Cوڭى. باسى مىنا سىلتەمەدە...

رەداكتسيادان:

سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ ەتنيكالىق ماسەلەسىن تالقىلاۋ مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە كۇننەن كۇنگە ءورىس الۋدا. ما رۋڭ مىرزا قىتاي حالقىنىڭ الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ ونجىلدىق زەرتتەۋلەرىنە نەگىزدەلە وتىرىپ، XXI عاسىردا قىتاي قيىندىق پەن قاۋىپكە كەز كەلگەن ۋاقىتتا توتەپ بەرۋگە دايىن بولۋ قاجەتتىگىن، وتكەننىڭ، بۇگىننىڭ جانە بولاشاقتىڭ ءمان-مانىسىندە ۇلت ساياساتىن شىڭداپ قايتا قاراۋ، ۇلت قۇرۋدىڭ ءتيىمدى وي ءورىسىن ويلاستىرۋ  كەرەكتىگىن جانە ەتنيكالىق ماسەلە مەن مەملەكەت قۇلدىراۋ قاتەرىنىڭ سەبەپتەرىن الدىن الۋ قاجەتتىگىن ۇسىندى. بەرىلگەن ماقالا ەتنيكالىق ماسەلەگە بايلانىستى جۇرگىزىلگەن كوپتەگەن پىكىرلەردىڭ ىشىندەگى ماڭىزدى كوزقاراستى پايىمدايدى جانە ەتنيكالىق ماسەلەنى ءبىزدىڭ تەرەڭدەي تۇسىنۋىمىزگە پايدالى بولماق .

مەملەكەتتىڭ بولشەكتەنۋىنىڭ مەحانيزمى مەن نەگىزگى سەبەپتەرى

ەگەر مەملەكەت ءبولىنۋىنىڭ مەحانيزمى مەن نەگىزگى فاكتورى سانالاتىن ساياسي سۋبەكت اسەرىنەن مەملەكەت تەرريتورياسىنىڭ ءبولىنىسى تۋىنداسا نەمەسە ەكى نەمەسە ودان دا كوپ جاڭا مەملەكەتكە اينالسا، وندا بۇل سەبەپتى ەكى اسپەكتىدەن قاراستىرۋعا بولادى: ءبىر جاعىنان سىرتقى جاۋ اسكەرىنىڭ باسىپ كىرۋىنىڭ ناتيجەسىندە، جاۋ مەملەكەت بەرىلگەن مەملەكەتتى كۇشپەن بولەدى، بولىنگەن تەرريتوريانى ءوز يەلىگىنە قوسىپ الادى نەمەسە تەرريتوريانىڭ كەي بولىكتەرىندە ءوزىنىڭ بيلىگى استىنداعى قۋىرشاق مەملەكەت قۇرادى; ەكىنشى جاعىنان، مەملەكەتتىڭ ىشكى بولىكتەرىندەگى كەي اۋداندارداعى ەتنيكالىق توپتارىنىڭ باسشىلارى اۆتونوميالى تاۋەلسىزدىگىن تالاپ ەتەدى، ازاماتتىق سوعىس(ادەتتە وزگە مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن) نەمەسە ساياسي كەلىسىم ارقىلى مەملەكەتتىڭ رەسمي بولىنىسىنە قول جەتكىزەدى. وندا نەگە مەملەكەتتىڭ ىشىندە بەلگىلى ءبىر توپ كوشباسشىسىنىڭ باستاۋىمەن وزدەرى شوعىرلانعان تەرريتوريادا تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا تالپىناتىن حالىقتىڭ بولۋى مۇمكىن؟

نەلىكتەن مەملەكەتتە تەرريتوريالىق بولشەكتەنۋ  مەن مەملەكەتتىك قۇلدىراۋ پايدا بولادى؟

قورىتىندىلاي كەلە، مۇنداي جاعدايدىڭ تۋىنداۋىنا ادەتتە ءۇش العى شارت نەمەسە فاكتور نەگىز بولادى. بىرىنشىسىنە سايكەس، بەرىلگەن حالىق ازاماتتارى وزدەرىن بۇدان ءارى مەملەكەت بولىگى رەتىندە سانامايتىنىندا جاتىر ء(تىپتى، ءوز توپتارىن مەملەكەت بولىگى رەتىندە ساناماي، تەك تاريحي نەگىزدە سىرتقى فاكتور اسەرىنەن بۇل جاعدايدى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعاندىعىنا سۇيەنەدى), ولار ساياسي جانە مادەني وي (تىلدىك، ءدىني، تاريحي شىعۋ تەگى) تاراپىنان بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزگى حالقىن مويىنداماي، وزدەرىن ەرەكشەلىگى بار توپ سانايدى جانە تاۋەلسىز توپتارعا قارسى تۇرادى. ەكىنشى العىشارت بويىنشا، توپتىڭ شوعىرلانعان جەرىندە (ول تاريحي تۇرعىلىقتى جەر بولۋى مۇمكىن، ۇجىمنىڭ قونىس اۋدارۋىنان كەيىن قالىپتاسقان جەر بولۋى مۇمكىن ) مەملەكەت جۇيەسىندە اۆتونوميالى  اكىمشىلىك بولىنىسىنە قارسى ءبولىمىن قۇرادى، ءوز توبى مەن بەلگىلى ءبىر ايماق اراسىندا ءوزارا كەلىستى بايلانىستار دامىتادى، ولار وزدەرى شوعىرلانعان ايماعىن ەتنيكالىق توپقا «تيەسىلى جەر» (يەلىك) سانايدى، العىشارتى ورىندالعان كەزدە بۇل توپتىڭ شوعىرلانعان جەرى ساياسي تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە شىعۋعا ارنالعان گەوگرافيالىق ايماعىنا اينالادى.

ءۇشىنشى قاجەتتى العى شارت، جوعارى اتاپ وتكەن الدەقاشان قالىپتاستىرعان كوشباسشى اپپارات- ساياسي جانە مادەني ەليتاسىنىڭ ءوزى، ول بەرىلگەن «تايپا» نەمەسە «ۇلتتىڭ»  ساياسي تاريحىن بەلسەندى تۇردە قۇراستىرادى، قورىتا كەلگەندە «تايپا» نەمەسە «ۇلتتىڭ» ورتاق تەگى مەن مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلە وتىرىپ،  وسى توپ مۇشەلەرى مەن وزگە توپ مۇشەلەرىنىڭ ايىرماشىلىقتارى مەن حالقىنىڭ شەكاراسىنا ء(بىز كىمبىز، ولار كىمدەر) باسا نازار اۋدارادى، بەرىلگەن «تايپا» نەمەسە «ۇلتتىڭ» تاريحي قاھارمانىن ايقىنداپ، تاريحىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز ەتەدى، وسى توپ پەن شوعىرلانعان جەرى اراسىنداعى بۇرىنعى بەرىك تاريحي بايلانىستى ەرەكشە اتاپ وتەدى. ەليتا مۇشەلەرى جوعارىدا كورسەتىلگەن قادامدار ارقىلى بىرتىندەپ حالىق بۇقاراسىنىڭ ساياسي جانە مادەني سايكەستىگىن قالىپتاستىرىپ، دامىتادى، بىرتە- بىرتە  وسى كوپشىلىكتى توپتاستىرىپ، شەكارادان تىس بيلىكپەن بايلانىس ورناتۋ ارقىلى، توپتىڭ «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋ قوزعالىسىن» حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارادى جانە بيلىك باسى ساياسي كەلىسسوز جۇرگىزەدى نەمەسە پارتيزاندىق سوعىس قيمىلدارىن ۇيىمداستىرادى، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان قوعامدىق قوزعالىسقا يتەرمەلەيتىن جاعداي جاسايدى. تاۋەلسىز ۇلتتىق سانا، «تەرريتوريا» جانە كوشباسشى- بۇل ۇشەۋى ۇلتشىلدىقتىڭ تاۋەلسىزدىككە اپاراتىن قوزعالىسىن ىسكە اسىرۋشى ەلەمەنتتەر،ءارى ساتتىلىككە قول جەتكىزۋدىڭ نەگىزگى العىشارتى بولىپ تابىلادى.مەملەكەت بولىنىسىنە اكەلەتىن ءۇش العىشارتتىڭ ىشىندە، تاۋەلسىز «ۇلت» ساناسى ەڭ ماڭىزدى العىشارت رەتىندە ايقىندالادى. بۇرىننان ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان، تاريحتا ساقتالا العان ءبىر «توپتىڭ» حالىق اراسىندا مويىنداپ (رۋلىق قاۋىم، تايپا، تۋىستىق قاۋىمداستىق، يمپەريا اتاۋى ت.ب.), قازىرگى «حالىق» ساناسىنا اينالعان كەزدە عانا بۇل توپتىڭ ءداستۇرلى شوعىرلانعان جەرى «ەتنيكالىق تەرريتورياسى» دەپ قاراستىرىلادى، سوندا عانا توپ وكىلى «حالىق كوشباسشىسى» ءرولىنىڭ كومەگىمەن قوعامدىق ساياسي شاراعا جۇمىلۋدى باسقارا الادى، «حالىقتى ازات ەتۋ» مەن «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى باسقارۋ» كومەگىمەن ءبىر تۋ استىندا توپتىڭ كۇشىن بىرىكتىرۋگە ىنتالاندىرادى جانە حالىقارالىق قوعام نيەتى مەن قولداۋى ءۇشىن ات سالىسادى. حح عاسىر بويى، مەملەكەت تەرريتورياسىنا سىرتقى جاۋدىڭ باسىپ كىرۋ قاۋپىن ساناماعاندا، مەملەكەتتەردىڭ ساياسي ءبولىنۋ قاۋپى مەملەكەت ىشىندەگى ەتنيكالىق توپتاردىڭ «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قوزعالىستارى» اسەرىنەن ورىن الادى. قازىرگى ۇلتشىلدىق پەن «ۇلتتىق مەملەكەت». وندا وسىنداي «حالىق» ساناسى دا قالاي پايدا بولعان؟ ونى قازىرگى زامان تاريحىنداعى ەۋروپانىڭ «ۇلتشىلدىق» قوزعالىستارىنان باستاۋ الاتىنى جايلى ءسوز ەتۋ كەرەك. باتىس ەۋروپانىڭ ونەركاسىپتىك توڭكەرىسى مەن «حالىق» يدەياسىنىڭ تۋىنداۋى- ادامزات بالاسى تاريحىنداعى تاريحي ماڭىزى بار جايت بولدى. باتىس ەۋروپا ۇلتشىلدىق قوزعالىستاردىڭ اتامەكەنى ىسپەتتەس، فەودالدىق باسقارۋداعى مەملەكەتتەر ورنىنا «ۇلتتىق مەملەكەتتەر» قاتارىن قۇرۋ ماقساتىندا، رەسپۋبليكا يدەياسى مەن ازاماتتىق قۇقىققا نەگىزدەلە وتىرىپ، سۋ جاڭا ساياسي جۇيە قۇردى. «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى باسقارۋىنىڭ شارتى بولىپ بۋرجۋازيالىق توڭكەرىس بارىسىندا دامىعان ەركىندىك، تەڭدىك، ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن ‘جالپى ادامزاتقا ورتاق قۇقىق’ يدەسى سانالادى». قازىرگى «حالىق» يدەياسى- ورتا عاسىرلىق فەوداليستىك مۇراگەرلىك بيلىك جۇيەسىنىڭ «حاننىڭ ايتقانى عانا بولادى»  يدەسىنا التەرناتيۆا بولا الاتىن «زاڭدى جانە ساياسي قوعامداستىق» اتتى جاڭا ۇلگى. «ۇلت» تۇسىنىگى توپ اراسىندا تاراعاننان كەيىن- اق ،ءسوزسىز، وسى توپ «ۇلتتى» تاۋەلسىز «ۇلتتىق مەملەكەت» قۇرۋدىڭ ساياسي قوزعالىسىنىڭ ءبولىمى رەتىندە قالىپتاستىرۋعا تالپىنادى، ءارى ءدال ەنتوني سميت تۇيىندەگەندەي، «تەرريتوريا» ەلەمەنتىنىڭ «ۇلت» قۇرۋ جولىندا جەتىسپەۋى مۇمكىن ەمەس. «ۇلتشىلدىق يدەياسىنا سايكەس، ادامزات تابيعاتىنان ءتۇرلى ۇلتتارعا بولىنگەن، بۇل ۇلتتار ساياسي ۇيىمدىڭ بولىنبەس بىرلىگى بولۋى ءتيىس». «ۇلتتاردىڭ الۋان تۇرلىلىگى- قۇدايدىڭ جوسپارىمەن جاراتىلعان تابيعي قۇبىلىس، سوندىقتان ەڭ كەرەمەت ساياسي جوسپارعا، ءار ۇلتتىڭ ءوز الدىنا تاۋەلسىز حالىق رەتىندە قالىپتاسۋى كەزىندە عانا قول جەتكىزۋگە بولادى». ەۋروپادا جاڭادان نەگىزگى ساياسي قۇرىلىم مەن حالىقارالىق ءتارتىپ رەتىندە «ۇلتتىق مەملەكەت» پايدا بولعاننان كەيىن، سوققىعا ۇشىراعان وزگە ايماقتاردىڭ ساياسي بيلىگى دە «ۇلتتىق مەملەكەت» مودەلىن وزىنە كوشىرە باستادى، وعان قوسا بۇرىنعى تەرريتوريانىڭ شەتكەرى ايماقتارىندا، مەملەكەت بيلىگى استىنداعى ءار توپ قازىرگى «ۇلتقا» بىرىگۋگە تالپىندى، جالپىعا ورتاق جازۋدى ەنگىزدى، توپتار اراسىنداعى ۇقساستىقتارعا نازار اۋدارا باستادى، ورتاق «تاريحي ەستەلىكتەر» جازدى، ءار حالىقتىڭ ورتاق ساياسي جانە تاريحي- مادەني ۇقساستىقتارىن قالىپتاستىردى،ونداعى باستى ماقساتى: ءار توپتىڭ مۇشەسىن ۇقساستىرۋ جانە بىرىككەن جاڭا «ۇلتقا» ادال ەتۋ. ءابسوليۋتتى مۇراگەرلىك كورىنىسىندەگى تايپالىق يمپەريا (قىتايدىڭ تسين ديناستياسى سەكىلدى) نەمەسە وتار ەل (انگليانىڭ بيلىگىندەگى ءۇندىستان سەكىلدى) نەگىزىندەگى مەملەكەت بولۋىنان تاۋەلسىز، مەملەكەتتىڭ ساياسي تۇرلەنۋى تۇگەلىمەن قازىرگى «ۇلت» يدەياسى ارقىلى قوعامدىق قاۋىمداستىقتىڭ «ۇلتتىق قۇرىلىستى» قايتا قۇرۋدىڭ ساياسي تاريحي پروتسەسىنىڭ تاجىريبەسىنەن ءوتۋى ءتيىس. بۇل مەملەكەتتەرگە ونەركاسىپتەندىرۋدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي نەگىزى جەتىسپەگەندىكتەن، ولاردىڭ «ۇلتتىق قۇرىلىسى» تەك باتىس ەۋروپانىڭ بيلەۋ فورماسىن قايتالاۋدان شىققان، سوندىقتان ولاردىڭ نەگىزى قايتا وزگەردى جانە پايدا بولعان مەملەكەت پەن باتىس ەۋروپاداعى بۇرىنعى «ۇلتتىق مەملەكەت» اراسىنداعى ۇقساستىق نەگىزىندەگى ايىرىم بار. ەۋروپادا ۇلتشىلدىق قوزعالىس ورىن العان سوڭ، «ۇلت ازاتتىعى» مەن «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋى» بىرتىندەپ ءار مەملەكەت حالقى مەن ءبىلىمدى ورتاق قابىلداۋدىڭ ساياسي يدەياسىنا اينالدى. اسىرەسە، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋى» مەملەكەتتەردىڭ بولىنۋىنەن پايدا بولعان زاڭدىلىققا اينالدى. ءداستۇرلى فەودالدىق يمپەريا بيلىگى استىنداعى بەلگىلى ءبىر توپ ءوزىن تاۋەلسىز ۇلت ساناپ، حالىقارالىق ارەنادا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە مويىندالسا، «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋى» ارقىلى ساياسي بيلىك تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى بار.  يمپەرياليستىك تۇرعىدا تەڭىزدىڭ ار جاعىنداعى وتار ەلدەر وزدەرى ورنالاسقان مەكەننىڭ بايىرعى جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ جالپى سانىنا قاتىناسىنداعى ۇلكەن مولشەردى قۇراسا جانە ءوزىن «ۇلت» رەتىندە ساناسا، بۇل توپتىڭ دا «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋ قۇقىعى» ارقىلى وتارى سانالاتىن مەملەكەتتەن تاۋەلسىز ءبولىنىپ شىعۋعا قۇقىعى بار. «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋ» ءپرينتسيپى دە ماركسيزمنىڭ نەگىزىن قالاۋشىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى، 1878 جىلى كارل ماركس بىلاي دەپ پايىمدادى: «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋ قۇقىعى پرينتسيپىنە  جانە دەموكراتيا مەن سوتسياليزمگە نەگىزدەلۋ ارقىلى پولشا ءادىسىن قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت، سوندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەۋروپاداعى اسەرى تولىعىمەن جويىلادى». 1902 جىلى لەنين «مەملەكەتتەگى ءار ەتنيكالىق توپتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋ قۇقىعى بار ەكەندىگىن مويىنداۋدى» ۇسىندى، ال 1914 جىلى «ءار ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى ساياسي بيلەۋ قۇقىعىن، سونىمەن قاتار ءبولىنىس قۇقىعىن ءسوزسىز ءارى رەشيتەلنىي قورعاۋدى» ايقىنداپ كورسەتتى. تەوريادان كورەتىنىمىزدەي، تەك بەلگىلى ءبىر توپ ەليتاسىنىڭ ءوزىن «ۇلت» رەتىندە ساناۋى جانە ۇكىمەتتىك بيلىك پەن سىرتقى ساياسي بيلىك تاراپىنان «ۇلت» رەتىندە قابىلدانۋى جەتكىلىكتى، وسىلايشا ول كاپيتاليستىك مەملەكەتتىڭ ءداستۇرلى «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا» سايكەس نەمەسە لەنيننىڭ ماركسيستىك «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا» سايكەس بولۋىنا قاراماستان، وسى «ۇلتتاردىڭ» بارلىعىندا «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋى ارقىلى» ەگەمەندى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ قۇقىعى بار. توپ ەليتاسى حالىق اراسىندا تاۋەلسىز «ۇلت» پەن «جەكە تەرريتوريا» تۇسىنىگىن ناسيحاتتاۋدى قولعا الادى جانە «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋىن» ۇلتشىلدىق قوزعالىسىنا يتەرمەلەيتىن تۋى سانايدى، تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا تالپىنادى. وسى سيپاتتاعى ۇلتتىق قوزعالىستار حح عاسىر بويى قالىپتى زاڭدىلىق رەتىندە جالعاستى، سوندىقتان «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى باسقارۋى» ححI عاسىردىڭ وزىندە ءالى دە ءبىر توپتىڭ قازىرگى مەملەكەتتەردىڭ بولىنۋىنەن پايدا بولعان نەگىزگى ءادىسى، ءارى زاڭدىلىقتىڭ نەگىزگى قاينار كوزىنىڭ ءبىرى.  رەسەيدىڭ شەشەنستانى، گرۋزيانىڭ وڭتۇستىك وسەتياسى، بۇرىنعى يۋگوسلاۆيانىڭ كوسوۆوسى جانەشري لانكانىڭ تاميلدىقتارى سەكىلدى، بارلىعى «ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋى» تاۋەلسىز زاڭدى نەگىزگە تالپىنىس رەتىندە كورىنىس بەرەدى.

