قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى تۇرسىنعالي ەدىلوۆپەن قالالىق ادىلەت ءبولىمىنىڭ الدىندا جولىقتىق. قاسىنا قانات ءسىلامۇلىن ەرتىپ الىپتى. «ازاماتتىق الۋ ءىسى تىم ۇزاققا سوزىلاتىنىن سەزگەسىن، پرەزيدەنتكە حات جازدىق. قانات الاڭسىز جاتتىعۋ جۇمىستارىنا كىرىسۋ ءۇشىن ماسەلەنىڭ جەدەل شەشۋىنە قول ۇشىن سوزۋىن وتىنگەنبىز. ارتىنشا ەلباسى قاناتقا تەز ارادا ازاماتتىق بەرۋ تۋرالى شەشىمىن شىعارىپتى. شىن قۋانىپ قالدىق! تەك قۇجاتتاردى جيناۋ مەن وزگە دە جۇمىستارعا فەدەراتسيانىڭ ءبىر ادامدى بولمەگەنى دۇرىس بولمادى. مەن قازىر جاتتىعۋ زالىندا بولۋىم كەرەك ەدى، مەنىڭ بار ويىم - قاناتتى تەزىرەك ۇيىرىنە قوسۋ. الايدا، وزگە ادام جوق بولعاسىن، رەسمي قۇجاتتاردى رەتتەۋ جۇمىسىمەن شاپقىلاپ جۇرگەن جايىم بار. وتانىنا ورالعان تالانتتى ۇلدىڭ شارۋاسى تەزىرەك بىتسە دەگەن تىلەك قانا مەنىكى» دەگەن ول بىزبەن اشىلىپ سويلەسۋگە نيەتتى ەكەنىن بايقاتتى.

- تۇرسىنعالي اعا، سوڭعى كەزدە كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن جوقسىز. قازىر قايداسىز؟ نە ىستەپ ءجۇرسىز؟

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى تۇرسىنعالي ەدىلوۆپەن قالالىق ادىلەت ءبولىمىنىڭ الدىندا جولىقتىق. قاسىنا قانات ءسىلامۇلىن ەرتىپ الىپتى. «ازاماتتىق الۋ ءىسى تىم ۇزاققا سوزىلاتىنىن سەزگەسىن، پرەزيدەنتكە حات جازدىق. قانات الاڭسىز جاتتىعۋ جۇمىستارىنا كىرىسۋ ءۇشىن ماسەلەنىڭ جەدەل شەشۋىنە قول ۇشىن سوزۋىن وتىنگەنبىز. ارتىنشا ەلباسى قاناتقا تەز ارادا ازاماتتىق بەرۋ تۋرالى شەشىمىن شىعارىپتى. شىن قۋانىپ قالدىق! تەك قۇجاتتاردى جيناۋ مەن وزگە دە جۇمىستارعا فەدەراتسيانىڭ ءبىر ادامدى بولمەگەنى دۇرىس بولمادى. مەن قازىر جاتتىعۋ زالىندا بولۋىم كەرەك ەدى، مەنىڭ بار ويىم - قاناتتى تەزىرەك ۇيىرىنە قوسۋ. الايدا، وزگە ادام جوق بولعاسىن، رەسمي قۇجاتتاردى رەتتەۋ جۇمىسىمەن شاپقىلاپ جۇرگەن جايىم بار. وتانىنا ورالعان تالانتتى ۇلدىڭ شارۋاسى تەزىرەك بىتسە دەگەن تىلەك قانا مەنىكى» دەگەن ول بىزبەن اشىلىپ سويلەسۋگە نيەتتى ەكەنىن بايقاتتى.

