلگىلەرى «مودا» بولا باستاپتى. قالا حالقى ورىسشا كيىم ۇلگىسىن كيۋگە قۇلشىنىپتى. قاپال قالالىق وفيتسەرلەر كلۋبىندا ءجيى شارىقتى كەشتەر ءوتىپ تۇرىپتى. سونداي ءبىر كەشتەردە تاتار حالقىنىڭ تانىمال اقىنى زاريف باشيري ۋفادان كەلىپ، كەزدەسۋ وتكىزەدى. شىعارعان ولەڭدەرىن وقىپ، جينالعانداردى تامساندىرادى. سول كەشتە زاريف باشاري: «جاساسىن شاياحمەت ابساتتاروۆ! جاساسىن قادىر كۋباسوۆ! مەكتەپكە كوپ كومەك جاساپ، قارجىلاندىراتىن!» - دەپ ۇراندايدى. «وسى مەكتەپتى اشۋدى ۇسىنعان حادجياحماد قازىرەت پەن زاكىر قاري جاساسىن!» - دەپ راحمەتىن بىلدىرەدى. جازۋشى، اقىن، جۋرناليست، پەداگوگ زاريف باشاري 1915-1917 جىلداردا قاپال جاڭا جاديد مەكتەبىندە مۇعالىمدىك قىزمەت تە ىستەپتى.

حادجياحماد يمام ءۇشىنشى رەت قاجىلىققا كوپەس سىيدىق سۇقسىروۆتىڭ قاراجاتىمەن بارىپ، كىشى ۇلى فەدااحمادتى مەدينانىڭ ءدىني ۋچيليششەسىنە اپارىپ ورنالاستىرىپ، ءوزى قاپالعا امان-ەسەن ورالىپتى.

****

وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن 1918 جىلى ۆالي مەن نۇري قازاق جەرىنە ورالىپ، ۆالي ۆەرنىيداعى گاسپرينسكي مەكتەبىنە، نۇري ۆەرنىيداعى ۋاقىتشا وكىمەت باسقارماسىنىڭ وبلىستىق كوميسسارى بولىپ قىزمەتكە تۇرادى.  ۆالي 1918 جىلى دەمالىس الىپ، قاپالعا كەلەدى. نۇري تەلەگرامما جىبەرىپ، ۆاليدىڭ ۆەرنىيعا ورالۋى قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرتەدى. سول جىلى قىزىلدار ەش تەپەرىشسىز ۋكرايندىقتار تۇراتىن گاۆريلوۆكانى (تالدىقورعان) الادى. كەلەسى كەزەك قاپال بولادى. قىزىلدار قاپال گارنيزونىنا «قارۋ-جاراقتى ەرىكتى تاپسىرىڭدار» دەگەن ۇسىنىس جاسايدى. قارۋدى قاپال مەن گاۆريلوۆكا ارالىعىندا قابىلداپ الۋ ۇيعارىلادى. بىراق، ولاي جاساۋعا قاپالدىقتاردان ەشكىمنىڭ باتىلى جەتپەپتى.

مەككەدەگى وقۋىن تاستاپ، ەلگە ورالعان فەداحماد 1914 جىلى يمپەريالىق سوعىستا بولىپ، پولكتىڭ پيسارى قىزمەتىن اتقارادى. شەن دە يەلەنەدى. قىزىلدار گاۆريلوۆكانى العاننان كەيىن، ءبىر كۇننەن سوڭ قاپالدى باسىپ الادى. قىزىلدار گاۆريلوۆكا مەن قاپال ارالىعىنداعى ورىس-كازاكتاردىڭ بارلىعىنىڭ مەكەن جايىن ورتكە وراپ، قىزدارىن اكەتىپ، قارسىلىق جاساعانداردى دەرەۋ اتادى. قاپالدا قىزىل ارميا ويىنا كەلگەنىن جاساپ تايراڭداعان. قاپالعا كىرگەن بەتتە كۋزنەتسوۆ دەگەن ۆەتۆراچتى اتىپ ولتىرەدى. مۇعالىم سۋحانوۆ پەن شىركەۋدىڭ باسشىسى دميتريەۆسكي دە كۋزنەتسوۆتىڭ كەبىن كيەدى. دميتريەۆسكيدى التى رەت اتىپ زورعا جان ءتاسىلىم ەتەدى. شىركەۋدىڭ قىزمەتكەرلەرى يگناتەۆ پەن كوتلوۆتى، ون بالاسى بار قاپال قالاسىنىڭ ازاماتى ءروحيندى دە اتىپ تاستايدى. قىزىلدار فەداحمادتى قاپالدىڭ كوميسسارى جانە ميليتسيا باستىعى ەتىپ تاعايىندايدى. كوميسسار فەداحمادتىڭ ارقاسىندا ەكى اتالاس قارىنداستارى امان-ەسەن گاۆريلوۆكاعا جىبەرىلەدى. قاپالعا ەكەۋى قىزىل ارميا لەپسىگە بەت العاندا عانا قايتادى. لەپسىدەن كەيىن قىزىلدار قاپالعا قايتا سوعادى. قىزىلدارمەن اتىسا ءجۇرىپ، قاپال تۇرعىندارىنىڭ ءبارى جان-جاققا بىتىراپ قاشادى. قازاقتاردىڭ كوبىسى قىتايعا اسادى. فەداحماد سەمەيگە تارتادى. بارا قاپالدى اقتار باسادى. قاپال ءۇشىن ەكى جىل ءۇردىستى سوعىس جۇرەدى. بىرەسە اقتار، بىرەسە قىزىلدار الادى. اقىرى قاپالداعى بايلاردىڭ ءبارى قىتايداعى كۇلجاعا اسىپ تىنادى.