ححI عاسىردا قىتايدىڭ تاپ بولعان ەڭ ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر مەملەكەتتىڭ بولشەكتەنۋى بولماق. جاڭا قىتايدىڭ «ۇلتتىق قۇرىلىمى» تۇتاستانۋ بارىسىنىڭ  قايتا قارالۋىنا قازىرگى قىتايداعى بار ەتنيكالىق ماسەلەنىڭ ماڭىزدى سەبەبى، 1949 جىلى قحر-دىڭ قۇرىلۋىنان كەيىن ءستاليننىڭ «ۇلت» تەورياسىن، كسرو- نىڭ ۇلتتىق جۇيەسى جانە ۇلت ساياساتىن جالعاستىردى، ەڭ نەگىزگى «ۇلت»   كونتسەپتسياسىنىڭ ورنىن 56 «ۇلت» تاراپىنان ايقىندايدى، ونىڭ وبەكتيۆتى ناتيجەسى - «قىتاي ۇلتىن» ليان تسيچاو ويىنشا، وسىنداي «ۇلتتىق قۇرىلىس» باعىتى (حان، مان، مەن، حۋەي، تسزان سەكىلدى ۇلتتار) «شاعىن ۇلتشىلدىقتى» كۇشەيتتى، ءارى  «ءىرى ۇلتشىلدىق» دەپ اتالاتىن «قىتاي ۇلتىن» السىرەتتى. فەي سياوتۋننىڭ «پليۋراليستىك بىرتۇتاستىق» تەورياسىنا نەگىزدەلۋ سەكىلدى، مۇنداي باعىت «ءپليۋراليزمدى» كۇشەيتتى، ءارى «بىرتۇتاستىقتى» السىرەتتى. ناتيجەسىندە جاڭا قىتايدىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا كەڭ ەتەك جايا باستاعان «ۇلتتىق مەملەكەت» قۇرۋ باعىتىن وزگەرتتى،  ول كسرو-نىڭ ساياسي بيلىكتەگى  مودەلىن ۇستانا وتىرىپ، كەڭەستىك جۇيەگە ۇقساس «مۋلتي ەتنوستىق قاۋىمداستىق» نەگىزىن قۇردى. قىتايدىڭ كونستيتۋتسياسىنداعى «ۇلى جوسپارعا» سايكەس، «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى- مەملەكەتتى قۇراۋشى ءتۇرلى ۇلتتار حالقىنىڭ ورتاق كۇشىمەن قۇرىلعان كوپۇلتتى مەملەكەت»، «از ۇلتتى حالىقتار توپتاسقان جەرلەردە اۆتونوميالىق ايماقتار پايدا بولدى،  ءوزىن- ءوزى باسقاراتىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ نەگىزى قالاندى، اۆتونومياعا قول جەتكىزدى. ءار ۇلتتىڭ اۆتونومياسى- قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بولىنبەس بولشەگى». ءوزىن- ءوزى باسقارۋ فورماسىندا ءار حالىق ءۇشىن قۇرىلعان اكىمشىلىك بولىنىستەر «اۆتونوميالىق ايماق» دەپ اتالدى، ول كسرو قۇرامىنا كىرگەن رەسپۋبليكالار نەمەسە اۆتونوميالى رەسپۋبليكالار سەكىلدى ەمەس، ولار مەملەكەتتىڭ «بولىنبەس» بولشەگى ىسپەتتەس. بۇعان قوسا، جاڭا قىتايدىڭ قۇرىلۋىنان كەيىن ۇكىمەتتىك باسقارۋدىڭ ۇلتتىق تەورياسى («ۇلتتىق ايقىنداۋ»), اۆتونوميالىق ايماق («ۇلت» كومەگىمەن ماڭىزدى ءپرينتسيپى جانە «ۇلت» اتاۋى بەرىلگەن «اۆتونوميا» قۇرىلادى),   حالىق ساياساتى («ۇلتتىق مارتەبە» قاتاڭ جۇيەسى، جۇيە كادرلارىن دايارلاۋ، حالىق ورتاقتىعى مەن جۇزەگە اسىرۋ ت.ب.) جانە ت.ب. بارلىعى كسرو مودەلىنىڭ قاينار كوزىنەن باستاۋ الادى. جالپى ايتقاندا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ «ۇلتتىق تەورياسى» قۇجاتتار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ءار «ۇلت» حالقىنىڭ ساناسىن كۇشەيتە وتىرىپ، تاربيەلەۋدى ناسيحاتتايدى، ۇكىمەت ءار «ۇلت» ايقىنداعان «اۆتونوميالىق ايماق» ءۇشىن «ۇلتتى» ءبىر ناقتى اكىمشىلىك اۋدانمەن بايلانىستىرا كەلە، ۇكىمەتتىڭ ۇلت تەورياسى مەن حالىق ساياساتى مەكتەپ تابالدىرىعىنان سانامىزعا قۇيۋ ارقىلى ءوز حالقىنا وكىلدىك ەتەتىن «ۇلت ەليتاسىنىڭ» توبىن تاربيەلەپ شىعارادى. بۇل سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ كەيبىر ايماقتارىندا پايدا بولعان حالىق بايلانىسىنىڭ ماسەلەسى مەن حالىق ءبولىنىسى يدەياسىنىڭ سانا فورماسى جانە ويدىڭ ساياسي نەگىزى . وسىنداي نەگىزدىڭ بار بولۋى ناتيجەسىندە حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگى سانالاتىن ەكونوميكانىڭ، مادەنيەتتىڭ، قوعامنىڭ تالقىلاۋ تاقىرىبى وڭايشىلىقپەن «ەتنيكالىق ماسەلە» شەڭبەرىنە ەنىپ، ۇلت ماسەلەسىنىڭ جوعارى «ساياساتتاندىرىلۋى» رەتىندە كورىنىس تابادى، وسىلايشا ماسەلەنى شەشۋدىڭ ادەتتەگى جولىنان قاشىپ، كەرىسىنشە از ۇلتتى حالىقتاردى قازىرگى قىتاي قوعامىنىڭ ورىندى پايداسىنىڭ شاعىمى بۇرمالانادى، ۋاقىتىندا شەشىمگە قول جەتكىزە المايدى. بەرىلگەن ماقالانىڭ تاقىرىبىنا قايتا ورالا وتىرىپ، ءبىز قىتايدىڭ ححI عاسىرداعى تاپ بولۋى مۇمكىن ەڭ ۇلكەن ماسەلەسى مەملەكەت ءبولىنىسى ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. قىتاي رەسپۋبليكاسى «قىتاي ۇلتىنىڭ» «ۇلتتىق مەملەكەت» قۇرۋداعى نەگىزى ەكەندىگىن بەرىك ۇستانادى.

1949 جىلدان كەيىن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا 56 ۇلت وكىلى اجىراتىلادى، ولار قىتايدىڭ «كوپۇلتتى مەملەكەت» رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى. وسىلايشا، ءدال 1911 جىلدارداعى جاعداي سەكىلدى، قىتاي XXI عاسىردا ءالى دە ەكى ءتۇرلى تاڭداۋعا تاپ بولادى: ءبىرى - «قىتاي ۇلتىن» ۇلتتىق ءبولىمنىڭ ويلاۋى رەتىندە قولدانۋعا قايتا ورالۋ، قازىرگى 56 «ۇلت» اتاۋىن «ەتنيكالىق توپقا» وزگەرتىپ، امەريكاداعى،ۇندىستانداعى ۇلگىگە ۇقساس «مۋلتي ەتنيكالىق ۇلتتىق مەملەكەت» قۇرۋ. وزگە تاڭداۋ- قازىرگى «ۇلت» تەورياسىن، جۇيەسىن، ساياساتىن ۇستانۋ. كسرو مەن يۋگوسلاۆيانىڭ ىدىراۋىنان العان ساباقتى ەسكەرمەي كەتۋگە بولماس، ەگەر قازىرگى باعىتتى ۇستانۋدى جالعاستىرا بەرسە، قىتاي بولاشاقتا ءاردايىم «ۇلت» ىدىراۋىنىڭ  تاۋەكەلىندە ءومىر سۇرەدى. قىتايدىڭ 56 «ۇلتىنىڭ» اراسىندا كەيبىر حالىقتىڭ سانى ايتارلىقتاي از، سوندىقتان شاشىراڭقى ءومىر سۇرەتىن ەتنيكالىق توپتاردا ەشقاشان بولماعان تاۋەلسىز ساياسات شارتتارى دا بولىنىسكە اكەلەتىن مۇنداي قوزعالىستىڭ جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن تۋرالى وي تۋىنداماعان، بىراق كەيبىر حالىق ماسشتابى ۇلكەن، تاريحتا جازىلعانداي ءبىر- بىرىنە قارسى تاۋەلسىز رەجيمدەگى توپتار قۇرعان، ولاردىڭ ەليتا توپتارى «ۇلتتىق تەوريانىڭ» ىشكى- سىرتقى باعىتىن جانە سىرتقى جاق كەرىسىنشە كۇشىنىڭ قولداۋىمەن ۇلتشىلدىق يدەياسى مەن نازارىن پايدا بولدىرۋ مۇمكىندىگى بار.

قازىرگى تاڭدا ۇكىمەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋى مەن سوققىسى استىندا، وسى جولداۋدىڭ ءبىر- بىرىنە دەگەن قاتىناستا وزدەرىن جاسىرىن ۇستايدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتە بار ناعىز ۇلتتىق سەپاراتيزمنىڭ جاسىرىن قاۋپى، تەرروريستىك سوققى جاساۋ مەن كوشەدە راديكالدى ەلەمەنتتەرى بار از ساندى قوزعالىس ۇيىمداستىرۋعا ەمەس، از ۇلتتى حالىق كادرلارى بولشەگىنە جانە زيالىلار ءبولىمىنىڭ ويى ءستاليننىڭ ۇلت تەورياسى تاربيەلەپ شىعارعان قازىرگى «ۇلت» ساناسىنا بايلانىستى، ونىڭ ۇستىنە قازىرگى «اۆتونوميالىق ايماق» جۇيەسى مەن از ۇلتتى حالىقتار توبىنىڭ ارنايى دايىنداۋ مەحانيزمىنىڭ بارلىعى قىتايدا پايدا بولۋى مۇمكىن مەملەكەتتىك ءبولىنىسىنىڭ قاۋپىنە نەمقۇرايلىقپەن قاراماۋ كەرەكتىگىن ايقىندايدى.

ەسكەرتۋ:  بۇل كۇندەرى قىتاي ۇستانىپ وتىرعان گەنوسيتتىك ساياسات پەن پراكتيكانىڭ تەوريالىق نەگىزى وسىلاي قالىپتاستىرىلعانىن  كورىپ وتىرمىز.  

قىتاي وتىز جىلداي رەفورمالار مەن اشىقتىق ساياساتىن ۇستانا وتىرىپ، ينستيتۋتسيونالدى رەفورمانى زەرىتتەۋ بارىسىندا.

ينستيتۋتسيونالدى رەفورمالار قىتاي قوعامى بولمىسىن تولىعىمەن وزگەرتتى دەسەك بولادى. بۇل پروتسەسس بارىسىندا تەز ۋربانيزاتسيا جانە قالالاردىڭ تەز دامۋى سالدارىنان قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى، ەتنيكالىق سانى از ۇلتتار ىشىندەگى جوعارعا وقۋ ورنى تۇلەكتەرىنىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋ قيىنشىلىقتارى، جەرگىلىكتى رەسۋرستاردى قولدانۋدا جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردىڭ پايدانى دۇرىس ۇلەستىرۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋداعى باسەكەلەستىك، لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر اراسىنداعى جەمقورلىق،سوت جانە قالا اكىمشىلىندەگى قاتاڭ قۇقىق قولدانۋ سەكىلدى كوپتەگەن جاڭا الەۋمەتتىك ماسەلەلەر مەن شيەلەنىستەر پايدا بولدى.  بۇل ماسەلەلەردىڭ كوبىسى ەلدىڭ بارلىق ايماعىندا كەڭ تارالعانىن ايتا كەتكەن ءجون. سونىمەن قاتار حان ۇلتىنىڭ ايماعىندا «ءار ءتۇرلى كولەمدەگى جاپپاي قاقتىعىستار» ورىن الدى، ال ورتالىق ۇكىمەت بەلسەندى تۇردە بۇل ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋدىڭ جولىن ىزدەدى.  60 جىل بۇرىن حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان بەرى، ەتنيكالىق سانى از توپتاردىڭ كوپتەگەن كادرلارى دايىندالدى. پارتيا مەن ۇكىمەت تاراپىنان جىلدار بويى وقۋ اعارتۋ ءىسى جۇرگىزىلگەننەن كەيىن ساياساتتاعى قىزمەتكەرلەردىڭ كوبى ساياسي سەنىمدى ادامدار بولدى. جوعارىدا اتالىپ كەتكەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر مەن ەتنيكالىق ايماقتارداعى قاقتىعىستارعا كەزىككەندە، ولار جالپى سيتۋاتسياعا سۇيەنە وتىرىپ، شيەلەنىستەردى شەشە الادى. سونىمەن قاتار ولار قالالىق سەپەراتيستتەرگە قارسى باتىل جۇمىس جاسايدى. الايدا اتالعان قاراما قايشىلىقتاردى «ۇلتتىق مۇددە» تۇرعىسىنان قاراستىرىپ، كەيبىر الەۋمەتتىك قامتۋ، جۇمىسپەن قامتۋ جانە «ەتنيكالىق مالەلەلەر» مەن رەسۋرستاردى ۇلەستىرۋ، الەۋمەتتىك دامۋ سەكىلدى پروبلەمالاردى ساياسيلاندىرىپ تۇسىندىرەتىندەر دە بار. بىراق ولار تەك ەموتسيونالدى تۇردە «ۇلتتىق مۇددەلەردى» قورعاپ، ۇلتتىق مۇددەلەر تولىعىمەن ىرگەلى جانە ۇزاق مەرزىمدى دامۋمەن جاناساتىنىن ەستەن شىعارعان. كەيبىر جاستار  ءجونسىز جارنامالاردىڭ زاردابى مەن زاماناۋي ءبىلىم بەرۋ مەن اكىمشىلىك جۇيەسىنىڭ تاپشىلىعى سالدارىنان، وقۋ ورىندارى مەن جۇمىسقا تۇرۋدا قيىنشىلىقتارعا كەزىگەدى. ۇكىمەتتىڭ بارلىق جۇمىسى شىنىمەن دە جاسالعاننان كەيىن جانە دە ەتنيكالىق از توپتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرى ناتيجەلى تۇردە قورعالعان كەزدە، بۇل ماسەلەلەر شەشىلۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار كوپۇلتتى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق توپتارىن «ۇلتتاندىرۋ» ەلدىڭ كۇيرەۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.  كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتۋداعى ءبىرىنشى جاقتاسى رەسەي فەدەراتسياسى بولدى، دالىرەك ايتساق: رەسەي پارلامەنتى العاش رەت قابىلداعان «ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا» «بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق قوزعالىس ەرەكشەلىكتەرىن وزگەرتتى».  حان ۇلتىنداعى «حاندىق ۇلتتاندىرۋ» مەن ونىڭ قىتايداعى ەتنيكالىق  قاتىناسىنا دەگەن زيانى ۇلتتىق قايشىلىقتاردى كۇشەيتەدى، جانە ونىڭ زاردابى سالدارىنان ەتنيكالىق شيەلەنىستەرگە، ناتيجەسىندە مەمەلەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە سوقتىرۋى مۇمكىن. كونستيتۋتسيادا ايتىلعانۇلكەن ۇلتتاندىرۋ، نەگىزىنەن ۇلكەن حاندىق ۇلتتاندىرۋ ساياساتىنا قارسى تۇرۋ قازىرگى تاڭدا ەرەكشە ەسكەرتۋگە يە.

1. قحر العاشقى جىلدارنىداعى ەتنيكالىق قاتىناستاردىڭ وزگەرۋى. الپىس جىل بۇرىن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان بەرى قىتايداعى جالپى ەتنيكالىق قاتىناستار نەگىزىنەن جاراسىمدى بولدى. بۇل قىتايدىڭ نەگىزگى ۇلتتىق شارتتارى (ەكى مىڭ جىلدان استام تاريحتى بىرىگۋى، شيرەك ەتنيكالىق ينتەگراتسيا) مەن ساياساتىن (ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ەتنيكالىق سانى از توپتارىنا كومەك پەن جەڭىلدىك ساياساتى) جۇزەگە اسىرۋ ناتيجەسىنە بايلانىستى. «الماستىرۋ» - الەۋمەتتىك قۇرىلىم مەن الەۋمەتتىك قاقتىعىستار دامۋىن الەۋمەتتىك جانە دەموگرافيالىق تۇرعىدا ساراپتاما جۇرگىزۋدەگى ماڭىزدى پەرسپەكتيۆا. ەتنيكالىق سانى از توپتار پارتيالارىنىڭ ايماعىندا جۇرگىزىلگەن «جەر رەفورماسى» مەن «دەموكراتيالىق رەفورمانىڭ» العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ كوممۋنيستتىك پارتيا مەن ورتالىق ۇكىمەت اتىنان ەتنيەكالىق سانى از توپتارعا ازات ەتىلگەن، بوس جەرلەر بەرىلدى. بۇگىن ءبىز تيبەت پەن شىڭجاڭداعى 70 جاستان اسقان تيبەت جانە ۇيعىر اقساقالدارىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. «جەر رەفورماسى» جايلى ولاردىڭ ەسكە ءتۇسىرۋى مەن ماو توراعاسىنا دەگەن، ورتالىق ۇكىمەتكە دەگەن سەزىمدەرى ءالى دە تاڭعالدىرادى. سونىمەن قاتار 1950 جىلعى ەتنيكالىق سانى از توپتار ايماعىنا ەڭبەك ەتۋگە كەلگەن حان ۇلتىنىڭ حالىققا قىزمەتى، ساياسي قاسيەتى مەن ۇلگىسى دە سول كەزدەگى ەلدىڭ بىرلىگىن نىعايتقان  مىقتى بايلانىس بولدى.  الايدا «مادەني توڭكەرىستى تولىعىمەن تەرىسكە شىعارۋ» ساياساتى مەن 1980-شى جىلدارداعى  «رەفورمالار مەن اشىقتىق» ساياساتى جۇزەگە اسقالى بەرى كوممۋنيستتىك يدەولوگيا اسەرى تومەندەي باستادى. اسىرەسە «مادەني توڭكەرىس» كەزىندە ادىلەتسىز جانە جالعان ىستەر مەن عيباداتحانالاردىڭ قيراۋى ارقىلى ولار ورتالىق ۇكىمەتكە دەگەن اسەرلى سەزىم قالدىرا المادى، ال قازىرگى تاڭدا ولارعا جۇمىسقا تۇرۋ مەن ءومىر ءسۇرۋ وتە قيىن. قىتاي ءتىلى دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنەن جانە كاسىپتىك داعدىسى ناشار بولعاندىقتان، ولار كوپ جاعدايدا ديسكريميناتسياعا ۇشىراپ جانە دە حاندىق ميگرانتتار مەن ماتەريكتىك حاندىقتارمەن باسەكەلەستىكتەن شىعىپ قالادى. ادامداردىڭ ەتنيكالىق سانى از توپتارعا دەگەن قارىم-قاتىناس ماسەلەسى مەن ۇلتتىق كەدەرگىلەر قوسىلىپ كەلىپ باتىس ايماعىنداعى ەتنيكالىق قاتىناستاردى ودان سايىن ۋشىقتىرا تۇسىرەدى. قازىرگى تاڭداعى قىتاي ەلى كادرلارى ساياسي قاسيەتى مەن حالىققا قىزمەت ەتۋ رۋحى قالىپتاسقان 1950-ءشى جىلدارداعى رەۆوليۋتسيالىق سوعىسقا دايىندىقتان وتكەن كادرلارعا ەشقانداي قاتىسى جوق. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعالى 60 جىل ىشىندە ەتنيكالىق سانى از توپتار مەن حان كادرالى «ۇرپاقتىڭ جاڭعىرۋى» فەنومەنىن باستان كەشىردى. 1950- جىلدارى ۇكىمەت پەن ەتەيكالىق سانى از توپتار اراسىندا قابىلدانعان ءداستۇرلى ەموتسيونالدى بايلانىستار دا ەندى وزگەرۋى مۇمكىن. ازات ەتۋدىڭ العاشقى كۇندەرى ەتنيكالىق ىستەرمەن اينالىسقان كەيبىر ەسكى جولداستارىم، قازىرگى قىتايداعى ەتنيكالىق قاتىناستار الدەقايدا جاقسى بولۋى ءتيىس دەپ ويلايدى. جاس شاماسىنا بايلانىستى سوڭعى 20 جىلدا جەكە جاپپاي الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزۋ مۇمكىندىگى بولمادى.ولار ءۇشىن جىلدىڭ قورىتىندىسى مەن قالدىرعان اسەرىن ساقتاۋ قالىپتى جاعداي. سونىمەن قاتار، ماركستىك-لەنيندىك ۇلتتار تەورياسىن بۇرىننان مەڭگەرگەن جانە ناسيحاتتاعان كەيبىر عالىمدار ءبىلىم جۇيەلەرەىنىڭ شەكتەۋلىلىگىنەن، سوڭعى جيىرما جىلدا تومەنگى ەتنيكالىق قاتىناستاردىڭ وزگەرىسى مەن مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ۇلتشىلدىق پەن ەتنيكالىق قاتىناستاردىڭ جەتىستىگىن بىلە بەرمەيدى. ماركستىك-لەنيندىك ەتنيكالىق توپتار تەورياسىن دا ءتۇسىنۋ وتە وڭاي.