- تۇرسىنعالي اعا، سوڭعى كەزدە كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن جوقسىز. قازىر قايداسىز؟ نە ىستەپ ءجۇرسىز؟

- جاقىندا عانا اۋىلدان كەلدىم. تۋعان جەرىم الماتى وبلىسىنا قاراستى تاسقاراسۋ اۋىلى. كىندىك قانىم تامعان جەردە بوكس زالىن اشۋ كوپتەن بەرى ويىمدا ءجۇر ەدى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە سالىنىپ، تەك قانا قاڭقاسى قالعان ءبىر زالدى تاۋىپ الدىم. ءىشىن رەتكە كەلتىرىپ، قۇرالدارىن اپارىپ، ءدارىس بەرەتىن باپكەرلەردى دە دايىنداپ قويعان جايىم بار. جاقىن كۇندەرى تۇساۋى كەسىلەدى. بىلعارى قولعاپقا ءۇيىر بولعىسى كەلەتىن بالالار اۋىلدا مەن ويلاعاننان دا كوپ بولىپ شىقتى. وسى كۇنگە دەيىن 150-گە جۋىق بالا ۇيىرمەگە قاتىسۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن. بۇعان قۋانۋ كەرەك.

- قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورتىنا اينالىپ كەتكەن بوكسقا ىنتالىلاردىڭ كوپتىگى قۋانتادى ارينە. الايدا، الەمدىك ارەناداعى جاعدايىمىز كوڭىل كونشىتپەيتىنىن سىزدەن ارتىق تۇسىنەتىن ادام جوق شىعار. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازىرگى قازاق بوكسىنا نە جەتپەي جاتىر؟

- ءبىز سوڭعى كەزدە جاستاردى تاربيەلەۋدى ۇمىتىپ كەتتىك. بار نازارىمىزدى ۇلتتىق قۇراماعا، باس كومانداداعى ءۇمىت بەرەتىن ءبىردى-ەكىلى سپورتشىعا اۋدارۋمەن شەكتەلدىك. بولاشاقتا قازاق جۇدىرىعىنىڭ قاسيەتىن تانىتاتىن جاستاردى، ءجاسوسپىرىم بالالاردى ەستەن شىعارعانىمىز وكىنىشتى. ۇلتتىق قۇراماداعى «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەگەن مىقتىلاردى الماستىراتىن دايىن بالا بولمادى بىزدە. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ساپيەۆ، سارسەكباەۆتاردىڭ بوكستاعى داۋرەنى اياقتالۋعا جاقىن، ولاردىڭ ورنىن باساتىن جاس شەبەر دايىن تۇرۋى كەرەك. ال، بىلتىر باكۋدە وتكەن جاستار اراسىنداعى الەم چەمپيوناتىندا جۇلدەگە جەتكەن بىردە ءبىر قازاق بولمادى. بۇل كەشىرىلمەيتىن قاتەلىك ەدى. بىراق، دەر كەزىندە جوندەۋگە كىرىستىك. فەدەراتسيا باسىنا تيمۋر قۇلىباەۆ كەلگەننەن كەيىن، جاعداي رەتتەلە باستادى. مىسالى، بۇرىن جاستار، كادەتتەر، جانە ۇلتتىق قۇرامانى جاتتىقتىرۋعا بارلىعى وتىز ميلليون بولىنەتىن. ەندى مۇنداي قارجىنى ءاربىر وبلىس، ايماقتاردا ءبولىپ، بوكستى دامىتۋعا، كەشەندەر سالۋعا جۇمساپ جاتىر. الەمدىك دودالاردا كوزبەن جەر شۇقىپ، ۇياتتان قىزارماۋ ءۇشىن قاراجات تا كوپ كومەكتەسەدى. ءبىر جاعىنان، ءبىزدىڭ قۇرامادا بۋىن الماسۋ پروتسەسى ءوتىپ جاتقانىن ەسكەرۋ كەرەك. كەڭەستىك مەكتەپتىڭ تۇلەكتەرى ەرماحان، بولاتتار باياعىدا قولعابىن شەگەگە ءىلدى. تاۋەلسىز اتانعاننان كەيىن، ءتول مەكتەبىمىزدەن بەكزات ساتتارحانوۆ، گەننادي گولوۆكين، سەرىك ەلەۋوۆ سىندى توپتان قارا ءۇزىپ كەتەتىن شەبەرلەر شىقتى. ولار اۋەل باستا جان-جاقتى دايىندىق پەن سپورتشىعا قاجەت باپتىڭ ارقاسىندا  جەتىستىككە جەتكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. جاستاردى بۋىنى قاتپاي تۇرىپ دۇرىس باپتاپ، دۇرىس باعىت بەرسەك، بولاشاعىمىز بۇلدىر بولمايدى.