حادجياحمەد پەن نۇري قازاق بايلارىمەن بىرگە 1918 جىلى قۇلجاعا كەتەدى. الماتىداعى نۇرمۇحامەد قۇلجاعا 1919 جىلى بارادى. 1920 جىلى ۆالي دە قۇلجاعا كەتىپ، 1921 جىلى سۇزەكتەن قىتايدا قايتىس بولادى. 1922 جىلى حادجياحماد، نۇري، نۇرمۇحامەد قىتايدان قازاق جەرىنە قايتا ورالادى. 1930 -1932 جىلدارداعى اشارشىلىقتا ولار شۋعا اسادى. 1931 جىلى شۋ ايماعىندا ءۇش مارتە قاجى بولعان حادجياحماد (قوجاحمەت) اۋىر ناۋقاستان ومىردەن وتەدى. حادجياحمەتتى سوندا بىرگە بارعان قاپال-تالدىقورعاندىقتار جەرلەيدى. قالعاندارى تىرلىك ءۇشىن وشقا، سوسوڭ تاشكەنتكە بارادى. نۇرمۇحامەدتى 1936 جىلى قىزىلدار تۇتقىنداپ، رسفسر زاڭىنىڭ 58-10 بابىمەن سوتتاپ، قولىماعا ەڭبەك لاگەرىنە جىبەرەدى. سودان ورالماعان.

****

قاپال ءوڭىرى تاتارلارى قازاقتى وركەندى تسيۆيليزاتسياعا ۇمتىلدىرىپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتكەن. مىسالى: تانەكە باتىر ۇلى ەسىمبەك شاليپانعا ۇيلەگەنىندە قاپالدا جاڭا داستۇرمەن توي جاساعان. اقسۋ وڭىرىندەگى قاراعاشتاعى «مامانيا» مەكتەبى مەن مەشىتىنەن بۇرىن جاڭا ءادىستى مەكتەپ پەن مەشىت-مەدرەسەلەر قاپالدا اشىلعان. سول جولدى مامان ۇرپاقتارى جالعاستىرعان. تاتار بىلىكتىلەرى ءوڭىر بايلارىن قايىرىمدىلىققا، جاستار مەن حالىقتى بىلىمگە ۇمسىندىرعان. قاپال مەشىتىنىڭ باس يمامدارى جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قالتقىسىز ريالى قىزمەت اتقارعان. ولاردى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى دوسەتۇلى تانەكە باتىر، ەدىلۇلى بىلشىق سياقتىلار سىيلاعان.

ماتەريال قازىرگى وزدەرىن «بار» سانايتىندار وتكەن اتالاردىڭ قايىرىمدى ونەگەلەرىن ۇلگى تۇتىپ، «تۋعان جەرگە تۋىڭ تىك» اتاۋلى اكتسيانى قولداۋعا جانە قاپالعا قاتىستى تاريحى دەرەكتەر «ۇرپاققا جارار» دەگەن ۇمىتپەن جازىلدى. شيپالى، تازا رادوندى بۇلاق سۋلارىن ايتپاعاندا، جەتىسۋدىڭ ماڭىزدى ورتالىعى بولعان قاپالدىڭ تاريحى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىندا ۇرپاققا ۇلاعات بولار ەدى.

جەمىسبەك تولىمبەكوۆ

الماتى وبلىسى

Abai.kz