2. باسقا كوپەتنيكالىق / ەتنيكالىق ەلدەردەگى «ەتنيكالىق قۇرىلىم» تاجىريبەسىن سالىستىرۋ. بارىمىزگە ءمالىم، اقش جانە ءۇندىستان سەكىلدى باسقا دا الەم ەلدەرىندە دە كوپتەگەن ءتۇرلى ناسىلدەر،ۇلتتار مەن ەتنيكالىق توپتار بار، بىراق ولار ءتۇرلى ءدىني جانە تىلدىك توپتارعا يە، دەگەنمەن ولار بۇل توپتاردى «ەتنيكالىق توپتار» دەپ اتاپ، «مادەني ءپليۋراليزمدى» ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، «ەلدى قۇرۋ» -- بارلىق توپتاردى ءبىر ەلگە بىرىكتىرۋ ماقساتىن ىسكە اسىرۋدا. ەتنيكالىق سانى از توپتاردىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرى مەن داستۇرلەرىن دامىتۋ قاجەت. ازاماتتىق كونستيتۋتسيا مەن ازاماتتىق قۇقىقتا ايتىلعانداي، بۇكىل قىتاي حالقىنىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى ول – «ەتنيكالىق توپ» ەمەس، «ۇلت». الايدا ناسىدەر مەن ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى ايىرماشىلىق نەگىزىنەن مادەني ايىرماشىلىق رەتىندە قاراستىرىلادى.  ەتنيكالىق توپتاردىڭ وزدەرىنىڭ ايرىقشا ساياسي قۇقىقتارى بار. افرو-امەريكاندىق ازاماتتىق قۇقىق جولىنداعى قوزعالىستىڭ ليدەرى، مارتين ليۋتەر كينگ ءوزىنىڭ «مەنىڭ ارمانىم بار» اتتى اتاقتى بايانداماسىندا قارا ناسىلدىلەرمەن قارىم قاتىناس ورناتقانى قاندايدا ءبىر «ارتىقشىلىقتى ساياسات» نەمەسە ايرىقشالىلىق ەمەس، بۇق شىنىمەن دە اق ناسىلدەردىكىندەي احاماتتىق تەڭ قۇقىقتىق.  اقش ازاماتتىعى نەگىزىندە ساياسي بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋدى ەتنيكالىق قاتىناستى «قولدان جاساۋ» يدەياسى رەتىندە قاراستىرسا بولادى. دەگەنمەن قۇراما شتاتتارىندا ناسىلدىك قاقتىعىستار تاريحتا ونشا قاتتى بولماسا دا، اقيقاتىندا قارا ناسىلدەردىڭ جالپى جاعدايلارى ايتارلىقتاي ويداعىداي ەمەس. الايدا ناسىلدىك تەڭدىكتىڭ بەلسەندى تۇردە جەتەكشىلىگى مەن ازاماتتىققا باسىمدىلىق بەرۋدىڭ ارقاسىندا ناسىلدىك تەڭسىزدىك پەن ديسكريميناتسيا بىرتىندەپ السىرەۋدە.  ءدال وسى سەكىلدى ءۇندىستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن، پرەمەر-مينيستر نەرۋ ءتۇرلى توپتار اراسىنداعى كونستيتۋتسيانىڭ، ءتىلدىڭ، ءدىننىڭ جانە كاستالاردىڭ ايىرماشىلىعىنا بايلانىستى بولاتىن شيەلەنىستەردى ازايتۋدىڭ جانە دە «ءۇندى ۇلتىن» قالىپتاستىرۋدىڭ جولىندا ەڭبەك ەتتى.

ناسىلدىك جانە ەتنيكالىق توپتار ايىرماشىلىعىن «قايتا قالىپتاستىرۋ» يدەياسى ناسىلدىك شيەلەنىستەر مەن ساياسي قاقتىعىستاردى الدىنالۋ اقش مەن ءۇندىستاندا ناتيجەلى جەتىستىكتەر كورسەتكەندىكتەن، ونى «كوپۇلتتى» قىتايدىڭ دا زەرتتەۋىنە تۇرارلىق. ءداس وسى ويمەن مەن قىتايداعى ەتنيكالىق دەماركاتسيا مەن ەتنيكالىق ساياساتتى «قايتا قالىپتاستىرۋدى»، ياعني «ساياسيلاندىرۋدى» ۇسىنامىن.  «قىتاي ۇلتى» كونتسەپتسياسىن ساقتاپ، «قىتاي ۇلتى»، «ەتنيكالىق قۇرىلىس» پەن «قىتاي ۇلتىن» قايتا جاريالاۋدى، سونىمەن قوسا 56 «ۇلتتاردى» «ەتنيكالىق توپتار» رەتىندە قۇرۋدى ۇسىنامىن.  وسىنداي كونتسەپتسيالار شيرەگىندە قىتايلىقتاردىڭ «ۇلتتىق سانا-سەزىمى» نىعايا تۇسپەك. مەنىڭ ويىمشا، قىتايداعى بارلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءوزارا ءبىر-ءبىرىن مويىنداپ، الەم ەلدەرىمەن قاتار باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن،بارلىعى ءبىر ەتنيكالىق توپ  قىتاي ۇلتى رەتىندە بىرىگۋى ءتيىس.  بۇل پروتسەسستە ءوزىنىڭ داستۇرلەرىن ساقتاپ قالعان كەيبىر توپتار «ازاماتتىق ەلدەردىڭ» زاماناۋي ازاماتىناي اينالادى. ولار بۇرىننان اق وزدەرىن «ەتنيكالىق توپتارعا» جاتاتىنىن مويىنداعان، ەتنيكالىق سانى از توپتاردىڭ كادرلارى مەن زياتكەرلەرى. سونداي اق ءتۇسىنۋ پەن بەيىمدەلۋ پروتسەسستەرى قاجەت. بۇل ۇزاق ءارى سابىرلى تاريحي دامۋ بولاتىنى ءسوزسىز. قىتايدىڭ ەتنيكالىق ماسەلەلەرىن مەملەكەت پەن ۇلتقا دەگەن وتە جاۋاپتى قاتىناس رەتىندە ويلاۋىمىز كەرەك پە؟ ەڭ الدىمەن، ماقالانىڭ باسىندا مەملەكەتتى ءبولۋدىڭ قاجەتتى ءۇش العىشارتتارى مەن ەلەمەنتتەرىن اتاپ كەتتىك. ءبىزدىڭ رەسەي مەن قىتايدى تالقىلاۋىمىز بەن ساراپتامامىزدىڭ كومەگىمەن، ەكى ەل كوپتەگەن عاسىرلار بويى «ۇلتتىق قۇرىلىستا» ءومىر ءسۇردى. پاتشالىق رەسەي جانە كەڭەستىك داۋىردەگى رەسەي ءۇشىن بىزدە ءۇش كەزەڭ بار – قىتايداعى تسين ديناستياسىنىڭ سوڭى، قىتاي رەسپۋبليكاسى جانە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى. ءاربىر كەزەڭنىڭ ءوز شارىقتاۋ شەگى مەن قۇلدىراۋ ساتتەرى بولدى. كەيبىر كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەر (كەڭەستىك كونستيتۋتسيا رەسپۋبليكالارعا تاۋەلسىزدىك الۋ قۇقىعىن بەرەدى) مەن مەملەكەتتىك جۇيەدەگى ( كەڭە ۇكىمەتىندەگى توپتار — رەسپۋبليكا، ال قىتايداعى توپترا – «ايماقتىق ۇلتتىق اۆتونوميا») رەسمي ايىرماشىلىقتارىنان باسقا، ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى قاتىناس بويىنشا قىزمەتتە نەگىزگى تۇسىنىكتەر، لوگيكا مەن جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرى بويىنشا كەڭەس وداعى مەن جاڭا قىتاي اراسىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق جوق.  1991 جىلى كەنەتتەن كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋى بەلگىلى تاريحي فاكت. كەلەسى فاكت، بۇنى ەشقانداي عالىم الدىن الا بولجاپ بىلە المادى.ەگەر بۇرىن كەڭەستىك عالىمدار كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋى مۇمكىندىگى جايلى ايتسا، «نەگىزسىز» دەپ ايىپتاۋعا بولعان، بۇل ەكىنشى فاكت. كەڭەستىك ليدەرلەردىڭ ەتنيكالىق ماسەلەلەردى شەشۋدەگى سەنىمدىلىگىن ەسكە تۇسىرەيىك. 1961 جىلى كوكپ  XXII سەزدىندە حرۋششەۆ  «كەڭەس وداعىندا ورتاق ەرەكشەلىكتەرى بار، ءتۇرلى ۇلتتاردان قۇرىلعان تاريحي قاۋىم، كەڭەستىك حالىق قالىپتاستى»دەدى. 1972 جىلى برەجنەۆ «كەڭەستىك ۇلتتار ماسەلەسى تولىعىمەن شەشىلدى» دەپ جاريالادى. گورباچەۆ 1987 جىلى « ەگەر ءبىزدىڭ ەتنيكالىق ماسەلەنى شەشپەسە، زاماناۋي كەڭەس وداعى بولماس ەدى. كەڭەس وداعى – شىندىعىندا ادامزات تاريحىنداعى وركەنيەتتىڭ جالعىز ۇلگىسى» دەگەن بولاتىن.

ەندى كەڭەس وداعىنىڭ باستان كەشكەنى قىتايعا دا كەلمەۋىنە كىم كەپىل؟  ەگەر ءبىز قىتايدىڭ «ۇلتىنا»  وزگەرىستەر ەنگىزبەسەك، ءبىز ءبارىبىر «مەملەكەتتى قۇرۋدىڭ» نەگىزى رەتىندە قاراستىرىلاتىن 56 «ۇلت» ۇعىمىن ۇستانامىز.  «ۇلتتىق ەليتالاردى» قايتا قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ەتنيكالىق سانى از توپتارعى ءبىلىم بەرىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن دامىتىپ، جانە دە ءاردايىم ەتنيكالىق ايماقتىق اۆتونوميالاردىڭ جۇيەسىن كۇشەيتىپ وتىرۋ قاجەت.