- سوڭعى ۋاقىتتا بوكس سارى قۇرلىقتا قارقىندى دامىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ بوكستىڭ ءبىراز ەسەڭگىرەپ قالۋىنا ازيالىق بوكس شەبەرلەرىنىڭ شىڭدالۋى دا «سەپتىگىن» تيگىزگەن شىعار؟

- ازيانى ەستەن ەش شىعارۋعا بولمايدى. قىتاي، ءۇندىستان، تايلاند جانە موڭعوليالىق بىلعارى قولعاپ شەبەرلەرىن بۇرىن مەنسىنبەي، قالپاقپەن ۇرىپ الاتىنبىز. بۇگىندە ءبىراز يمەنەمىز ولاردان. تالاي الدىمىزدى وراپ تا كەتتى ازيالىقتار. سەبەبى بوكس ءبىر ورىندا تۇرعان جوق. قازىر قول قۋسىرىپ وتىرمايدى ەشكىم. اركىم العا باسقىسى كەلەدى. ازيادا التى رەت التىن العان كەزدەر ەرتەگىگە اينالىپ بارا جاتقانداي. 1998 جىلى ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءۇش التىن، ءبىر كۇمىس، ءبىر قولا السا، 2002 جىلى پۋسانداعى جازعى ويىنداردا جامان ونەر كورسەتپەدىك. بەيجىڭ وليمپياداسىنان سوڭ قىتايلاردىڭ قاۋقارىن بىلدىك، وزبەكستانمەن باياعىدان قۇيرىق تىستەسىپ كەلەمىز. راسىن ايتسام، ازيادا بوكس الىپپەسىن اياقتاعاندار كوبەيۋ ۇستىندە. بىزگە دە قاراپ قالماۋ كەرەك.

- ميلاندا وتكەن الەم چەمپيوناتى تۋرالى ايتىلدى دا، جازىلدى دا. ەندى ءسىزدىڭ جەكە پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى. يتاليادا تورگە وزا الماي، جەر سيپاپ قالۋىمىزدىڭ سەبەبى نە؟

- ميلاندا ءبىز ۇلكەن ۇياتقا قالدىق. الەم التىنىن موينىنا تاعار ءبىر قازاقتىڭ شىقپاعانى ءبىزدىڭ بوكستىڭ السىرەگەنىن كورسەتتى. مەنىڭ ويىمشا، ميلانداعى چەمپيوناتقا دايىندىق ناشار بولعان. دايىندىققا بولىنگەن اقشا دا ماردىمسىز سياقتاندى. قۇراماداعى بىرەن-ساران حالىقارالىق تۋرنيردە بوي كورسەتكەن بەيتانىس ەسىمدەر الەم الپاۋىتتارىنىڭ الدىندا قاۋقارسىز ەدى. جالپى، جاستاردىڭ كىشكەنە تولىسىپ، كۇش جيناعانى دۇرىس. ەگەر كۇشىك كەزىنەن تالانسا، كۇشى تولعان كەزدە دە الىسقا بارماۋى مۇمكىن. مۇنى مەن باپكەرلىكتىڭ ءبىراز سىرىن مەڭگەرگەننەن كەيىن ايتىپ وتىرمىن. قازىر قۇراماعا مىرزا كەلدى. كەلەسى جىلى وتەتىن الەم بىرىنشىلىگى لوندونعا جولداما تاراتادى، سونسوڭ وليمپيادا جىلى كۇتىپ تۇر. وسى ۋاقىت ارالىعىندا مىقتىلاردى دايىنداۋعا بار كۇشىمىزدى سالۋدامىز.