كەڭەس وداعىنىڭ عالىمدارى، اسىرەسە ەتنيكالىق ماسەلەلەردى زەرتتەيتىن عالىمدار، كەيبىر جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ولار ءازىر قوعامدىق ۇيىمداردى جەتىلدىرگەنشە، ۇلتتىق كادرلارمەن جانە بۇقارا حالىقپەن سويلسكەنشە، ولار بيلىك پەن رەسۋرستاردى ءبولۋ تۇرعىسىنان ماسەلەنى، ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك، ءتىل ساياساتى، ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردىڭ اراسىندا مادەني جانە ءدىني ايىرماشىلىقتارىن كورە  المايدى، سونىمەن قاتار كوشi-قون، ارالاس نەكە جانە تۇرمىس جاعدايىندا ەتنوسارالىق كەدەرگiلەر مەن قاقتىعىستار بار ەكەنىن كورمەۋ مۇمكىن ەمەس جانە بۇل كەدەرگiلەر مەن قاراما-قايشىلىقتاردىڭ جيناقتالىپ ، تەرەڭدەتىلىپ جاتىر. الايدا، كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ شەڭبەرىندە  ولار «رەسمي ۇستانىمعا» جانە ەتنيكالىق ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەس اكادەمياسىندا ۇجىمدىق مىندەتتەردىڭ بۇزىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرعان وزدەرىنىڭ جەكە قاۋىپسىزدىگى مەن العا جىلجۋىنا بايلانىستى، ۇكىمەتتىڭ رەسمي ديسكۋرسىنان شەتتەتىلدى. ءتىپتى گورباچەۆتىڭ ءوزى دە، «كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەناۋمدەگى بايانداماسى» كەزىندە ول كەڭەستىك ۇلتتىق تەوريانى قاتال سىنعا الدى: «ءبىزدىڭ تەوريالىق قوعامىمىز ەتنيكالىق قارىم-قاتىناس تاجىريبەسىنە ۇلكەن قارىز. مەن مۇندا ۇلتتىق دامۋ ساتىسىمەن ۇيلەسەتىن ەتنيكالىق ساياساتتاردى تولىعىمەن زەرتتەمەيتىن كەيبىر ماسەلەلەر ەسكەرمەيمىن. ۇلتتىق دامۋ ساتىسىمەن ۇيلەسەتىن ەتنيكالىق ساياساتقا قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەردى جەتكىلىكتى تۇردە زەردەلەۋ ەكەنىن ايتىپ وتىرمىن. جولداستار، كەيبىر الەۋمەتتانۋشىلار ەتنيكالىق قاتىناستاردىڭ ناقتى قۇبىلىستارى بويىنشا وبەكتيۆتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزبەيدى جانە ناقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروتسەستەر مەن رۋحاني ۇدەرىستەردە كەيبىر وتە كۇردەلى جانە شىنىمەن قايشىلىقتى قۇبىلىستارعا تالداۋ جاسالىنبايدى. بۇل ايگىلى فاكت، ءبىز ۇزاق جىلدار بويى بىردەي داڭقپەن جازىلعان ەسسە جازا بەرەمىز، بۇل عىلىمي ماقالالار ەمەس، جاقسى توستتار. كەڭەس وداعىن زەرتتەيتىن قىتايلىق عالىم: «بۇل جۇيەنىڭ ەڭ ناقتى سيپاتى – جاۋاپكەرشىلىكتى ەشكىم ءوز موينىنا الۋعا باتىلى جەتپەيدى،  جانە ۇزاق مەرزىمدى نازارعا المايدى». بۇكىل كەڭەستىك بيۋروكراتياداعى ادامدار «مەن ولگەننەن كەيىن ماعان دەسە توپاڭ سۋ قاپتاسىن دەگەندى ۇستاندى. ولار ەشقاشان الدىڭعىلار ەككەن اعاشتىڭ كولەڭكەسىندە كەيىنگىلەر راحاتتانىپ جاتسىن دەپ ويلاعان جوق» ءستاليننىڭ جاساعان ۇلتتىق زۇلىمنىڭ  جەمىسى «ىستىق شۇڭقىر» «ەتنيكالىق ساياساتقا بايلانىستى» بارلىق نارسەلەرگە «اللەرگيا» پايدا بولعانعا دەيىن بولىپ قالا بەرەدى. بيۋروكراتيانىڭ ءبىرتۇتاس تاجىريبەسى - ونى اينالىپ وتۋگە، ونى وزگەرتپەۋگە، ەسكى اقشالاردى قورعاۋعا، جىبەكتەن جاسالاعان قارا قالپاقتى ساقتاۋعا ارنالعان.وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارداعى ايتىلعان پىكىر: «كەڭەس وداعى سوتسياليستىك، ۇلتارالىق كەلىسىم مەن تەڭدىكتى دامىتىپ جاتىر».正是由于苏联的民族理论界长期以来回避现实社会中的民族矛盾，采取明哲保身的态度，唯上，唯书，只会附和官方话语，这就使得苏联领导人和整个苏联社会对本国民族问题的潜在实质和演变趋势完全没有察觉，处于麻木不仁、混混厄厄的状态。 ۇلتشىلدىق تولقىنى بەت- بەت جۇزدەسكەندە، ۇرەي مەن السىزدىك تۋىنداۋى تاڭعارارلىق ەمەس. 1990 جىلى گورباچەۆ: «ءبىز وسى ماسەلەنىڭ (ۇلتتىق ماسەلەلەر) ماڭىزدىلىعىن تۇسىنبەدىك، جانە وسى كەزەڭنىڭ قاۋىپىن كورە المادىق، ...... ءبىز بولعان ىسكە دايىن بولمادىق» دەپ مويىندادى ( 3 شىلدە 1990 «پراۆدا»).  ول تىم كەش ەكەنىن ءتۇسىندى، بىراق كوپتەگەن پروفەسسورلار مەن عالىمدار كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ولار بۇعان دەيىن نە ىستەدى؟ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ رەسمي ىدىراۋدان بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ ەتنيكالىق قاتىناستارى تولىعىمەن شەشىلگەنىن ايتقان ەدى.ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ رەسمي ديسكۋرسى «قىتايداعى ەتنيكالىق قاتىناستار الەمدەگى ەڭ جاقسى شەشىم» دەپ ۇزاق ۋاقىت بويى ايتىپ كەلگە، ءتىپتى 2009 جىلى ۇرىمشىدە بولعان سيۋ وقيعاسى «ۇلتتىق ماسەلە ەمەس» دەپ كوندىرگەن. بۇل كەڭەس وداعى ىدىراعانعا دەيىن ايتىلعان رەسمي سوزدەرىن ەسكە سالادى، سول كەزدە كەڭەس باسشىلارى ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ ۇلتتىق تەورياسىن ساقتاۋعا جانە سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ۇلتتىق جەتىستىكتەرىن قورعاۋعا دەگەن سەنىمدىلىگىندە سەنىمدى بولدى. سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ەتنولوگيالىق ۇيىرمەلەرى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تەورياسى مەن تاجىريبەسىن قايتا قاراۋ تۋرالى مەنىڭ ۇسىنىسىما جاۋاپ رەتىندە كوپتەگەن سىني ماقالالار جاريالادى. شىن مانىندە، بۇل جىل تاجىريبەسىن جوققا شىعارۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزى قالانعان ساتتەن باستاپ ۇلتتىق تەوريا مەن تاجىريبە تۋرالى ويلانۋدى ۇسىنىلعان ەدى. جاڭا قىتايدىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ، سول ۋاقىتتىڭ شاراسىز تاڭداۋى رەتىندە، قىتاي ۇكىمەتى كەڭەس وداعىن سسسر-ءدى كوپتەگەن سالالاردى زەرتتەۋگە ارنالعان مۇعالىم رەتىندە قولداندى، 1950 جىلدارى اۋىلدىق جەرلەردى ۇجىمداستىرۋ جانە قالالىق ەكونوميكانى ۇلتتاندىرۋدى جوققا شىعارا المايتىنىمىز سياقتى، كەڭەس وداعىن، سول كەزدەگى ءساتتى تۇردە كورىنگەن ءبىر قۇرىلىس پەن دامۋ جولى بولىپ ساناعانىمىزدى جوققا شىعارا المايمىز. دەگەنمەن ۋاقىت پەن قوعامنىڭ دامۋىمەن جاعداي وزگەردى، قىتاي ءوز جۇيەلەرى مەن ساياساتتارىن ۋاقىتىندا تۇزەتىپ، اۋىلدىق جەرلەردە شارۋاشىلىق كەلىسىم-شارت جۇيەسىن جانە قالالارداعى ارتاراپتاندىرىلعان مەنشىككە ىقپال ەتتى، بۇل تۇزەتۋلەر قىتايدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. 30 جىلدىق اشىق ەسىك رەفورماسىنان كەيىن، سوڭعى 30 جىلدىق تاجىريبەگە قارسى تۇرۋعا قاجەتى جوق، العاشقى 30 جىلدار قىتايدىڭ ۇلتتىق جاعدايىنداعى سوتسياليزم قۇرىلىسىن زەرتتەۋدىڭ قۇندى تاجىريبەسى رەتىندە قالادى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق ماسەلەلەرگە دە قاتىستى. بۇگىن ءبىز «رەفلەكسيانى» ۇسىنامىز جانە وتكەن جۇمىستاردى جوققا شىعارمايمىز. ءبىز تاريحتى تولىعىمەن قۇرمەتتەيمىز، بىراق ءبىز شىندىقتى ەلەمەۋىمىز كەرەك. ەگەر 60 جىل بۇرىن سالىنعان ەتنيكالىق تەوريالار قىتايداعى ەتنيكالىق توپتاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردا كەزدەسەتىن ءارتۇرلى اعىمداعى پروبلەمالاردى جاقسى تۇسىندىرە الماسا، نەگە ءبىز «ۋاقىتتى العا جىلجىتىپ» جانە «شىندىقتى فاكتىلەردەن ىزدەيمىز» دەگەن ۇستانىمدى قابىلدامايمىز؟ ەتنيكالىق تەوريا مەن پراكتيكا تۋرالى ويلانۋ كەرەك پە؟ ەگەر قىتاي ەشقاشان كەڭەس وداعى ىدىراعان بولاشاقتى كورە المايتىنىنا كەپىلدىك بەرە الماسا، وندا قازىر قىتاي حالقى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردا كەزدەسەتىن پروبلەمالاردى تالقىلايىق، سونداي-اق ەلىمىز جويىلعانعا دەيىن كەڭەس اكادەمياسىنداعى بىرنەشە مارتە «ۇجىمدىق افازيا» جاعدايىن ۇرلاۋدان اۋلاق بولۋعا تىرىسامىز ەمەس پە؟ ءبىز تولىقتاي جويىلمايتىن تاۋەكەلدەر تۋرالى ويلانىپ وتىرامىز، جانە ءبىز ءىس-ارەكەتتەرىمىزدە اباي بولامىز، قانداي قاتە بار؟（三）رەسەي فەدەراتسياسىنداعى «ۇلت عيماراتىنداعى» ۇلتتىڭ تاراتىلۋى تۋرالى سوڭعى وقيعالار بارلىق كەڭەستەر ءۇشىن تاماشا بولدى. الپىس التى ميلليون ادام ءوز حالقىنىڭ اكىمشىلىك اۋداندارىنان تىس جەردە تۇرادى، ونىڭ ىشىندە 25 ميلليون ورىس، ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردىڭ مۇشەلەرى شەكارالار مەن اۋماقتاردى كوشىرۋگە ءماجبۇر بولدى، ال ەلدەر اراسىنداعى مۇلىكتىك داۋلار وسى جاڭا ەلدەردى الاڭداتتى. ال فەدەرالدىق جۇيەنىڭ (اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ) ەكىنشى قاباتى سەپاراتيستىك قوزعالىستاردىڭ ەكىنشى تولقىنىنا جول اشتى.ويتكەنى «كەڭەستىك ساياسي جۇيەدە ناسىلدىك ۇلتشىلدىق ينستيتۋتسيالاندى، ياعني ەلدىڭ اۋماعى مەن ونىڭ بارلىق تۇرعىندارى ناسىلدەرگە ورنالاستىرىلدى. سول جىلى بۋرجۋازدىق ايماقتىق فەدەراتسياعا قارسى تۇرعان جالعىز دۇرىس فەدەراليزم بولدى. دەگەنمەن، كەڭەس وداعىندا قۇرىلعان فەدەراليزم وسى ءناسىلشىل ۇلتشىلدىقتىڭ يدەولوگياسى مەن پسيحولوگياسىن قامتاماسىز ەتتى. ەگەر بۇل جاعداي وزگەرمەسە، رەسەي كوپۇلتتى فەدەرالدى مەملەكەت رەتىندە، كەڭەستىك قاتەلىكتەردى قايتالاۋ مۇمكىن دەپ ايتپاعان شىعار». سوندىقتان، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كوشباسشىلارى الدىندا تۇرعان ەڭ وزەكتى مىندەت - كەڭەس وداعىنىڭ «ۇلتتىق تەورياسىن» اينالدىرۋ جانە «رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ» «ۇلتتىق قايتا قۇرۋ» پروتسەسىن جاڭا باعىتتا باستاۋ. 1997 جىلى رەسەي فەدەراتسياسى 1934 جىلى باستالعان ۇلتتىق جەكە كۋالىكتە «ۇلتتىق قۇرامى» تاڭباسىنىڭ مازمۇنىن رەسمي تۇردە جويدى. «رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرىلعان ساتىنەن باستاپ، رەسەيدىڭ ساياسي تىلىندە بىرقاتار وزگەرىستەر بولدى. مۇندا: «رەسەيدىڭ بىرىڭعاي ازاماتى»، «ۇلتتىق ازامات» جانە «ساياسي ۇلت» تۇجىرىمداماسىن قۇرۋ جانە ورىس ۇلتى، تاتار جانە باسقا ەتنيكالىق توپتاردى رەسەيلىك ەتنيكالىق توپقا جانە تاتار ەتنيكالىق توپقا اينالدىرۋدى ۇسىندى. باسقاشا ايتقاندا، رەسەيدىڭ ساياسي تىلىندە رەسەي كوپۇلتتى ەلدەن كوپ ۇلتتى حالىقتاردىڭ: ۇلت-ۇلتتان تۇراتىن ءبىرتۇتاس ورىس ۇلتىنا اۋىستى. ءپۋتيننىڭ اكىمشىلىگى كەزىندە بىرنەشە مارتە «ورىس ۇلت پەن ۇلتتىڭ» قۇرىلۋىن بىرنەشە رەت شاقىردى. 2000 جىلى ءوزىنىڭ سالتاناتتى سوزىندە پۋتين: «بىزدە ورتاق وتانىمىز بار جانە ءبىز - حالىقپىز. ءوزىنىڭ 2004 جىلعى اشىلۋ سوزىندە ول بىلاي دەدى: «ءبىز كوپتەگەن يدەولوگيالىق كەدەرگىلەردى ەڭسەرىپ، ءبىر ۇلتقا اينالامىز جانە بىرتىندەپ ءبىرتۇتاس ۇلت قالىپتاستىرا الامىز.» پۋتين ۇلتتى «رەسەيدىڭ ۇلت حالقىنا» شاقىردى. «رەسەي حالقى» رەسمي ساياسي ءتىلدىڭ كۇشتى دالەلى بولدى، مەدۆەدەۆتىڭ 2008 جىلى پرەزيدەنتتىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىنە قاتىسقاندا: «مەن تەك ورىس ۇلتىنا انت بەرەمىن» دەپ ايتتى. سوڭعى جىلدارى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەتنولوگيالىق قوعامى باتىس ەتنومادەنيەتىنىڭ تەرمينولوگيالىق جۇيەسىن قابىلدادى جانە نەگىزىنەن باتىس سياقتى تەرمينولوگياعا يە بولدى.نەگىزگى وزگەرىستەر مىناداي: بىرىنشىدەن، «ەتنوستىق» جانە «ەتنيكالىق ەتنوستىق» ۇعىمى قوسىلدى. ورىس عالىمى «ەتنيكالىق حالىقتار« ءتىلدىڭ، مادەنيەتتىڭ، تاريحي تاعدىردىڭ، ايماقتىق جانە ەتنيكالىق سايكەستىكتەردىڭ ورتاق ماعىناسىن بىلدىرەتىن «مادەني» قوعامدار ەكەنىن ءتۇسىندىردى. ەكىنشىدەن، ول «ۇلتتىڭ» باستاپقى تۇسىنىگىن وزگەرتتى جانە «ساياسي ۇلتتىڭ» جانە «مەملەكەتتىك ۇلتىڭ» ماعىناسىن اتاپ ءوتتى. ناتيجەسىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ 120 «ۇلتتارى» (2002 جىلعى ساناق ناتيجەلەرى بويىنشى) «ەتنيكالىق حالىقتار» بولدى. تەرمين ەندى بىرتىندەپ رەسمي جانە اكادەميالىق ورتادا قولدانىلىپ كەلەدى جانە بىرتىندەپ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن قابىلدانادى. ەڭ ۇلكەن وزگەرىستەر: باستاپقىدا بولعان «ورىس حالقى» «ورىس ەتنيكالىق توبىنا»، باستاپقى اتالعان «تاتار ۇلتى»  ەندى «تاتار ەتنيكالىق توبىنا»، ال شەشەن حالقى «شەشەن ەتنيكالىق توبىنا» اينالدى ت.ب.. سونىمەن بىرگە «ۇلت» تەرمينى تەك مەملەكەتتىك ۇلت تۇسىنىگىندە، ياعني «رەسەي ۇلتى» دەگەندە عانا پايدالانىلادى جانە باتىستا «ۇلتتىڭ» تۇجىرىمداماسىنا تولىعىمەن سايكەس كەلەدى. قازىر رەسەيلىك عالىمدار كەڭەستىك داۋىردەگى «كوپ ۇلتتى ءبىرتۇتاس ۇلت» سىلتەمەسىن اۋىستىرۋ ءۇشىن «كوپ ۇلتتى ۇلتتىق بىرلىكتى» قولدانا باستادى. سونىمەن قاتار، «رەسەي فەدەرالدى مەملەكەتتىڭ ۇكىمەتى ءبىرتۇتاس باسشىلىعىن كۇشەيتىپ، ءوڭىر ءۇشىن ورتالىق «ۆەرتيكال» باسقارۋ جۇيەسىن قۇردى. ەل جەتى ايماققا ءبولىنىپ، ايماقتىق وكىلدى جەكە ءوزى تاعايىندايدى. اۋداننىڭ ءبولىنۋى ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ بولىمشەلەرى بار رەسەيلىك اسكەري بولىمشەلەرمەن بىردەي سايكەس كەلەدى. ورتالىق ۇكىمەت بارلىق اۋداندارداعى ورتالىق بيۋدجەتتىڭ جانە قارجىلىق جاعدايدىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ ءۇشىن اۋديتورلىق وكىلدەردى تىكەلەي جىبەرەدى. سونداي-اق، حالىق تاڭداۋىمەن تاڭدالعان مەملەكەتتىك بيلەۋشىلەردى، بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى تاعايىندايدى. ... پارلامەنتتەردەگى بارلىق ساياسي پارتيالار سايلاۋ ناۋقانىندا ورتالىق بيلىكتىڭ «تىك» كوشباسشىلىعىن قولدادى. ... ۇلتتىق اۆتونومدى ورگاندار اكىمشىلىك تۇرعىدان السىرەدى جانە اكىمشىلىك وڭىرلەردىڭ ءرولى كۇشەيتىلدى. بۇل شارالار رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۇكىمەتى «حالىقتار»، ونىڭ «اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالارى»، «اۆتونومدى پرەفەكتۋرالار» مەن باسقا ايماقتار اراسىنداعى ءتيىستى قارىم-قاتىناستى السىرەتۋگە تىرىساتىنىن جانە «ەتنيكالىق حالىقتار» «اۋماقتىق ساناسىن» تاراتىنىن كورسەتەدى. «ءبىرتۇتاس رەسسەي» پارتياسىنىڭ كوشباسشىسى جانە تاتارستان رەسپۋبليكاسى اۆتونوميالىق ايماعىنىڭ پرەزيدەنتى ينتەرنەتتە «كوپولشەمدى ينتەگراتسيا» تاقىرىبىندا ماقالاسىن شىعاردى جانە بىرىڭعاي ۇلتتىڭ قۇرىلىسىن بەلسەندى قولدادى. ول: «پليۋراليزم» ۇرانى فەدەرالدىق ەتنيكالىق ساياساتتىڭ ستراتەگيالىق كوشباسشىسى بولۋعا ءتيىس. «ءبىرتۇتاس رەسەي» پارتياسى بۇل ۇراندى قولدايدى، سەبەبى بۇل پارتيا پلاتفورماسىنىڭ فيلوسوفياسىنا جانە پارتيا جۇمىسىنىڭ رۋحىنا سايكەس كەلەدى » دەپ ايتتى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سوڭعى جىلداردا ەتنوميكا («ۇلتتىڭ» انىقتاماسى), ۇلتتىق ديسكۋرس جۇيەسى جانە باسقارۋ جۇيەسى بويىنشا جۇزەگە اسىرعان ماڭىزدى وزگەرىستەرى ءسوزسىز وتاندىق عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارۋى كەرەك. (4) قىتاي «ۇلت» تەورياسى تۋرالى ويلانۋ كەرەك جانە ونىڭ ساياساتىن «اقىل-ويدى بوساتۋ جانە شىندىقتى فاكتىلەردەن ىزدەۋ» رۋحىنىڭ باسشىلىعىمەن تۇزەتۋى كەرەك. رەسمي ءتىل ءبىلىمى رەسمي ءتىل رەتىندە تانىمال بولعاندىقتان، ۇلتتىق تەوريا ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ نەگىزى قالانعاننان كەيىن، ءتىپتى كەيبىر قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. بۇل رەسمي ديسكۋرسقا قارسى تۇرۋ كەرەك. دەگەنمەن، ۋاقىت پەن قوعام ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى. لەنين مەن ءستاليننىڭ قۇرعان كەڭەس وداعى تاراتىلدى. ءبىز اقىل-ويدى بوساتىپ، شىندىقتى فاكتىلەردەن ىزدەيمىز عىلىمي پىكىردى قولداپ، ۋاقىتپەن بىرگە جىلجۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، ەتنيكالىق ايماقتارداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەردى زەرتتەۋ ارقىلى بارلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ وزىندىك سانا-سەزىمىنىڭ ەۆوليۋتسياسىن تالداپ، ولاردى باسقا ەلدەردەگى ەتنيكالىق قاتىناستاردىڭ تەوريالىق تالقىلاۋلارى مەن ساياسات تاجىريبەلەرىمەن سالىستىرىپ، تاجىريبە نەگىزىندە سىناقتان وتكىزۋ كەرەك. ۇلتتىق تەوريا جانە ەتنيكالىق جۇمىستىڭ تيىمدىلىگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان ساتىنەن باستاپ باستالدى. بۇل پىكىرتالاس بارىسىندا بارلىق ادامدار ءبىر-بىرىنە ەشقانداي ساياسي قالپاقسىز ءار ءتۇرلى پىكىر ءبىلدىرۋى مۇمكىن، وسىلايشا كونسەنسۋس بىرتىندەپ تولىق جانە تەرەڭ عىلىمي تالقىلاۋلارعا قول جەتكىزە الادى جانە ءتيىستى تەوريالار مەن حالىقتار بىرتىندەپ جاڭا يدەيالارعا سايكەس تۇزەتىلەدى . ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ شىندىق ەكەندىگىنىڭي سەبەبى، ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ الەۋمەتتىك پراكتيكادان تۋىنداعانى جانە قوعامنىڭ شىندىقتى ءتۇسىندىرىپ، العا جىلجۋىمىزعا جول اشادى دەگەن فاكتىسى. كەيبىر ادامدار بۇل پىكىرلەردى شىندىق دەپ اتايدى. 1949 جىلدان كەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن جۇيەلەرى مەن ساياساتى كەڭەس وداعىندا زەرتتەلدى، ول حالىقارالىق جاعدايداعى باسىمدىققا يە تاريحي ماسەلەلەر بولدى. ءبىز توڭكەرىس پەن قۇرىلىستا اعا ۇرپاق رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ تاجىريبەسىن تولىقتاي سىيلايمىز، بىراق ءبىز ناقتى ماسەلەلەردى شەشە المايمىز، كەرىسىنشە ۋاقىتتى دامىتۋعا جانە زاماننىڭ دامۋىنا سايكەس جاڭا الەۋمەتتىك تاجىريبەلەردى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز. ءىس جۇزىندە ءبىز قىتايداعى ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ سوڭعى وقيعالارىن ءتۇسىنىپ، ەتنيكالىق ازشىلىق كادرلار مەن ولاردىڭ سۇراۋلارىنداعى حالىق تۋرالى شىنايى وي-پىكىرلەرىن ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ داۋىستارىن تىڭداپ، ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ جالپى جۇرتشىلىعىن قاناعاتتاندىرۋ جولدارىن زەرتتەپ، سونىمەن بىرگە ۇلتتىق بىرلىكتى جانە ەلدى ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. 哪些观点群众愿意接受，哪些做法客观效果最好，这些都是只有通过工作的实践才能找到答案。ادامدار الدىمەن «اقىل-ويدى بوساتۋ»، «شىندىقتى فاكتىلەردەن ىزدەڭىز»، «پراكتيكا»- بۇل شىندىقتى تەكسەرۋگە ارنالعان جالعىز ستاندارت دەپ تۇسىنەدى. ەگەر قازىرگى زامانعى حالىقارالىق ساياساتتا جانە قازىرگى زامانعى مەملەكەتتىك كونتسەپتسيادا ەتنيكالىق الماسۋدى دامىتىپ، شەتەلدىك كۇشتەردىڭ ارالاسۋىمەن ەڭ باستى «ۇلتشىلدىق» تۇجىرىمداماسىن اشىق تالقىلايتىن بولساق، قىتايدىڭ داۋىرىندەگى ءداستۇرلى ەتنيكالىق قاتىناستاردىڭ جويىلۋمەن تانىسىپ، ءبىزدىڭ ەلدەگى ۇلتتىق قاتىناستار بولاشاقتا ودان دا كۇردەلى ءارى ناشار بولادى. ەگەر قىتايدا بارلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءبولىنۋ ورىن الىنسا، وندا ولار  كەيىن «جەڭىلگەندەر» بولادى. ال يۋگوسلاۆيا - ەڭ تاڭعالارلىق مىسالداردىڭ ءبىرى. ءبىز ءاربىر «ۇلتتىڭ» كەڭ اۋقىمىنىڭ نەگىزگى قىزىعۋشىلىعى مەن ۇزاق مەرزىمدى قىزىعۋشىلىعى بۇكىل قىتايلىقتاردىڭ مۇددەلەرىنە سايكەس كەلەتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. تەك قانا «ۇلت» تەورياسىندا قىتايدا «ۇلت قۇرىلىسىنىڭ» جاڭا شەڭبەرىن قايتا ويلاستىرىپ، 1,3 ميلليارد ادامدار «قىتاي ۇلتتىن» تۇپكىلىكتى سەبەپتەر مەن جۇيەلەردەن ۇلتتىق ءبولىنۋدىڭ كەز-كەلگەن مۇمكىندىگىن جوققا شىعاراتىن نەگىزگى توپ رەتىندە قارالۋى كەرەك. بۇل قىتايدىڭ ەتنيكالىق ماسەلەلەرىنىڭ كەلەشەگى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق تەوريا مەن نەگىزگى جۇيەگە قاجەتتى تۇزەتۋلەر جاسالمايىنشا، ءاردايىم ۇلتتىق بىرلىكتىڭ جاعدايى تۇراقسىز بولادى. سوندىقتان ورتالىق ۇكىمەت ساياسي جۇيەنىڭ كەز-كەلگەن ماڭىزدى رەفورماسىنا اباي بولۋ كەرەك. كۇردەلى ەتنيكالىق قاتىناستار جاعدايىندا ساياسي قايتا قۇرىلىمداۋدىڭ اشىقتىعى كەڭەس وداعىنىڭ باقىلانبايتىن وقيعالارىن اشىپ، كەڭەستىك كوشباسشىلاردىڭ كۇتپەگەن جاعدايىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلدى. ءبىز بۇل تاريحي ساباقتى ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك.

قىتايدىڭ ۇلتارالىق قارىم- قاتىناستارىن بولاشاقتا قالاي جاقسارتۋ قاجەت؟

قىتايدىڭ ەتنيكالىق قاتىناستارىن قالاي رەتتەستىرۋ كەرەكتىگى تۋرالى وي تولعاساق، بۇل ماسەلەنى بىرنەشە جاعىنان زەرتتەۋگە بولادى.(1) بىرتىندەپ ازاماتتاردىڭ تولىق ۇجىمىنىڭ «ۇلت» تۇسىنىگىنىڭ ايقىنجالۋىن رەتتەستىرۋ.

1. «ۇلت» تەرمينىنىڭ تاريحي شىعۋ تەگى مەن تيىمدىلىگىن تالقىلاۋ جانە ءتۇسىندىرۋ. قىتاي تاريحىنداعى اپيىن سوعىسىنان باستاپ، جاپون باسقىنشىلىعىنا قارسى سوعىسقا دەيىنگى بىرقاتار يمپەرياليستىك اگرەسسيالىق سوعىستارىنىڭ تاريحي پروتسەسىن بىرىكتىرە كەلە، ءبىز حان، مان، مەن، حۋەي، تسزان سەكىلدى ەتنوستاردىڭ «ۇلت» اتانۋى يمپەراليزمنىڭ تۇپكى ويى ەكەندىگىن ايقىنداۋىمىز قاجەت. قازىرگى ازاماتتىق مەملەكەتتىڭ ساياسي شەڭبەرىندە جانە ديسكۋرس جۇيەسىندە قىتايدىڭ «ۇلت» ۇعىمىن قىتاي ۇلتىنا نەگىزدەلە وتىرىپ ايقىنداۋ قاجەت.بۇگىنگى تاڭدا قىتاي بولاشاقتاعى «ۇلت قۇرۋداعى» باعىتىن ايقىندايتىن ازاماتتىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدا. حح عاسىردىڭ 50- جىلدارىنان باستاپ، قىتايدا 56 ۇلت وكىلدەرى اجىراتىلادى، ول امەريكانىڭ «ەتنيكالىق توبىمەن» سايكەستەندىرىلەدى (ەۋروپالىق ناسىلدىلەر، قارا ناسىلدىلەر، ازياتتىق تەك، امەريكالىق ۇندىستەر جانە ت.ب.), بۇل «ەتنيكالىق توپتاردىڭ» ءوزىن ۇلتتىق شىعۋ تەگى، ءداستۇرلى تۇراق جەرى، ءدىنى سەكىلدى فاكتورلاردىڭ جەرگىلىكتى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ ارەكەت ەتۋگە، ەرىكتى تالاپتارعا سايكەس، بولاشاقتا ءتۇرلى توپتاردىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرى ء(تىلى، ءدىنى، سالت- ءداستۇرى جانە ت.ب.) مەن تاريحي مۇرالارىن (ۇلتتىڭ شىعۋ تەگى، اتامەكەنى جانە ت.ب.) بەينەلەيتىن «توپتارعا» اجىراتۋعا بولادى. ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار- ساياسي جاعداي نەمەسە قۇقىقتىڭ مىندەتتەردەگى ايىرماشىلىقتاردان ەمەس، مادەني ەرەكشەلىكتەر مەن تاريحي مۇرالارداعى ايىرماشىلىقتاردان تۋىندايدى. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى توپتاردىڭ قالاي بولىنەتىندىگىنە قاراماستان، بۇگىنگى ازاماتتىق مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ بارلىعىندا تولىق تەڭقۇقىلى ازاماتتىعى بار، ولار ورتاق ماقساتتى كوزدەگەن جانە ورتاق بولاشاعى بار باۋىرلار. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ «ۇلت ساياساتى» بار كۇشىمەن مادەني ەرەكشەلىكتەرى بار از ۇلتتى حالىقتاردىڭ تەڭقۇقىقتارى مەن ازاماتتىقتىق قۇقىققا نەگىزدەلگەن ساياسي جۇيەسى مەن باسقارۋ جوسپارىنا لايىقتى بولۋى ءتيىس. ەسكەرە كەتەتىن جايت، قىتاي ۇلتىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان 56 ەتنيكالىق توبى قاۋىمداستىق رەتىندە قالىپتاسقان، «قىتاي حالقى» دەگەنىمىز حان ۇلتى ەمەس، ال «قىتاي حالقىنىڭ مادەنيەتى» حان ۇلتىنىڭ مادەنيەتى ەمەس، ول 56 ۇلتتىڭ ءار وكىلىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ بىرىكتىرىلۋى عانا ەمەس، بارشا ەتنيكالىق توپتاردىڭ ۇزاق تاريحي كەزەڭدە ءبىر ارناعا قوسىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان «پليۋراليستىك ءبىرتۇتاس» ەرەكشە مادەنيەت. «قىتاي حالقىنىڭ» جانە «ۇيلەسىمدى» مادەنيەتى ەڭ الدىمەن ءتۇرلى فاكتورلاردى ۇيلەستىرۋ مەن وزىنە ءتان قاسيەتتەردى جوعالتپاۋىندا تانىلادى. قىتاي حالقىنىڭ ەتنوسارالىق مادەني بايلانىستارى، ۇلتارالىق نەكە، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعىنىڭ تاريحى ەرتە زاماننان باستاۋ الادى، بىراق يمپەرياليزم ادەيى قىتايدىڭ ءار حالقىنىڭ ايىرماشىلىقتارىن ولاردى «ۇلت» رەتىندە انىقتاۋ ءۇشىن ىزدەدى، حح عاسىردىڭ 50- جىلدارى «ۇلتتى اجىراتۋدا» دا ەتنيكالىق توپتاردىڭ  “异” ىزدەدى جانە ولاردىڭ اراسىنداعى «ورتاق» ەلەمەنتتەرگە ءمان بەرمەۋگە تىرىستى. نە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە، نە حالىق سالت- ءداستۇرىن زەرتتەۋگە قاراماستان، ءبىز قىتاي حالقىنىڭ ءار ەتنيكالىق توپتارى اراسىنداعى كوپتەگەن مادەني فاكتورلار مەن ۇلگىلەردى انىق بايقاي الامىز، «پليۋراليستىك جاعىنان بىرتۇتاستىقتىڭ قۇرىلىسىن كۇشەيتتى»، تەك بۇرىندا ءار ەتنيكالىق توپتىڭ مادەني ەرەكشەلىگىن ىزدەستىرۋدە بۇل ورتاق قاسيەتتەرگە ءمان بەرمەدى. ونى بولاشاقتا عىلىمي ورتالار مەن مادەنيەت سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەر قىزىعۋشىلىق تانىتۋ مەن كۋلتتاۋ سفەراسىنا ەڭ باسىنان ءمان بەرۋ كەرەك، قىتاي ۇلتى مادەنيەتتىڭ ورتاق ءبازيسى بار حالىق، ەگەر مادەنيەتتى مويىنداۋ باستى نەگىزگە اينالماسا، ساياسي مويىنداۋ ءالسىز ءارى ۇزاق ءومىر سۇرۋگە داعدىسى بولماس ەدى.

2. ورتالىق ۇكىمەت پەن حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇراۋشى توپ (حان ۇلتى) از ۇلتتى حالىقتارعا شىن نيەتىمەن قامكورلىق پەن كومەك كورسەتۋى ءتيىس. ەرتە كەزدەردەن-اق حان ۇلتىنىڭ حالقىنىڭ باسىمدىلىعى، قونىستانۋ ايماعى، ءبىلىمى مەن ەكونوميكالىق دامۋ تالاپتارى جاقسى بولعاندىقتان، مەكتەپتەگى وقۋ قۇرالدارىندا ءار از ۇلتتى حالىقتار توبىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن قىتاي ۇلتىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى وتە از باياندالعان، ءارى ۇلتتار اراسىنداعى ايىرماشىلىعىنىڭ نەگىزى دارۆين ءىلىمىنىڭ شەڭبەرىندە تۇسىندىرۋدە جاتىر، سوندىقتان حان ۇلتىنىڭ بولىگى مەن حالقى اراسىندا جالپىعا ورتاق «ۇلكەن ۇلتشىلدىق» پسيحولوگياسى مەن از ۇلتتى حالىقتاردىڭ نە كوپ، نە از بولۋىنداعى قاتە تۇسىنىستىك پەن ديسكريميناتسيا تۋادى. بۇل كوزقاراس سوڭعى جىلدارى كوشىپ- قوناتىن حالىقتىڭ كوپشىلىگى باتىس ايماققا قونىس اۋدارعان سوڭ ايقىندالا ءتۇستى،ول مەملەكەتتەگى ەتنيكالىق قاتىناستارعا كەرى اسەرىن تيگىزدى. ءتىل، ءبىلىم شارتتارى سەكىلدى فاكتورلار اسەرىنەن، كەيبىر از ۇلتتى حالىق مۇشەلەرى اۋىل مەن قالا قوعامىنا كىرۋ، تەڭ قۇقىق ءۇشىن كۇرەس پەن مۇمكىندىكتى دامىتۋ كەزىندە كوپتەگەن قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەرگە تاپ بولدى. وسىلايشا زاڭ ەرەجەلەرىندەگى تەڭ قۇقىقتىقتان بولەك ەتنيكالىق حالىقتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن مۇشەلەرى مەن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ۇكىمەت از ساندى ۇلتتارعا حانزۋلارعا قاراعاندا كوبىرەك ماحاببات پەن جىلۋلىق كورسەتۋى ءتيىس، ولار قامقور بولىپ، كومەك كورسەتۋگە مىندەتتى. بۇگىنگى وي تولعاۋدا ءبىز قىتاي حالقىنىڭ «ۇلت» تۇسىنىگىن كۇشەيتۋىمىز قاجەت، بىراق ەگەر مەملەكەتتىڭ از ۇلتتار بولىگىنىڭ حالقى ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى مەن دامۋ پروتسەسسىندە ىشكى ويىنداعى شىنايى سەزىمنەن باستاپ، ءوزىن ۇلكەن وتباسىنىڭ ىشىندەگى ناعىز باۋىر ساناماسا، وندا از ۇلتتى حالىقتىڭ «ۇلت» تۇسىنىگىنىڭ ۇسىنىسىن، رەتتەستىرۋىن قالاي السىرەتۋىن شىن مانىندە دۇرىس ساياساتتىڭ ءادىسى بىرىكتىرۋشى كۇش اسەرىنە يە بولماۋىمەن عانا قويماي، كەرىسىنشە ولاردا كۇمان تۋدىرۋى مۇمكىن، كەرى اسەر تۋدىرۋى مۇمكىن، ولار بار كۇش- جىگەرىمەن قورعاعان تاۋەلسىزدىك جاعدايى دا قالىپتى قۇبىلىس. سوندىقتان ۇلت تەورياسى، جۇيەسى مەن ساياسي رەتتەستىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتى- قىتاي حالقىنىڭ نەگىزگى توبىن قۇرايتىندار (قىتايدىڭ جالپى حالقىنىڭ 90%- نان كوپ  مولشەردى حان ۇلتى قۇرايدى) مەن ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى ۇكىمەتتەر سانا مەن قىزمەتتەگى «ۇلى حان ۇلتى» پسيحيكاسىنا ءالى كەلدى، ماڭىنداعى ءار از ۇلتتى حالىقتارعا، ونىڭ ىشىندە زيالى، وقۋشى، جۇمىسشى شارۋا، مال شارۋاشىلىعى قىزمەتكەرلەرىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، كومەك كورسەتەدى، ولارعا جان- جاقتى كومەك كورسەتۋ، ولار تاپ بولعان ءتۇرلى قيىندىقتاردى شەشۋدە بار كۇشىمەن كومەك بىلدىرەدى، ولاردىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ءتىلىن ساقتاۋعا دەگەن ىنتاسىنا تۇسىنىستىكپەن قارايدى، ءدىني سەنىمى مەن تۇرمىستىق ادەت- عۇرپىن سىيلايدى، ءبىر- بىرىنە دەگەن قاتىناسى تەڭدىكتە وزدەرىن قامقور استىنداعىلاردىڭ ورنىنا قويىپ جانە شىنايى قامقورلىق پەن مەيىرىمدىلىك كورسەتەدى. حان ۇلتىنىڭ ءداستۇرى مەن ايقىن ەمەس تۇسىنىك جاعىنان ءدىني سەنىمدى العاندا، ءتۇرلى ساناتتاعى ۇكىمەت مەن حانتسزۋ حالقى كەيبىر از ساندى ۇلتتار (تسزان ۇلتى، ۇيعىر ۇلتى سەكىلدى) ءدىني سەنىمىنە ۇلكەن تۇسىنىستىك پەن شىدامدىلىق قاتىناسىنداعى قولداۋ بىلدىرەدى. حان ۇلتى ورتاق ءتىل قوعامىنىڭ وكىلدەرى بولعاندىقتان، ادامداردىڭ ءتۇرلى انا تىلدەرىنە نازار اۋدارمايدى، وعان قوسا كوپ ءتىلدى قورشاعان ورتادا تۇراتىن از ساندى ۇلتتار حالقىنىڭ الدىنداعى قارسىلىقتا، ولاردىڭ مادەنيەتتە، ءبىلىمنىڭ دامۋ باعىتىنداعى ارنايى سۇرانىسقا كوڭىل قويماۋى ءتيىس. 2010 جىلعى «ۇكىمەت جۇمىسىنىڭ تۋرالى بايانداماسىنداعى» ۆەننىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، ءبىز «از ساندى ۇلتتار مەن اۋداندارداعى ءتۇرلى ەتنيكالىق توپتار حالقىنا وتانىمىزدىڭ بارلىق وتباسىلارىنىڭ جىلۋلىعىن تولىعىمەن سەزدىرۋىمىز قاجەت»، وعان قوسا از ساندى ۇلتتار مەن ەليتالارعا وسى ۇلكەن وتباسىدا ناعىز تەڭدىك پەن ابىروي ءلاززاتىن سەزدىرۋمىز قاجەت. وسىلاي عانا از ساندى ۇلتتار ساناسىندا «قىتاي حالقى» ءوز ء"ۇيى" رەتىندە قابىلدانادى، «ەتنيكالىق توپتىڭ» تىلەكتەستىگى ورنىن قابىل ەتۋ جانە بىرتىندەپ ۇلتتىڭ ۇلكەن وتباسىنا بىرىگەدى. بۇل قىتاي حالقىنىڭ قاتىناستارىن جاقسارتۋ مەن رەتتەستىرۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى العىشارتى، ەگەر مۇنى جۇزەگە اسىرا الماسا، شاراسىز از ساندى ۇلتتار ەليتاسى مەن حالقى حان ۇلتى مەن ورتالىق ۇكىمەتكە كۇمان تۋادى.