- قازىرگى بوكستىڭ ءۇش مينۋتتان ءۇش راۋند بولىپ وزگەرگەنىن بىلەمىز. بۇل ۋاقىت ولشەمىنىڭ بۇرىنعىدان ايىرماشىلىعى قانداي؟

- ايىرماشىلىق وتە كوپ. قازىر ءۇش مينۋتتان ءۇش راۋندقا كوشتىك. بۇل ۇلكەن كۇشتى تالاپ ەتەدى. ەكى مينۋت، ءتورت راۋندتان تۇرعان كەزدە جىلدامدىققا، تەحنيكاعا سالىپ، ۇتىپ كەتەتىندەر كەزدەسەتىن. ەندى ءۇش مينۋتتان ءۇش راۋندتا قارسىلاستى تەحنيكا، جىلدامدىقپەن قوسا، كۇشپەن ۇتۋعا تۋرا كەلەدى. نەگىزى، بارلىعى دا ەڭبەك پەن تىنىمسىز ىزدەنىسكە كەلىپ تىرەلەدى. ءوزىم 99 پايىز ەڭبەك، 1 پايىز تالانت دەگەننىڭ راس ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. مەن شىن دارىنى بارلاردى كوپ كوردىم، الايدا ولار ەنجار، جالقاۋ بولاتىن. جاتتىعۋعا كەش كەلىپ، ەرتە كەتەدى. ويىن ساۋىقتان قالعىسى كەلمەيدى. ال، كەرەمەت تالانتى بولماعانمەن، ۇمتىلىپ باعاتىندار جاتتىعۋ زالىنىڭ ەسىگى جابىلاردا ءبىر-اق شىعادى. سول بالالاردىڭ كوبىسى بوكستا جۇلدەدەن قۇر الاقان قالعان جوق.

- وتكەنگە ءبىراز شەگىنىس جاساپ كورەيىكشى. جاسىل قۇرلىقتا وتكەن سيدنەي وليمپياداسى الاش اتىن اسپانداتقان كەز بولدى. فينالعا 4 بىردەي قازاق ۇلانى شىعادى دەگەن وي بوكستا بولجام جاساۋشى مامانداردىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن شىعار...

- وي، ول كەزدەر ەڭ باقىتتى شاقتاردىڭ ءبىرى ەدى! وليمپيداعا جولداما العان جەتى جىگىت پەن باپكەرلەر ءبىر ءۇيدىڭ ادامىنداي بولىپ كەتتىك. بوكستاعى باس جۇلدەنى بولىسەدى دەگەن ەلدەردىڭ بارلىعى تولىق قۇراممەن كەلدى. ال، ءبىز بار بولعانى جەتى بوكسشى اپارىپ، ونىڭ تورتەۋىن اقتىق سىنعا جەتكىزدىك. كەيىن ويلاپ قاراسام، ءبىزدىڭ جەتى قىرانىمىز دا جۇلدەگە جەتۋ ءۇشىن ايانبادى. ۇلتتىق نامىستارى لاۋلاپ تۇردى. نەگە؟ سەبەبى، ءبىز سيدنەيگە ليتسەنزيانى ۇلكەن كۇشپەن الدىق. تايلاندتا، تاشكەنتە بولعان جولداما تاراتاتىن تۋرنيرلەردە دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ وتىرعانىمىزدى جاسىرمايمىن. تورەشىلەر اياقتان شالىپ باقتى، ودان قالسا كىل مىقتىلارمەن قولعاپ ءتۇيىستىردى ءبىزدىڭ بالالار. وسىنداي ماڭداي تەرمەن كەلگەن جولداما «وليمپياداعا قاتىسۋدىڭ ءوزى جەڭىس» دەگەن ويدىڭ تونىن تەرىس اينالدىردى. وتە قىزۋ، تارتىستى وتكەن تۋرنيرلەر سايدىڭ تاسىنداي جىگىتتەردىڭ ىرىكتەلۋىنە سەبەپكەر بولدى. ەكىنشىدەن، وليمپيادا اياقتالار تۇس جاقىن، ال ەل قورجىنىندا ءالى التىن جوق. وسى ويلار ءبىزدىڭ بوكسشىلاردى قامشىلادى دا، فينالعا ءتورت ساڭلاق شىقتى. جۇلدەگە ىلىكپەگەن بوكسشىلار ءىرى ەسەپپەن جەڭىلگەن جوق. ءسال عانا ۇپاي ايىرماشىلىعىمەن ۇتىلدى.