3. باتىس اۋداندارىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتۋ، بۇگىنگى «ەتنيكالىق توپ ءبولىنۋ دەڭگەيىن» وزگەرتۋ. قىتايدىڭ باتىسىنداعى كەي اۋدارداعى از ساندى ۇلتتار حالقىنىڭ دامۋ العىشارتى مەن تابىس كولەمىنىڭ جاعالاۋداعى حان ۇلتى تۇرىپ جاتقان اۋدانداردان ايقىن تومەندىگى، قىتايدىڭ ورتاق قوعامىنىڭ ەكونوميكالىق دامىعان اۋداندار ايىرماشىلىعىن ازايتۋ ءۇشىن جانە مەملەكەت بىرتۇتاستىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، «باتىستى يگەرۋ» جانە ورتالىق پەن شىعىس اۋداندارداعى پروۆينتسيالار مەن قالالاردىڭ تيبەت، شىڭجاڭ سەكىلدى اۋداندارىنا كومەگى وتە قاجەت ءارى ۋاقىتىلى بولدى. بىراق مۇنداي كومەك ورتالىق ۇكىمەت پەن دامىعان اۋدانداردىڭ ورتالىقتان الىس ورنالاسقان اۋداندارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدى قاجەت ەتتى، زاماناۋي ۇلتتىق مەملەكەت تەرريتورياسىنداعى بارشا ازاماتتار بىردەي دەڭگەيدەگى ينفراقۇرىلىم مەن الەۋمەتتىك قىزمەتتى قولدانىلۋى ءتيىس. ەگەر بەرىلگەن ينفراقۇرىلىم مەن الەۋمەتتىك قىزمەت جۇيەسى بەلگىلەنگەن ۋاقىت ىشىندەدايىندالماسا، باتىس حالقى مەملەكەتتىڭ تولىق قۇقىلى ازاماتى رەتىندە ورتالىق ۇكىمەتكە سەبەبىن ايقىنداپ بەرۋدى تالاپ ەتۋگە قۇقىلى: «بۇل ايماق تا قىتاي تەرريتورياسى، ءبىز بارلىعىمىز ءبىر مەملەكەت ازاماتتارىمىز، وندا نەگە تەڭىز جاعالاۋىندعى ايماقتار مەن قالالاردىڭ ينفراقۇرىلىمى، الەۋمەتتىك قىزمەتى مەن جاعدايىنىڭ جوباسىنىڭ دەڭگەيى مەن باتىس ايماقتاردا ايقىن ايىرماشىلىق بار؟ ۇكىمەت وسىنداي ايىرماشىلىقتاردى ازايتۋ ءۇشىن شىنىندا بار كۇشىن سالادى ما، جوق پا؟»  وسىنداي جاعىنان تۇسىندىرگەندە، ورتالىق پەن تەڭىز جاعالاۋى ايماعىنداعى پروۆينتسيالار مەن قالالاردىڭ قىتاي باتىس بولىگىندە ايتارلىقتاي ينۆەستيتسيالارى بار، سوندىقتان باتىس بولىكتەگى از ساندى ۇلتتار ازاماتتارى ورتالىق ۇكىمەتتىك اپپارات پەن تەڭىز  جاعالاۋىنداعى قالا مەن پروۆينتسيالارعا «ريزاشىلىعىن» ءبىلدىرۋدىڭ امالىن تابۋى ءتيىس. قىتايدىڭ باتىسىنداعى حالىق بۇل نۇسقاعا نيەت بىلىدىرمەدى. حالىق ساناعىن جۇرگىزۋ مەن ۇكىمەتتىڭ ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، باتىس ايماقتاعى ۇلتتاردىڭ كەيبىرى ءبىلىم، قىزمەت وبلىسى، ماماندىعى، تابىس قۇرىلىسى سەكىلدى جاعىنان بۇكىل مەملەكەتتىڭ ورتاشا دەڭگەيىمەن سالىستىرعاندا ايقىن ايىرماشىلىق بار، باتىس جاقتاعى قوعام عىلىمى قاتاڭ «ۇلتتىق ءبولىنىس دەڭگەيىن» تۇسىندىرەدى. مىسالى 2000 جىلى تسزان ۇلتىنىڭ التى جاستان اسقان «ءبىلىم الماعان» حالقىنىڭ سانى 45.5% قۇرادى، حان ۇلتىنىڭ 7.3%- نان الدەقايدا اسىپ تۇسكەن; سول جىلى ۇيعىر حالقىنىڭ تابىسىندا «مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە، پارتيا ۇيىمىندا، وندىرىستىك سالادا بىرلىك جاۋاپتى ادامدار 0.84 قۇرادى، حان ۇلتىنىڭ 1.72% دا از; 2008 جىلى شىڭجاڭنىڭ وڭتۇستىك ايماعى، حوتان، قاشعار ايماعىنداعى شارۋالار جىلىنا جان باسىنا شاققانداعى تازا تابىسى 2070 يۋاننان 2627 يۋانعا دەيىن، سول جىلى تيبەت اۆتونوميالىق پۋدانىنىڭ شارۋاسىنىڭ تازا تابىسى 3176 ءيۋاندى قۇرادى، چجەتسزيان، تسزيانسۋ پروۆينتسيالارىنداعى شارۋالاردىڭ 9278 يۋان مەن 7356 يۋان تازا تابىسىنا قاراعاندا الدەقايدا از ەكەندىگى ايقىن بايقالادى». بۇل ماكروسكوپيالىق ءتۇردىڭ كونسترۋكتيۆتى ايىرماشىلىعى الەۋمەتتىك تاپ قايشىلىعى مەن ەتنيكالىق توپ قاتىناسىنىڭ قايتا بىرگە قوسىلۋىنا اكەلەدى، ولار ءسوزسىز ۇلت ارالىق تۇسىنىسپەۋشىلىك پەن قايشىلىقتى كۇشەيتەدى، بولاشاقتا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت كەزەڭىندە مانساپ دامۋىن ۇيرەتۋ ارقىلى، از ساندى ۇلتتارعا كادرلار دايارلاۋ مەن باتىس ايماقتاعى ەكونوميكالىق دامۋىن اناعۇرلىم تەزدەتۋ قاجەت.

4. جەڭىلدىك ساياسات وبەكتىلەرىنىڭ "ۇلتتان" "اۋدانعا" رەتتەستىرىلۋى. ەلدىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىسىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر ورىن العان سوڭ، xالىقتىڭ جەكەلەگەن توپتارىنا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن (وبەكت كوپ ساندى نە از ساندى ۇلت بولۋى مۇمكىن), بەلگىلى ءبىر وتپەلى كەزەڭدە، ۇكىمەت توپتارعا جەڭىلدىك ساياساتىن جۇرگىزۋى ءتيىس، بۇل توپتاردىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا، جۇمىسپەن قامتۋ مەن تابىس الۋداعى جاعدايلارىن وزگەرتۋ ارقىلى، قازىرگى قوعامدىق يەرارxيالىق قۇرىلىستى رەتتەستۋرۋدەگى ماقساتىنا جەتەدى. بىراق قازىرگى ازاماتتىق قوعام ءپريتسيپى تۇرعىسىنان قاراعاندا، بۇل اقىرىندا تەڭ ەمەس ساياسات، ءارى كوپ ساندى ۇلتتاردىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى قابىلداۋى مۇمكىن ەمەس ساياسات، رەسەيلىكتەردىڭ كەڭەستىك جۇيەگە كەلىسپەۋشىلىك بىلدىرگەندىگىنىڭ ءمانى دە وسىندا. كوپتەگەن شەتەلدىك زەرتتەۋلەر توپ كومەگىمەن وبەكتىگە جەڭىلدىك ساياساتىن جۇرگىزۋ ءتۇرلى توپ مۇشەلەرىندە تۇسىنىسپەۋشىلىك پەن قاراما- قايشىلىق تۋدىراتىندىعىن كۋالاندىرادى، ايماقتىق كومەك كورسەتۋ ساياساتىنىڭ ورنىنا ەتنيكالىق توپقا جەڭىلدىك جاساۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق پەن مەملەكەت بىرتۇتاستىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بەلگىلى ءبىر ايماقتى قولدانۋ ۇلتتى جەڭىلدىك ساياساتىنىڭ وبەكتىسىنە اينالدىرۋدى بىلدىرمەيدى، جالپىلاپ ايتقاندا، ايماقتىڭ دامۋ ساياساتى مەن ينۆەستيتسيالاندىرۋ xالىقتىڭ جەڭىلدىك ساياساتىنا قاراعاندا از ساندى توپتار قاقتىعىسىن اناعۇرلىم ازايتادى. قىتاي ۇكىمەتى ءار از ساندى ۇلتتارعا كوپتەگەن باعىتتاردا جەڭىلدىك جاساپ، ولار مەملەكەت قۇرىلۋىنان كەيىنگى مەرزىمدە وڭ ناتيجە كورسەتتى، از ساندى ۇلتتاردىڭ ءبىلىم مەن بيزنەس سالاسىنداعى دامۋى ايتارلىقتاي ناتيجە كورسەتتى، بۇل بولۋى ءتيىس ناتيجەلەر. بىراق نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق جايت، مەملەكەت قۇرىلعاننان كەيىنگى جۇزەگە اسىرىلعان ۇلتتىق جەڭىلدىك ساياساتى جوسپارلى ەكونوميكالىق جۇيە قۇرامىنداعى ساياسات،  ويتكەنى رەفورمالاردان كەيىن جۇمىسپەن قامتۋ، قارجىلاندىرۋ جانە وزگە دە سالالاردا نارىقتىق مەxانيزمنەن اكىمشىلىك باسقارماسىنىڭ جوسپارلى جۇيەسىن الماستىردى. شىندىعىنا سايىپ كەلگەندە،  بىرقاتار جەڭىلدىك ساياساتى ءىس جۇزىندە باستاپقى قارقىندىلىعىن جوعالتتى، ءتىپتى جۇيە ىرگەسى شايقالىپ، الەۋمەتتىك شارتىنان ايىرىلعان اتاۋى عانا قالدى. ءدال وسى جاڭا وزگەرىستەردىڭ سەبەبىنەن، ءبىز از ساندى ۇلتتاردىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ جاڭا جولىن ويلاپ تابۋىمىز قاجەت. دەمەك، ءبىز ءوز وتكەنىمىز بەن سىرتقى ەل تاجىريبەسى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلعان جەڭىلدىك ساياساتىنىڭ بولاشاقتاعى بالاما ءتاسىلىن بار تالپىنىسىمىزبەن زەرتتەپ شىعارۋىمىز قاجەت. ۇزاق مەرزىمدى دامۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك،  از ساندى ۇلتتاردىڭ باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ناتيجەسىندە عانا ولاردىڭ الەۋمەتتىك يەرارxياداعى ورنىن ايتارلىقتاي جاقسارتۋعا بولادى.  وعان قوسا از ساندى ۇلتتاردىڭ توپتىق جەڭىلدىك ساياساتىن ۇزاق مەرزىمدە جۇزەگە اسىرۋدا، از ساندى ۇلتتاردىڭ كەي بولىگىندە ءوزى- وزىنە دەگەن سەنىمدىگىلىگى مەن رۋxتىڭ تەرىس اسەر ەتۋىنە ارەكەتتەسەدى، ساياساتقا تاۋەلدىلىك سەنىمى ارتادى، ەتنيكالىق توپتار يەرارxياسى مەن توپتار اراسىنداعى تابىس ايىرماشىلىعىن جويۋعا ارەكەتتەسپەيدى. از ساندى ۇلتتار دامۋىن مەملەكەت تاراپىنان قولداۋداعى بالاماسى رەتىندە ۇلتتى جەڭىلدىك ساياساتى وبەكتىسى رەتىندە ساناۋدان از ساندى ۇلت تەرريتورياسىنىڭ دامىماي قالعان ايماعىنىڭ جەڭىلدىك وبەكتىسى رەتىندە ساناۋعا بولادى. سونىمەن قاتار ۇزاق ۋاقىت بويىنا ۇلت "مۇددەسى" جانە دامۋ مۇمكىندىگى سانالعان كوزقاراستى بەرىلگەن ايماقتاعى بارشا ۇلتتاردىڭ ورتاق "مۇددەسى" مەن دامۋ مۇمكىندىگى رەتىندە قاراستىرۋ، جەرگىلىكتى xالىقتىڭ ناقتى قاجەتتىلىكتەرىن دامۋ يادروسى دەپ ساناپ، قۇرىلىس پەن ءبىلىم سالاسىندا قارجىلاندىرۋدى ارتتىرۋ قاجەت، الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرۋ قاجەت، ال جۇمىسپەن قامتۋدى رەتتەستىرىپ تابىس كوزىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ قاجەت، تەڭىز ايماقتارى مەن باتىس ايماقتىڭ تەرريتوريالىق ايىرماشىلىقتارىن ازايتۋ ءتۇرلى ايماقتا تۇرىپ جاتقان xالىقتىڭ تابىس كوزىندەگى ايىرماشىلىقتاردى وزگەرىسكە اكەلەدى. ال مەملەكەتتىك ينۆەستيتسيالار ينفراقۇرىلىم مەن الەۋمەتتىك قوعامدىق بيزنەس سالالارىنا قۇيىلۋى ءتيىس، باتىس ايماقتاعى از ساندى ۇلتتار xالقىنىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى مەن باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىگىن ۇلعايتۋدى باستى ماقساتتىڭ ءبىرى رەتىندە الۋ ارقىلى عانا ۇلتتار اراسىنداعى "ناعىز تەڭدىككە" قول جەتكىزۋگە كومەگىن تيگىزەدى. ۇلتتىق كۇماندى تولىعىمەن جويۋ، ۇلتتىق تۇسىنىسپەۋشىلىكتى بولدىرماۋ، ەتنيكالىق توپتار يەرارxياسىن جويۋدىڭ مۇمكىن العىشارتى نەگىزىندە عانا توپتار ەليتاسى "ۇلت" الاتىن ورنىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى بار، سوندا عانا ولار وزدەرىن "قىتاي ۇلتىنىڭ" مۇشەسى ەكەندىگىن قابىلداي الادى، سونىمەن قاتار از ساندى ۇلتتار توبى ءوز مادەني ەرەۋشەلىگىن ساقتاي الادى. (2) "ۇلت" پەن " تەرريتوريا" اراسىندا قالىپتاسىپ قالعان بايلانىستى السىرەتۋدە جۇزەگە اسىرىلعان اۆتونوميالىق ايماق ارەكەتى XX عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قىتايدىڭ از ساندى ۇلتتاردىڭ تۇرعىلىقتى ايماعى اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق، مادەني جانە ءبىلىم بەرۋدە ءالى دە ءبىر- بىرىنە قاراما- قارسىلىق الشاقتىق جاعدايىنداعى باسقارۋ رەجيمىندە تۇر. تەڭىز جاعالاۋى ايماعىنىڭ مودەرنيزاتسيالانعان وندىرىستىك سالا،ەنەرگورەسۋرس ءوندىرىسى،  كولىك ءوندىرىسى، xالىقارالىق ساۋدا، قىزمەت كورسەتۋىنە سايكەس، باتىس ايماقتاعى از ساندى ۇلت تۇرىپ جاتقان ايماعىنا تارالۋى مەن دامۋى، شىن مانىندە اۆتونوميالىق ايماق باسقارۋ رەجيمى وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ءداستۇرلى تايپالىق قوعامنىڭ جارتىلاي جابىق، ءوزى- وزىنە تاۋەلدى ەكونوميكالىق ۇلگىسىنىڭ ۇزاق مەرزىمگە ساقتالۋى مۇمكىن ەمەس، زاماناۋي مەملەكەتتە شيكىزات، كاپيتال، كاسىپكەرلىك، ەڭبەك، تەxنيكالىق جانە باسقارۋشى قىزمەتكەرلەر جارتىلاي دايىن ءونىم مەن دايىن ونىمدەر بۇكىل مەملەكەت ايماعىندا(تىپتى ساۋدا كەلىسىمىنىڭ xالىقارالىق نارىعىندا) ەركىن ءجۇرۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان xان ۇلتى مەن از ساندى ۇلتتار مۇشەلەرىنىڭ ايماعىندا ءجۇرۋ قوعامدىق ەكونوميكا دامۋىنىڭ العا جىلجۋىن كورسەتەدى. رەفورمالار مەن اشىق ەسىك ساياساتى قولدانىسقا ەنگىزىلگەن ساتتەن باستاپ، مەملەكەتىمىزدىڭ باتىس ايماقتارىندا ۇزاق مەرزىمدى قونىستانعان حالىقتارى (تيبەتتىكتەر، ۇيعىرلار سەكىلدى) دا شىعىس تەڭىز ايماعى قالالارىنا كوشى-قون ءۇردىسىن باستادى، بۇل ءۇردىس بولاشاقتا ءسوزسىز جالعاستى. وڭىرارالىق ەركىن قوزعالىس پەن كوشى-قون ارقىلى از ساندى ۇلتتار مۇشەلەرى بولىپ تابىلاتىن قىزمەتكەرلەر ءوز وتباسى مۇشەلەرىمەن بىرتە-بىرتە وزگەرىپ، ءداستۇرلى قونىستانۋ مودەلىنىڭ يادروسىنا اينالادى، وسىلايشا بولاشاقتا از ساندى ۇلتتار ءۇشىن ەلدىڭ كەز كەلگەن ايماعىنداعى نارىققا كىرۋ مۇمكىندىگى بەرىلەدى، ءتۇرلى جەردىڭ ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمىنا ەنە الادى، سوندىقتان ولار باسقا ۇلت مۇشەلەرىمەن كەڭىنەن بايلانىس نىعايتادى، ءوزارا مادەني الماسۋدى جاقسارتادى. ءاربىر ۇلتتىق ازشىلىق وكىلى بەرىلگەن ۇلتتىڭ قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق مەرەكەسىندەگى ارتىقشىلىعىنا سايكەس (مىسالى قوعامدىق تاماقتاندىرۋ سەكىلدى) بۇكىل مەملەكت تەرريتورياسىنا ءوزىن جەتكىلىكتى تۇردە كورسەتە الادى جانە ءار جەردىڭ جەرگىلىكتى قوعامداستىعىنا "كىرە" الادى، وسىنداي "كىرۋ" مەرەكەسى ارقاسىندا از ساندى ۇلتتار xالقى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى تۇرعىن جەرىنەن بولاشاقتا بىرتە- بىرتە كەتەدى، سوندا ءتۇرلى xالىق تۇرعىندارىنىڭ جەرگىلىكتى xالىقپەن قاتىناسى رەتتەلەدى، بىرتىندەپ ءداستۇرلى قونىس ايماعىنا ءبولىنۋ جۇيەسى وزگەرەدى، وسىلايشا از ساندى ۇلتتار xالقىنىڭ ەتنيكالىق توپتارى ءۇشىن تەرريتوريانى كەڭەيتۋ مۇمكىندىگى تۋادى. اقش- تاعى ازاماتتىق سوعىستان كەيىن، وڭتۇستىكتەگى xالىقتىڭ نەگىزىن قۇراعان قارا ناسىلدىلەر سولتنستىك باعىتتا قونىس اۋدارا باستادى، اقىرىندا قارا ءناسىلدى xالىق ءۇشىن ەلدىڭ ءار جەرىندە قونىستانۋ مۇمكىندىگى بار جاڭا مەكەندەرى پايدا بولدى، وسىلايشا xالىق اۋىلشارۋاشىلىق پەن فەرمالاردا قىزمەت اتقارۋدان ءوندىرىس پەن ونەركاسىپ، كولىك پەن قالالىق قىزمەت كورسەتۋگە اۋىستى، بۇل گەوگرافيالىق ورنالاسۋ مەن ەڭبەكشى كۇش قۇرىلىسىندا امەريكانىڭ ناسىلدىك ءوزارا بايلانىس قۇرۋى مەن قارا ناسىلدىلەردىڭ قازىرگى ەكونوميكا سالاسىنا ەنۋى ۇلكەن تابىس اكەلدى. وسىلاي بۇكىل مەملەكەتتىڭ ەڭبەك كۇشىنىڭ ءتۇرلى مەكەننىڭ ەڭبەك نارىعىنىڭ وزگەرىستەرىنە وڭايلىقپەن ەنۋگە جانە قايتا بىرىگۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، ءار جەردەگى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدىباسقارۋ مەن ءتۇرلى وندىرىستىك سالالاردا مامانداردىڭ تابىس دەڭگەيىن تەڭەستىرەدى. قازىرگى مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى قانداي ايماقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىنا قاراماستان، ءبىلىم تالاپتارىن قابىلداپ، الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى جانە الەۋمەتتىك ماتەريالدىق يگىلىكتەردى قولدانىلا الادى، سوندا شاشامامەن تەڭدەستىرىلە وتىرىپ، جۇمىسپەن قامتۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزەدى، ءارى ەڭبەكشىلەردىڭ كىرىس دەڭگەيى دە تەڭەلەدى. سوندا عانا ەل ازاماتتارى (قانداي ۇلت وكىلى بولماسىن) مەملەكەتتىڭ ازاماتتىق مويىندالۋى مەن ادالدىعى يە بولادى، بۇل قازىرگى «ۇلتتىق قۇرىلىس» پەن ازاماتتىق مەملەكەت قالىپتاستىرعان نەگىز. مودەرنيزاتسيانى جان- جاقتى قالىپتاستىرۋداعىداي قىتايدىڭ ءار ۇلتىنىڭ حالقى بىرتىندەپ كەز كەلگەن ايماقتا ءومىر ءسۇرۋ قرىلىسىن رەتتەيدى، ءداستۇرلى ايماقتىق ءبولىنىس پەن قالا- اۋىل ءبولىنىسى موجەلىن وزگەرتەدى. ءارى بۇرىندا ۇلتتىق اۆتونوميالىق ايماقتىڭ تاۋەلدى بولعان از ساندى ۇلتتارعا ءتۇرلى كومەك كورسەتۋ ساياساتىندا دا رەتتەستىرۋ جۇرگىزۋ قاجەت، مەملەكەتتىڭ بۇكىل ايماعىندا ەركىن كوشىپ- قونۋى ارقىلى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەۋ قاجەت.

قولدا بار ۇلتتىق كادرلاردى دايىنداۋ تاسىلدەرىن رەتتەۋ، مەملەكەتتىك دارىنداردى دايىنداۋ

ۇلتتىق سانا-سەزىم ادامداردىڭ وتباسى، مەكتەپ پەن قوعامنىڭ قارىم-قاتىناسى مەن ءبىلىم بەرۋى بارىسىندا يگەرىلەدى. ءار ۇلتتىڭ بالالارىنىڭ بالا-باقشا جانە مەكتەپ جاسىندا جاقسى ارالاسا الۋى ولاردىڭ ۇلتتىق نانىمدارعا توتەپ بەرىپ، باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن قارىم-قاتىناس پەن سەرىكتەستىك قۇرۋىندا وينايتىن ماڭىزدىلىعى زور. سوندىقتان لەنين ءبىر كەزدەرى مەكتەپتە ورىن العان ۇلتتىق سەگرەگاتسياعا اشىق نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، «ۇلتتار اراسىنداعى ءارتۇرلى بولەكتەۋشىلىكتى جويىپ، ءار ۇلت بالالارىنىڭ مەكتەپ قابىرعاسىندا بىرلەسىپ تۇتاسۋى قاجەت» دەپ ۇسىنعان بولاتىن. 20-عاسىردىڭ 50-60-جىلدارى اقش-تا وتكەن «ازاماتتىق قۇقىق قوزعالىسىنىڭ» نەگىزگى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى - ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ناسىلدىك سەگرەگاتسيانى بۇزۋ بولىپ تابىلادى. اركانزاس شتاتىنىڭ ليتل-روك قالاسىنداعى جوعارعى سىنىپ مەكتەبىنە قارا ءناسىلدى وقۋشىلاردى قابىلداۋعا باس تارتۋ تۋرالى فەدەرالدى سوتتىڭ «كونستيتۋتسياعا قارسى» كەلەتىن شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا اقش پرەزيدەنتى بىرنەشە قارا ءناسىلدى وقۋشىلاردىڭ مەكتەپ اۋلاسىندا ءجۇرۋىن ءماجبۇرلى تۇردە قاداعالاۋ ءۇشىن فەدەرالدى اسكەردىڭ 101 اۋە-دەسانتتىق ديۆيزياسىن جۇمىلدىرعان ەدى. وسىدان مەكتەپتەگى سەگرەگاتسيانى قولداۋشى جۇيەنى بۇزاتىن قوعامدىق توتەپ بەرۋشى كۇشتەردىڭ قانشالىقتى قيىندىقتارمەن بەتتەسىپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى. قىتايدىڭ ەتنيكالىق ازشىلىعى شوعىرلانعان بىرنەشە اۋماقتاردا ەتنيكالىق مەكتەپكە ءبولۋ جۇيەسى ورىن العان جانە ءبىلىم بەرۋ ءتىلىنىڭ پراكتيكالىق تۇسىنىگى دە قالىپتاسقان، الايدا مۇنداي جۇيە ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس پەن بايلانىستىڭ دامۋىنا كەرى اسەر تيگىزەدى. ەگەر جاعداي بولىپ جاتسا، ۇلتارالىق مەكتەپتەردىڭ بىرلەستىك جۇيەسىن بىرتىندەپ تاراتۋ قاجەت.

ەتنيكالىق ازشىلىق زيالىلارى ءار ەتنيكالىق حالىق بۇقاراسىندا قحر ۇلتتارىنىڭ تۇتاستىعىن نىعايتتىرۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. ەلىمىزدىڭ ءار ساتىلى ۇكىمەتىنىڭ ەتنيكالىق ازشىلىققا جاتاتىن قىزمەتكەرى دە مەكتەپ بىتىرۋشىلەرى قاتارىنان دا ىرىكتەلىپ الىنادى. ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن عىلىم جابدىقتاماسى ەتنيكالىق ازشىلىقتار زيالىلارىنىڭ  «ءوز ۇلتىنىڭ دارىنىنان» «قحر ۇلتتىق دارىنىنا» اينالۋ ۇدەرىسى قالايشا ءار ساتىلى مەكتەپتەردىڭ وقىتۋىنان ءوتۋ ارقىلى اياقتالماق ەكەنى جايلى قاراستىرۋى كەرەك. باستاۋىش مەكتەپتەن باستالاتىن ۇلتتىق مەكتەپكە ءبولۋشى جۇيەنى بىرتىندەپ جويۋ – ءبىر اسپەكتى بولاپى تابىلادى، ال جالپى مەملەكەتتىك باس ۋنيۆەرسيتەتتەر سانالى تۇردە ەتنيكالىق ازشىلىقتان شىققان ستۋدەنتتەردى وقۋعا قابىلداۋدى تاراتۋ دەگەنىمىز – كەلەسى ءبىر ماڭىزدى اسپەكت.

اقش-تىڭ ساياسي، عىلىمي، ونەركاسىپ شەڭبەرلەرىنىڭ كوپتەگەن باسشى قىزمەتكەرلەرى ەڭ اتاقتى ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرى بولىپ تابىلادى. مىسالى، اقش-تىڭ «ايۆي ليگاسى» ەتنيكالىق ازشىلىق اراسىنان شىققان ستۋدەنتتەردى وقۋعا قابىلداۋعا ۇلكەن ماڭىز بولەدى، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى باستاعان 6 «ءايۆيدىڭ اتاقتى وقۋ ورىندارى» 2006-2009 جىلدارى ارالىعىندا ءار جىل سايىن وقۋعا قابىلدانعان ەتنيكالىق ازشىلىقتان شىققان ستۋدەنت وقۋعا قابىلدانعان جالپى ستۋدەنتتەر سانىنىڭ 34%-دان 42 %-عا دەيىن وسكەن. 2006 جىلى اقش تۇرعىندارىنىڭ جالپى سانى اراسىندا اق ەمەس ءتۇستى ءناسىل وكىلدەرى 31%-دى قۇراعان، باسقاشا ايتقاندا، بۇل اتاقتى وقۋ ورىندارىنا ەتنيكالىق ازشىلىق ستۋدەنتتەرىن وقۋعا قابىلداعان كەزدە جەڭىلدىك ساياساتىن قولدانۋى قاجەت، وسىلايشا ەتنيكالىق ازشىلىقتىڭ پروپورتسياسى تۇرعىنداردىڭ جالپى سانى پروپورتسياسىندا نەعۇرلىم جوعارى بولادى. ءدال وسى بىرنەشە ونجىلدىق بويى قاجىرلى ەڭبەك ەتۋ ارقاسىندا بۇل اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتتەر ءبىر توپ ەتنيكالىق ازشىلىقتا ءوسىپ، اينالاسىنداعى اق ءناسىلدى ۇستاز-وقۋشىلارمەن بىرىگىپ قوعامدىق جەلى قۇرىپ، اقش-تىڭ رۋحىن ىشتەي مويىنداعان. ولارعا قوعام ەندىگارى «قارا ءناسىلدى دارىندار» دەپ ەمەس «اقش دارىندارى» دەپ قارايدى. اقىرى، بۇر ءبىر توپ ەتنيكالىق ازشىلىق دارىندارى اراسىنان ءبىر وتە قابىلەتتى، سايلاۋدان وزىپ شىققان قارا ءناسىلدى ەل پرەزيدەنتى اتاندى. بۇل تاريحتا بۇرىن سومدى بولماعان جاعداي، دەگەنمەن بۇل سوڭعى ونجىلدىقتار بويى امەريكالىق مەكتەپتىك ءبىلىم بەرۋ اسىرەە ەڭ جوعارعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ەتنيكالىق ازشىلىق  ستۋدەنتتەرىن اسا جىگەرمەن دايىنداۋىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.

سالىستىرا كەتسەك، قىتايدىڭ بەيجىڭ، تسينحۋا ۋنيۆەرسيتەتتەرى جانە ت.ب. ايگىلى وقۋ ورىندارىىڭ ەتنيكالىق ازشىلىق ستۋدەنتتەردى وقۋعا قابىلداپ، دايىنداپ شىعارۋ جاعىنا وسىنداي سەرپىن جەتىسپەيدى. ستاتيستيكاعا سايكەس، بەيجىڭ مەن تسينحۋا ۋنيۆەرسيتەتتەرى سوڭعى جىلدارى ەتنيكالىق ازشىلىق ستۋدەنتتەرىن وقۋعا قابىلداۋ پروپورتسياسى 6-8% قۇراعان. وسىلايشا، بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتى مەن تسينحۋا ۋنيۆەرسيتەتى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردان (تيبەتتىكتەر، ۇيعىرلار، موڭعولدار، ت.ب.) شىققان مەملەكەت باسقارۋشىلارىن قاشان وقىتىپ شىعارا الادى ەكەن؟ قىتايدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى مەن اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتتەر باسشىلارى بۇل ماسەلە جايلى ويلانىپ كوردى مە ەكەن؟  ەگەر ءبىز ءالى دە ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن ۇلتتىق وقۋ ورىندارىنىڭ قحر-دىڭ «مەملەكەت دارىندارىن» ەمەس، ۇلتتىق سانا-سەزىمى مىقتى «ۇلت دارىندارىن» دايىنداۋىنا سۇيەنسەك، بۇل ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ىنتىماقتاستىعى مەن ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ نەگىزى ءالسىز ەكەنىن بىلدىرەدى.

سوندىقتان دا، ءار ساتىلى وقۋ ورىندارىندا ۇلتارالىق بولىنۋشىلىكتى جويىپ، قازىرگى «ۇلتتىق وقۋ ورىندارى» جۇيەسىن رەتتەپ، قىتايدىڭ ەڭ مىقتى ۋنيرسيتەتتەرىنە ەتنيكالىق ازشىلىق دارىندارىن قابىلداپ، دايىنداۋ سەرپىنىن كۇشەيتۋىمىز قاجەت. ولارعا وقۋ ورنىندا بىرگە وقيتىن ستۋدەنتتەر جەلىسى اراسىندا حان ۇلتىمەن بىردەي «قوعامي كاپيتال» الۋىنا، ساياسي ورتالىق بيلىك ورگاندارىنا ورنالاسۋىنا، ولاردىڭ تەك قانا ءوز ەتنيكالىق توبىنىڭ دارىنا عانا ەمەس، ناعىز «قحر ۇلتى» مەملەكەتتىك دارىنى بولۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. بۇل كەلەشەكتە قىتاي قوعامدىق ورتادان تەپكىش كۇشىن جوياتىن ماڭىزدى ستراتەگيالىق قادام بولماق.

(4) ەلدەگى ۇلتارالىق قاتىناستاردى جاقسارتىپ، ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن شارا قولدانۋ قاجەت

جوعارىدا اتالعان نەگىزگى يدەيالار مەن ءتيىستى شارالاردى بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە باتىس بولىكتىڭ ءالسىز دامىعان اۋماقتارىنداعى ەتنيكالىق ازشىلىقتىڭ نەگىزگى ۇلتتارىنىڭ ماتەريالدى جاعدايى ماسەلەسىن بار كۇشپەن جاقسارتۋ قاجەت – ەڭ باستىسى جۇمىسپەن قامتاماىز ەتۋ مەن تابىس مولشەرىن كوتەرمەلەۋ ماسەلەلەرى. ورتالىق بيلىك ورگاندارى تيبەتتەن جۇمىسقا الۋ ءىسىن بىرنەشە ونجىلدىقتا جۇرگىزىپ كەلەدى، ال شىڭجاڭنان جۇمىسقا الۋ كۇشى دە بولاشاقتا ەندى ۇلكەيمەك. ورتالىق بيلىك ورگانى شەكارالىق ايماقتاردىڭ «سەكىرمەلى دامۋى» ارقىلى ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسىن شەشىپ جاقسارتۋعا ۇمىتتەنەدى. بۇل باستاما ارينە وتە جاقسى، الايدا نازار اۋدارۋعا ءتيىستي ەكى پۋنكت بار.

بىرىنشىدەن، كوپتەگەن قارجى قورلارى مەن جوبا ينۆەستيتسيالارى تيبەت پەن شىڭجاڭنىڭ ينفراقۇرىلىمى، الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ دەڭگەيىن ارينە كورسەتەدى، بىراق ايقىن تۇردە جەرگىلىكتى تيبەتتىكتەر مەن ۇيعىر ۇلتى وكىلدەرىن جۇمىسقا ورنالاستىرىپ جانە تابىس مولشەرىن ۇلعايتا الماسا، بۇل جوبالاردىڭ الەۋمەتتىك پايداسى دەگەنمەن شەكتەۋلى بولىپ قالادى، ەگەر ورتا شىعىس كاسىپكەرلىكتەرى مەن حان ۇلتىنىڭ جۇمىس كۇشى بۇل جوبالاردى قولعا الۋ مەن ەڭبەك كۇشىنە جۇمىسقا الۋدى مونوپوليالاندىرسا، جەرگىلىكتى ۇلتتاردىق قارىم-قاتىناسى ناشارلاۋى دا مۇمكىن.

ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق دامۋ مەن تابىس مولشەرىن ۇلعايتۋ ۇلتارالىق ماسەلەنى تولىقتاي شەشە المايدى. سلوۆاكيانىڭ دامۋ دەڭگەيى چەحياعا قاراعاندا تومەن، دەگەنمەن ءدال وسى سلوۆاكيا چەحيادان ءبولىنىپ شىعىپ ءوز ەلىن قۇرۋدى بەلسەندى تۇردە تالاپ ەتەدى. پالەستينالىق ارابتار ءوز ەگەمەن ەلىن قۇرۋ ءۇشىن يزرايل جۇيەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان جوعارعى تابىستى اۋقاتتى ماتەريالدىق جاعدايدان باس تارتۋدا، ۇلتتىق ماسەلە رەتىندە جەكە سەزىم ادەتتە ماتەريالدى پايداعا قاراعاندا باسىم بولادى. سوندىقتان، حالىقتىق ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتىپ، تابىس مولشەرىن ۇلعايتۋ ەگەمەن ۇلتتىق سانا-سەزىم ءۇشىن تۋىنداعان بولىنۋشىلىكتى تۇبىنەن وزگەرتە المايدى. سول سەبەپتى، تيبەت پەن شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى ەتنيكالىق ازشىلىقتارىنىڭ جۇمىسقا ورنالاسىپ جانە تابىس مولشەرى ۇلعايتىلسا دا، بۇل ەتنيكالىق ازشىلىق حالىقتارىنىڭ كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ماتەريالدىق جاعداي ماسەلەسىن شەشۋ دەگەندى عانا بىلدىرەدى، الايدا «ۇلتتىق» سانا-سەزىمگە قاتىستى مادەنيەت ايىرماشىلىعى، ۇلتارالىق بولىنۋشىلىك پەن ساياسي مويىنداۋشىلىق جانە ت.ب. ماسەلەلەر تۇبىنەن شەشىلگەن جوق،  ال ەكونوميكالىق دامۋ مەن تابىس مولشەرىن ۇلعايتۋ بۇل اسپەكتىدە «تۇپكى شارا قولدانۋ» ەمەس، تەك «ءۇستىرتىن شارا قولدانۋ» بولىپ تابىلادى.

سوڭعى جىلدارى لحاسا مەن ۇرىمشىدە ورىن العان قاتىگەز جاعدايلار ۇلكەن ماسشتابتاعى «ۇلتتىق» بولىنۋشىلىك پەن ماتەريالدىق جاعداي ماسەلەسىنىڭ قيىلىسۋىنان كەيىن پايدا بولدى.  سول سەبەپتى جەرگىلىكتى ەتنيكالىق ازشىلىق حالىقتارىنىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى مەن تۇرمىس جاعدايىن شىنىمەن جاقسارتۋ ارقىلى ماتەريالدىق جاعداي مەن ۇلت ماسەلەسىن بولەك قاراۋعا بولادى. بۇنىڭ تيبەت پەن شىڭجاڭنىڭ الەۋمەتتىك تۇراقتىلىعى ءۇشىن جاعىمدى ءرول وينايتىنى ءسوزسىز. وعان قوسا، بىرنەشە ادامداردىڭ تەرروريستتىك شابۋىلداردىڭ الدىن الۋ مەن كوشەدەگى زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەردى باقىلاۋ ءۇشىن ۇكىمەت قاجەتتى پوليتسيا كۇشتەرىن قولداۋى كەرەك. پوليتسيا كۇشتەرىنىڭ كۇشەيۋى ادامداردىڭ ءسوزى مەن ءىس-ارەكەتتەرىندە ساقتىق قولداندىرعانىمەن، ولاردىڭ ىشكى تۇسىنىگى مەن سەزىمدەرىن وزگەرتە المايدى. ەگەر «تۇراقتىلىقتى قولداۋ» بارىسىندا ادامداردىڭ نەگىزگى مادەنيەت ايىرماشىلىعى، ءدىني ءىس-ارەكەتتەرى الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقپەن سانالى نە سانالى ەمەس تۇردە بولسىن قاقتىعىساتىن بولسا، مەملەكەتتىڭ كۇشتىك اسەر ەتۋ شارالارى ادامداردىڭ ىشىندەگى كەيبىر تۇسىنىكتەرى مەن سەزىمدەرىن كۇشەيتۋى دە مۇمكىن. ناعىز «تۇراقتىلىقتى قولداۋ» دەگەنىمىز ادامداردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىمەن جۇمىس ىستەۋ، ولاردى شىندىقتى، ءوز پىكىرىن ايتۋعا باتىلدى ەتۋ، جانە وسى كەلىسپەۋشىلىكتى دۇرىس شەشىپ نە دالەلدى سەبەپتەر ارقىلى ادامداردىڭ نارازىلىعىن جويۋ، ادامداردىڭ مەملەكەتتى مويىنداۋىن جانە حالىق ءومىرىنىڭ ادىلەتتى، باقىتتى بولۋىن نىعايتۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان حالىقتىڭ ماتەريالدىق جاعدايى جاقساردى، كوشەدەگى جاعداي تىنىشتالعان، جەرگىلىكتى ۇلت ماسەلەسى شەشىم تاپتى دەپ ويلاۋعا بولمايدى. بۇل ماسەلە جايلى ءبىزدىڭ وتە ايقىن ويلانۋىمىز قاجەت.