- سيدنەيدە كەرىلگەن رينگ كوپ ەستەلىكتەر قالدىرعانى تۇسىنىكتى. ەڭ تارتىستى، ەڭ قىزىقتى وتكەن كەزدەسۋلەر قايسىسى ەدى؟

- مارقۇم بەكزات رامازان پاليانيمەن جەكپە جەككە شىققاندا جۇرەگىمىزدى قولعا الىپ وتىردىق. بىرەسە بەكزات، بىرەسە پالياني العا شىعادى. قىزۋ تارتىس. بۇكىل تۇركيا مەن الەم ماماندارى الدىن الا التىندى سىيلاپ قويعان رامازان وڭاي بەرىلەتىن بوكسشى ەمەس. وي، سول كەزدەگى جۇرەك تولقىنىسىن ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. بەكزات ەڭ سوڭعى جەڭىس سوققىسىن جۇمساعاندا بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ، قازاق ەكەنىمىزگە ماقتاندىق! بەكزاتتىڭ جەڭىسىنە العاشقى كۋا بولعان دا ءوزىم، ماڭدايىنىڭ تەرىن سۇرتكەن دە مەن. ءبىزدى ەرتە تاستاپ كەتكەنى وكىنىشتى. سودان سوڭ، مۇحتارحاننىڭ كۋبا الىبى الەكسيس رۋبالكابامەن وتكەن ايقاسى ەستەن كەتپەيدى. بۇلشىق ەتتەرى ويناقشىپ، الشاڭ باسىپ كەلە جاتقان الەكسيستىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ جىگىت بالا سياقتى. بۇل جەكپە-جەكتەن بۇرىن رۋبالكابا ۇرىپ قۇلاتقان نەمىس بوكسشىسىن زالدان زەمبىلمەن الىپ كەتكەن ەدى. الايدا، رينگ كىم مىقتى ەكەنىن كورسەتتى. مۇحتارحاننىڭ جويقىن سوققىلارى كۋبالىقتى ەسەڭگىرەتكەندە قۋانباعان جان بولمادى. جەكپە-جەك ءوتىپ جاتىر، الما-كەزەك جۇمسالعان جۇدىرىق. زال سىلتىدەي تىنعان. زالداعى بارلىق جانكۇيەر بىزگە قولداۋ كورسەتىپ، مۇحتارحان جەڭگەندە جۇرەكتەرى جارىلۋعا ءسال قالعانى قازىر تەك ەستەلىك بولىپ قانا قالدى. جىلدار ءوتىپ جاتىر. مەن قازاق حالقى وسىنداي ەرلىكتەردى ۇمىتپاسا ەكەن دەيمىن.

- ءسىز باس باپكەرلىكتەن نەگە كەتتىڭىز؟

- كەتۋىمە تۋرا كەلدى. ءبىر جاعدايلار بولدى. باپكەر بار بىلگەنىن سارپ ەتىپ، كۇندىز-ءتۇنى ءۇيىن كورمەي، بوكسشىنى دايىندايدى. بوكسشى وليمپيادا چەمپيونى بولعاننان كەيىن، باتىر بىرەۋ بولىپ شىعا كەلەدى. باپكەردىڭ ەڭبەگى ەسكەرىلمەيدى. حالىق پەن باسشىلار الەم تانىعان باتىردىڭ كىمنىڭ قولىنان ءوتىپ، كىمنەن ءتالىم العانىنا نازار سالماعان سوڭ، باپكەر تاسادا قالا بەرەدى.