(5) دامۋ مەن ديالەكتيكالىق كوزقاراس ارقىلى ۇلت دارىندارىنا قامقور بولۋ

الەمدەگى بارلىق زاتتار توقتاۋسىز وزگەرىس پروتسەسسىندە بولادى، كەيبىر جاعدايلاردا وبەكتىلەر نە ادامداردىڭ كوز-قاراس پوزيتسيالارى ولاردىڭ وزدەرىنە قارسى باعىتتالۋى مۇمكىن. ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستاردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاراما-قارسىلىقتار بىرلىگى مەن ساپالى وزگەرىستى تۋدىراتىن ساندىق وزگەرىستىڭ ديالەكتيكالىق ويلاۋىن قولدانۋ قاجەت. 1989-جىلعا دەيىن، سوۆەت وداعى رەسپۋبليكالارىنىڭ ەتنيكالىق ازشىلىقتان شىققان باسشىلارىنىڭ سوزدەرىن وقىساڭىز نە سويلەسۋ بارىسىندا ولاردان ەگەمەندىك العىسى كەلەمە دەپ سۇراساڭىز، ولاردىڭ بارلىعى بەرىك تۇردە جوققا شىعارىپ، سوۆەت وداعىن تولىقتاي مويىندايتىنىن بىلدىرەدى، وعان قوسا بۇل دەگەنىمىز ولاردىڭ سول ساتتەگى بىلدىرگەن شىنايى پوزيتسياسى مەن شىنايى سوزدەرىنىڭ بولۋى وتە مۇمكىن. ءدال وسىلايشا بۇل قۇبىلىس سوۆەت وداعىنىڭ ىشىندەگى نە سىرتىنداعى ساياساتكەرلەرى مەن عالىمدارىن دا جاڭىلدىرعان ەدى. ولار سوۆەت وداعىنداعى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ تەرەڭ ماسەلەسىن تۇسىنبەگەن، ءتىپتى كسرو-نىڭ قۇلاۋ قاۋپىن دە ەش سەزىنبەگەن بولاتىن.  الايدا، 1989 جىلى كسرو-داعى جالپى جاعداي وزگەردى، كوپتەگەن ادامداردىڭ پوزيتسيالارى مەن كوز-قاراستارى دا كەنەتتەن وزگەرە باستادى. ولار بىرىنەن سوڭ ءبىرى پارتيادان شىعىپ، ەگەمەن ەل قۇرۋ تۋىنىڭ استىنا كىردى. [4] باتىستىق عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، كسرو-نىڭ ىدىراۋى ادامداردىڭ «مۇمكىن ەمەس» دەپ ويلاۋىنان كوپشىلىك مويىنداعان «شاراسىز» دەگەن كوزقاراسقا ءبىر ءتۇن ىشىندە كەنەتتەن وزگەرگەن.

ادامنىڭ كوزقاراسى نەمەسە ۇستانىمىن وزگەرۋى، بىرعانا ساتكە بايلانىستى. ادامدار مەكتەپجاسىنان باستاپ، قورشاعان ورتاداعى قوعام، توپتار، حالىقتار، ەلدەر نەگىزىندەگى يدەياسىن قابىلداۋعا، جانە قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋگە، ۇلتتىق مەكەمەلەر مەن ساياساتتىڭ شەڭبەرىندە ءوز مىنەز-قۇلقىن رەتتەۋگە ۇيرەنە باستاعان. مىسالى، دالاداعى كوشپەلى ەلدەردەگى بالالار «ۇلت» جانە «مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن تولىعىمەن ونىڭاينالاسىنداعى ادامداردان قابىلدايدى. ۇكىمەت پەن مەكتەپتەردەگى ءبىلىم ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.  ەجەلگى قىتايداعى لەگيستەردىڭ جۇيەگە دەگەن ىقپالى مۇقيات تۇردە تالدانعان.حان فەي - تسزى «扬权第八» - دا ەگەر مەملەكەت بيلەۋشى قىزمەتشىلەردى باسقارا الماسا،  قىزمەتشىلەر بىردەن «جولبارىسقا» ، ال جولبارىس بۇحارا حالىققا» اينالادى. بۇعان ول بيلەۋشىنى ءولتىرىپ جەتە الادى. ەگەر «قوجايىن زاڭمەن جۇرسە، ....... جولبارىس ادامعا اينالادى». بيلەۋشىگە زيان كەلتىرەتىن «جولبارىس» جانە وعان ادال قىزمەتشىلەردىڭ وزگەرۋى مونارحتىڭ باسشىلىعىنا تولىعىمەن بايلانىستى.  虽然这种观点是服务于古代帝王的统治权术，与现代社会的理念相去甚远，但是却深刻揭示了制度环境与人之间的互构作用，提醒我们不要把人们的观念看得过于僵化和难以改变，要多学一些辩证法。سوندىقتان، ازشىلىق ەليتا جانە ادامداردىڭ باسشىلىعى قانداي باعىتتاداميتىنىن حالىققا نەگىزدەلگەن نەگىزگى قوعام جانە ساياسات، ونىمەن بايلانىستى مەملەكەتتىك ساياساتكەرلەردىڭ جۇيەلەۋىنە بايلانىستى بولادى. 人民共和国成立已经60年，如果说目前我国有些少数民族干部、知识分子和青年学生中有些狭隘的民族意识，这决不是他们自身生来就有的，而是在我们的学校和官方民族理论教育中培养出来的，因为他们是在我国各级学校接受的教育，在中国社会和政策环境中形成他们的世界观和民族观. سوندىقتان، ەگەر بىردەڭە دۇرىس بولماسا، ولارعا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلمەۋى كەرەك، كەرىسىنشە، ۇكىمەت ءبىلىم بەرۋدى باسقارۋعا قالاي جاۋاپتى ەكەنىن تەكسەرۋى كەرەك. شىن مانىندە، قىتايدا كەيبىر ەتنيكالىق كوشباسشىلاردىڭ  ورتالىق  ۇكىمەتكە دەگەن ايتقان قۇرمەت پەن سەزىم وتە اۋىر بولدى، كەيبىر سوزدەر ءالى كۇنگە دەيىن وقىلادى. بۇل بۇگىنگى شەنەۋنىكتەردىڭ ساياسي پوزيتسياسى ەمەس، شىنايى ىشكى سەزىمدەردىڭ ورەسكەل كورىنىسى. جاڭا قىتايدىڭ قۇرىلۋىنان بەرى ساياسي ناۋقاندار حالىقتىڭ سەنىمىنە نۇقسان كەلتىردى جانە شىندىقتى ايتۋعا باتىلدىقتارىن السىرەتتى. سوندىقتان كەيبىر ەتنيكالىق ازشىلىقكادرلار مەن ينتەلليگەنتتەردىڭ سەزىمتال تاقىرىپتارىنداعى ەسكەرتۋلەردى تولىق ءتۇسىنۋ كەرەك.رەۆوليۋتسيالىق سوعىس كەزىندە ، كوممۋنيستىك پارتيا قورشاعان ورتادا امان قالۋمەن ساياسي كۇشتەردى باسۋدى كوزدەگەن وپپوزيتسيالىق پارتيا بولعان. سول كەزدەرى بۇل پارتيا ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ جۇمىسىن شىدامدىلىقپەن ءتۇسىنىپ، قولداۋ كورسەتكەن. مۇنداي كىشكەنتاي ايماقتا ولار كوپتەگەن كەدەيلەردىڭ، زيالى قاۋىمداردىڭ جانە ءتىپتى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ كەيبىر باسشىلارىنىڭ قولداۋىن جانە ىنتىماقتاستىعىن جەڭىپ الدى. بۇگىن، كوممۋنيستىك پارتيا ۋكىمەت باسىندا. قىزىل ارميا، سەگىزىنشى باعىت ارمياسى جانە جەر رەفورماسى جونىندەگى جۇمىس توبى سياقتى ەتنيكالىق كادرلاردى، ينتەلليگەنتتەردى، ستۋدەنتتەردى، ەڭبەكشى-ميگرانتتارمەن، فەرمەرلەرمەن جانە مالشىلارمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولا الامىز با؟كەيبىر ادامدار قاتەلىكتەر نەمەسە دۇرىس ەمەس قىلىقتار جاساسا دا،  زاڭدى بۇزباعانشا دەيىن، ولار نەگىزىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا سۇيەنۋ كەرەك.  ولار ەشقانداي ساياسي تاڭباشا بەرمەۋ كەرەك، جانە ادامداردى بىرلىكتى ساقتاۋعا يتەرۋ كەرەك.ءبىز قىتاي حالقىنى ۇلكەن وتباسى دەپ سانايمىز، ال وتباسى مۇشەلەرى  ءبىر-بىرىنە سەنىم ارتۋى جانە ءبىر-بىرىمەن اقپارات الماسۋى كەرەك. قارىم-قاتىناس دۇرىس ەمەس بولسا، جانجالدار ورشەيدى دە ، اعايىندىلار ۇرىسىپ، اكەسى مەن ۇلى جاۋعا اينالادى. بىرگە تۇراتىن ەرلى-زايىپتىلار، بىرتە-بىرتە ءوزارا سەنىم مەن سەزىمىنىعايادى. بىراق  ءوزارا تاتۋلىق بولماۋدىڭ سەبەبىنەن ،  ۇرىس – كەرىس تۋىپ، اجىراسۋى كەرەك. 其实说到底，能否维护国家的统一，其核心就在于中华各族之间能不能以真心换真心，团结好各少数民族的精英和民众，不断巩固历史延续下来的兄弟情谊，互助互谅，共同繁荣，这才是决定中华民族能否在21世纪和平崛起的真正的软实力。(6) شەتەلدىك دەرجاۆالاردىڭ ىقپالى جانە ارالاسۋى.  كاپيتالدى ەلدەردىڭ حريستيان داستۇرىندە «بىرلىكتى باعالاۋ» جانە «وزىڭە قالاماعان نارسەنى باسقاعا ىستەمە» دەگەن نارسە جوق ولار وزدەرىنىڭ قىزىعۋشىلىعى مەن ۇستەمدىلىگى ءۇشىن وزدەرىنىڭ ەسكى وداقتاسىنان باستايدى . اقش پرەزيدەنتى ۆيلسون 1918 جىلى «ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى انىقتاۋدى» ۇسىنۋدىڭ سەبەبى،   امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ  ىقپالى ايماعان كەڭەيتۋ ءۇشىن بريتان جانە فرانتسۋز وتارلىرىنىڭ تاۋەلسىزدىك قوزعالىسىنا ايتارلىقتاي شابىتتاندىرۋ. باسەكەلەستەرىن قۇرتۋ ءۇشىن - كەڭەس وداعى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ بيلەۋشى جانە وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ ساياسي جانە مادەني ەنۋ ارقىلى، كەڭەس  قوعامىن قامتىعان. بۇل اسكەري قاقتىعىستىڭ جانە يادرولىق بومبانىڭ تەجەلۋىنىڭ قاتاڭ جاعى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ازعىرۋلار مەن جەكە ديپلوماتيانى تارتۋدىڭ جۇمساق جاعى بار. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن، بۇرىنعى قارسىلاستار قايتاجاندانىپ قۇرىلماس ءۇشىن ۆارشاۆا كەلىسىمىن بۇزعاننان كەيىن ناتو ۋكراينا جانە گرۋزياى  مۇشەلىگىنە كىرۋدى كوزدەپ شىعىسقا قاراي كەڭەيتىلىلدى. پولشادا جانە چەحيادا راكەتا قورعانىس جۇيەسى قۇرۋلۋ ءتيىس بولدى. سونىمەن قاتار، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ ەلدەرىندە «ءتۇستى رەۆوليۋتسيا» سەرياسىن ۇيىمداستىرىپ، رەسەيدىڭ «ديسسيدەنتتەرىن» ىنتالاندىردى جانە رەسەيدىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەڭىستىگىنە كەدەرگى كەلتىردى. سودان كەيىن اقش-تىڭ لاتىن امەريكاسىنداعى ارەكەتتەرىن، يراكتاعى جانە اۋعانستانداعى سوعىس تۋرالى ويلاپ كورىڭىز، اقش ۇكىمەتى مەن «ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار» «ۇلتتىق مۇددە» ۇرانىمەن ەشتەڭە ىستەي المايدى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل تاڭداۋلى جوسپاردا كوپتەگەن كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى. كەڭەس وداعىنىڭ قايعى-قاسىرەتى XX عاسىرداعى ەڭ ءىرى ساياسي تۇلعالار  گورباچەۆ پەن ەلتسين بولىپ تابىلاتىن. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن جانە ۇزاق ۋاقىت بويى امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن باتىس ەلدەرىمەن قابىلدانعان قارسىلاسۋ تاكتيكاسىن مۇقيات قاداعالاپ، تالداڭىز.قىتاي كوشباسشىلارى مەن بارلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ قىتايلىق زيالىلارى ءۇشىن بۇل قازىرگى زامانعى ايقىن ساياسي ساباق. وپيۋم سوعىسى كەزىندە يمپەرياليستەردىڭ قىتايدى ىدىراتۋ جانە جويۋ تۋرالى كۇشتەرى ەشقاشان توقتاتىلماعان. تسين اۋلەتىنىڭ باسقاراتىن ءتۇرلى تايپالارى «حالىقتار» دەپ اتالاتىن كەزدەن باستاپ ولاردىڭ ەتنيكالىق ەليتالارعا سالىنعان ينۆەستيتسيالارى مەن قىتايداعى ءبولىنۋ ەشقاشان توقتاتىلعان جوق. قازىرگى زامانعى ازاماتتىقتىڭ ماعىناسىن جانە ءداستۇرلى تايپالىق تۇجىرىمداماسىن تولىعىمەن تانىمال ەتپەگەن ءۇشىنشى ەلدەر ءۇشىن ءالى دە كەڭ تارالعان، بۇل ەلدەردەگى تايپالىق جانە ەتنيكالىق قاقتىعىستاردى جانداندىرۋ ءۇشىن تايپالىق مۇددەلەردى پايدالانۋ باتىس ەلدەرىندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن ستراتەگيا بولىپ تابىلادى. قىتايداعى ولاردىڭ قىزمەتى ەشقانداي ەرەكشەلىككە يە ەمەس. اكادەميالىق الماسۋ جانە ەكونوميكالىق قىزمەت ارقىلى ولار ۇكىمەتتىڭ دامۋىنا ، قارسى شىعۋعا جانە قىتايداعى «ديسسيدەنتتەرگە» ارنالعان حالىقارالىق پلاتفورما بەرەتىن «ازاماتتىق ۇيىمداردى» قۇرۋعا قاراجات ءبولۋ ءۇشىن سەنىمدى تۇلعالار رەتىندە ارەكەت ەتەدى. رەسمي ديپلوماتيالىق وقيعالار، باتىس ۇكىمەتىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى «ساحناعا قول الىسىپ، كورەرمەندەر زالىندا جاۋ بولۋ». ولار قىتايداعى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ وتاندىق جانە شەتەلدىك ۇلتشىلدىق ۇيىمدارىن قولداۋعا جانە دامىتۋعا ىنتالى جانە «ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ»، «ازشىلىقتارعا قامقورلىق جاساۋ»، «ءداستۇرلى مادەنيەتتى قورعاۋ» جانە «ءدىني بوستاندىقتى قورعاۋ» سەكىلدى قىتايلىق ۇيىمداردىڭ قولداۋىنا يە بولادى. بۇل ءىس-شارالار سوڭعى جىلدارى تانىمال تاجىريبەگە اينالدى. باتىستىق «يدەولوگيالىق» نەگىزگى باق ءاردايىم «كوممۋنيستىك ەلدى» وزدىگىنەن جاۋاپكەرشىلىكتەن ايىرۋعا جانە ونى بۇزۋعا ءماجبۇر بولدى. سونىمەن قاتار  ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا قىتايعا  بايلانىستى تەرىس تۇسىنىك بار. ««ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ» جانە «ءداستۇرلى مادەنيەتتى قورعاۋ» ۇراندارى  دۇرىس دەپ ساناۋعا بولادى جانە قىتاي قوعامىنىڭ دامۋىندا دا ەسكەرىلۋى كەرەك. دەگەنمەن، ەگەر بۇل ۇراندار اقش پەن باسقا باتىس ەلدەرىنەن نەمەسە باتىس باق-تارىنان شىقسا، اسىرەسە كەڭەس وداعى ىدىراعانعا دەيىن ولاردىڭ قويىلىمدارىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز قىتاي حالقى ءالى دە قىراعىلىق تانىتۋىمىز كەرەك. كەيبىر باتىس ەلدەرىندەگى قاراپايىم ادامدار ەلدەگى ەتنيكالىق ازشىلىقتارعا شىنايى ىقىلاسپەن قارايدى، ويتكەنى ولار قولايسىز توپتاردىڭ «ادام قۇقىعىنا» جانە ءداستۇرلى مادەنيەتتەردىڭ قورعالۋىنا الاڭدايدى، فاكتىلەر نەگىزىندە ءوز پىكىرلەرىن تۇزەيدى. دەگەنمەن، باتىس ەلدەرىندەگى ۇكىمەت ورگاندارى، قىتايدى ىقتيمال جاۋ نەمەسە باسەكەلەس دەپ سانايتىن ەلدەر نەمەسە ساياسي كۇشتەر قىتايداعى «ۇلتتىق قاقتىعىستاردى» پايدالانۋ ءۇشىن «تيبەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى» كارتاسىن جانە «سينتسزيان تاۋەلسىز» كارتاسىن، «تايۆان تاۋەلسىزدىگى» كارتاسىن قىتايدىڭ جاڭا عاسىردا كوتەرىلۋىن قامتىدى. ولار قىتاي ۇكىمەتىمەن قانداي دا ءبىر مامىلە جاساۋعا تۋرا كەلسە، وزدەرىنىڭ تاجىريبەلىك مۇددەلەرى ءۇشىن ولار ساۋدا-ساتتىق كەزىندە ەتنيكالىق  توپتارىنان باس تارتپايدى، ايىرباستاۋ شارتى رەتىندە ولاردى «ۇستەلگە» شىعارادى، ولار مۇنى وتكەن ۋاقىتتا جاساعان [5]. «ماڭگىلىك دوس جوق، تەك ماڭگىلىك مۇددە». وسى ساتتە قىتايداعى بارلىق ەتنيكالىق توپتار مەن زيالى قاۋىمدار ناقتى تۇسىنىستىككە يە بولۋى كەرەك. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كۇشىنە جانە ونىڭ ەكسپورتىنىڭ كۇشتى وسۋىمەن قىتاي باسقا ەلدەردىڭ ەكسپورتىنا جانە كاپيتال اعىندارىنا قىسىم جاسايدى، سونىڭ ناتيجەسىندە قىتايدىڭ حالىقارالىق ورتاسى وتە كۇردەلى بولادى. اۋماقتىق جانە اۋماقتىق سۋلار، حالىقارالىق ىقپال ەتۋ ءۇشىن كوپ جاقتى باسەكەلەستىك، ساۋدا تەڭگەرىمسىزدىگىنەن تۋىندايتىن مۇددەلەر قاقتىعىستارى جانە شەتەلدىك رەسۋرستارعا ساۋدالاسۋ، وسى ماسەلەلەردىڭ كوبىسى قىتاي مەن كورشى ەلدەردىڭ بەيبىت كۇشەيىپ كەلە جاتقاندىعى كەزىندە دە جالعاساتىن بولادى. اقش-تىڭ مادەني داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى «جاۋ» قۇرۋ قاجەتتىلىگى ەكەنىن ۇمىتپاڭىز. امەريكاندىق عالىم حانتينگتون «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» دەپ انىق ايتقان: «ءوزىمىزدى ءبىلىپ، موتيۆاتسيانى تابۋ ءۇشىن ادامدار جاۋلارعا مۇقتاج: بيزنەس باسەكەلەستەر، تابىستى قارسىلاستار جانە ساياسي وپپوزيتسيا». كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ول اقش-تان يدەولوگيالىق تۇرعىدان ەرەكشەلەنەدى.  سونىمەن بىرگە، قىتايدىڭ حالقى مەن ەكونوميكالىق كۇشىنىڭ سەبەبىنەن،  اقش – پەن قارسىلاساتىن مۇمكىندىگى بار.对中国这个“假想敌”进行遏制和围堵，便成为美国两党共同的战略目标。دەگەنمەن، وزدەرىنىڭ «ۇلتتىق مۇددەلەرىن» ەسكەرە وتىرىپ، قىتايعا كورشى باسقا ەلدەر وسى جاعدايدى دامىتۋعا بايلانىستى قىتايمەن قارىم-قاتىناستارىن ءسوزسىز تۇزەتەدى.

Cوڭى

قازاق بالاسى

Abai.kz