- تۇرسىنعالي اعا، ءسىزدىڭ كۋبالىق تانىمال دوستارىڭىز كوپ دەيدى.

- ءيا، ءۇش دۇركىن وليمپيادا چەمپيونى تەوفيلو ستيۆەنسەن مەنىڭ جاقىن دوسىم. بۇل دوستىق ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ قايمىقپاۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. كۋبا بوكسشىلارى الەمدى مويىنداتقان مايتالماندار. كۋبالىقپەن كەزدەسەتىنىن ەستىگەن بويدا، ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ساعى سىنىپ قالادى. شەشىنەتىن بولمەدە-اق ولاردىڭ كوزىنەن وت كورمەيمىن، جەكپە-جەك باستالماي تۇرىپ-اق، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان جەڭىلىسكە سۇرانىپ تۇراتىن. وسى سيندرومنان قۇتىلۋ ءۇشىن ءبىر رەت ەلشىلىككە باردىم. قولىمدا تەوفيلومەن بىرگە تۇسكەن سۋرەت بار. وسىلاي دا وسىلاي، ءسىز ۆيزا ماسەلەسىن شەشىپ بەرىڭىز، قازاقستاندا كۋبامەن كەزدەسۋ وتكىزەمىز دەدىم. ەلشى قۋانا-قۋانا قولدادى. سونسوڭ، ەلگە بوكستا وزگەلەردەن وق بويى وزىق تۇراتىن كۋبا بوكسشىلارى كەلىپ، ءبىزدىڭ بالالارمەن جولداستىق كەزدەسۋ وتكىزدى. بارلىعى ءبىر قوناقۇيدە جاتىپ، ءبىر- ءبىرىن تانىدى. كۋبالىق بوكسشىنىڭ دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعانىن تۇسىنگەندەي بولدى بالالار. ءتىپتى، ءبىز جەڭىپ كەتتىك.

- ەگەر سىزگە باس باپكەر بولۋدى ۇسىنسا، قابىلدار ما ەدىڭىز؟

- جوق، قابىلداماس ەدىم. افينىدان كەيىن ۇسىنىس بولدى، بىراق مەن باس تارتتىم.

- باس باپكەر بولا قالعان جاعدايدا، ءىستى نەدەن باستار ەدىڭىز؟

- ەڭ الدىمەن، تىزگىن باپكەردە بولۋى ءتيىس. كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ باپكەر ساياساتىنا ارالاسپاعانى دۇرىس. جالپى، باس باپكەر بوكسشىنى جۇرەگىمەن ۇعىنۋى كەرەك. مىسالى، باس باپكەردىڭ كومەكشىلەرى ءبىلىمى نە باسقاسى جونىنەن ەش كەم ەمەس قوي؟! جاتتىعۋ جاساتىپ، باعىت-باعدار بەرۋدى ولار دا بىلەدى. باپكەردىڭ ارتىقشىلىعى بوكسشى تابيعاتىن تەرەڭ مەڭگەرۋىندە. مىنە، وسىلاردى ەسكەرگەن باپكەر، ءبىراز بيىكتى باعىندىرادى.

- ەندى وتباسىڭىزعا از كەم توقتالا كەتسەڭىز...

- وتباسىم قازىر اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا تۇرىپ جاتىر. ءادىل ەسىمدى ۇلىم، ءمادينا اتتى قىزىم بار. ءادىل دەپ اتىن ءوزىم قويعانمىن. بارماق باستى، كوز قىستىمەن كوپ كەزىگىپ، قينالىپ جۇرگەن شاق ەدى. ادىلەت سالتانات قۇرسا ەكەن دەدىم. ال، قىزىم وتە باتىر. ەر مىنەزدى. وزىمە تارتقان. اتقا مىنگەندى ەرەكشە جاقسى كورەدى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان اقىرىس سەيىتقازى.

«اباي-اقپارات»