Cоңы. Басы мына сілтемеде...

Редакциядан:

Соңғы жылдары Қытайдың этникалық мәселесін талқылау мемлекеттік және халықаралық деңгейде күннен күнге өріс алуда. Ма Руң мырза Қытай халқының әлеуметтану ғылымының онжылдық зерттеулеріне негізделе отырып, XXI ғасырда Қытай қиындық пен қауіпке кез келген уақытта төтеп беруге дайын болу қажеттігін, өткеннің, бүгіннің және болашақтың мән-мәнісінде ұлт саясатын шыңдап қайта қарау, ұлт құрудың тиімді ой өрісін ойластыру  керектігін және этникалық мәселе мен мемлекет құлдырау қатерінің себептерін алдын алу қажеттігін ұсынды. Берілген мақала этникалық мәселеге байланысты жүргізілген көптеген пікірлердің ішіндегі маңызды көзқарасты пайымдайды және этникалық мәселені біздің тереңдей түсінуімізге пайдалы болмақ .

Мемлекеттің бөлшектенуінің механизмі мен негізгі себептері

Егер мемлекет бөлінуінің механизмі мен негізгі факторы саналатын саяси субъект әсерінен мемлекет территориясының бөлінісі туындаса немесе екі немесе одан да көп жаңа мемлекетке айналса, онда бұл себепті екі аспектіден қарастыруға болады: бір жағынан сыртқы жау әскерінің басып кіруінің нәтижесінде, жау мемлекет берілген мемлекетті күшпен бөледі, бөлінген территорияны өз иелігіне қосып алады немесе территорияның кей бөліктерінде өзінің билігі астындағы қуыршақ мемлекет құрады; екінші жағынан, мемлекеттің ішкі бөліктеріндегі кей аудандардағы этникалық топтарының басшылары автономиялы тәуелсіздігін талап етеді, азаматтық соғыс(әдетте өзге мемлекеттің қолдауымен) немесе саяси келісім арқылы мемлекеттің ресми бөлінісіне қол жеткізеді. Онда неге мемлекеттің ішінде белгілі бір топ көшбасшысының бастауымен өздері шоғырланған территорияда тәуелсіз мемлекет құруға талпынатын халықтың болуы мүмкін?

Неліктен мемлекетте территориялық бөлшектену  мен мемлекеттік құлдырау пайда болады?

Қорытындылай келе, мұндай жағдайдың туындауына әдетте үш алғы шарт немесе фактор негіз болады. Біріншісіне сәйкес, берілген халық азаматтары өздерін бұдан әрі мемлекет бөлігі ретінде санамайтынында жатыр (тіпті, өз топтарын мемлекет бөлігі ретінде санамай, тек тарихи негізде сыртқы фактор әсерінен бұл жағдайды қабылдауға мәжбүр болғандығына сүйенеді), олар саяси және мәдени ой (тілдік, діни, тарихи шығу тегі) тарапынан бұл мемлекеттің негізгі халқын мойындамай, өздерін ерекшелігі бар топ санайды және тәуелсіз топтарға қарсы тұрады. Екінші алғышарт бойынша, топтың шоғырланған жерінде (ол тарихи тұрғылықты жер болуы мүмкін, ұжымның қоныс аударуынан кейін қалыптасқан жер болуы мүмкін ) мемлекет жүйесінде автономиялы  әкімшілік бөлінісіне қарсы бөлімін құрады, өз тобы мен белгілі бір аймақ арасында өзара келісті байланыстар дамытады, олар өздері шоғырланған аймағын этникалық топқа «тиесілі жер» (иелік) санайды, алғышарты орындалған кезде бұл топтың шоғырланған жері саяси тәуелсіздік үшін күреске шығуға арналған географиялық аймағына айналады.

Үшінші қажетті алғы шарт, жоғары атап өткен әлдеқашан қалыптастырған көшбасшы аппарат- саяси және мәдени элитасының өзі, ол берілген «тайпа» немесе «ұлттың»  саяси тарихын белсенді түрде құрастырады, қорыта келгенде «тайпа» немесе «ұлттың» ортақ тегі мен мәдени ерекшеліктеріне негізделе отырып,  осы топ мүшелері мен өзге топ мүшелерінің айырмашылықтары мен халқының шекарасына (біз кімбіз, олар кімдер) баса назар аударады, берілген «тайпа» немесе «ұлттың» тарихи қаһарманын айқындап, тарихын қалыптастыруға негіз етеді, осы топ пен шоғырланған жері арасындағы бұрынғы берік тарихи байланысты ерекше атап өтеді. Элита мүшелері жоғарыда көрсетілген қадамдар арқылы біртіндеп халық бұқарасының саяси және мәдени сәйкестігін қалыптастырып, дамытады, бірте- бірте  осы көпшілікті топтастырып, шекарадан тыс билікпен байланыс орнату арқылы, топтың «ұлттың өзін- өзі билеу қозғалысын» халықаралық деңгейге шығарады және билік басы саяси келіссөз жүргізеді немесе партизандық соғыс қимылдарын ұйымдастырады, тәуелсіз мемлекет құруға бағытталған қоғамдық қозғалысқа итермелейтін жағдай жасайды. Тәуелсіз ұлттық сана, «территория» және көшбасшы- бұл үшеуі ұлтшылдықтың тәуелсіздікке апаратын қозғалысын іске асырушы элементтер,әрі сәттілікке қол жеткізудің негізгі алғышарты болып табылады.Мемлекет бөлінісіне әкелетін үш алғышарттың ішінде, тәуелсіз «ұлт» санасы ең маңызды алғышарт ретінде айқындалады. Бұрыннан өмір сүріп келе жатқан, тарихта сақтала алған бір «топтың» халық арасында мойындап (рулық қауым, тайпа, туыстық қауымдастық, империя атауы т.б.), қазіргі «халық» санасына айналған кезде ғана бұл топтың дәстүрлі шоғырланған жері «этникалық территориясы» деп қарастырылады, сонда ғана топ өкілі «халық көшбасшысы» рөлінің көмегімен қоғамдық саяси шараға жұмылуды басқара алады, «халықты азат ету» мен «ұлттың өзін- өзі басқару» көмегімен бір ту астында топтың күшін біріктіруге ынталандырады және халықаралық қоғам ниеті мен қолдауы үшін ат салысады. ХХ ғасыр бойы, мемлекет территориясына сыртқы жаудың басып кіру қаупін санамағанда, мемлекеттердің саяси бөліну қаупі мемлекет ішіндегі этникалық топтардың «тәуелсіздік үшін қозғалыстары» әсерінен орын алады. Қазіргі ұлтшылдық пен «ұлттық мемлекет». Онда осындай «халық» санасы да қалай пайда болған? Оны қазіргі заман тарихындағы Еуропаның «ұлтшылдық» қозғалыстарынан бастау алатыны жайлы сөз ету керек. Батыс Еуропаның өнеркәсіптік төңкерісі мен «халық» идеясының туындауы- адамзат баласы тарихындағы тарихи маңызы бар жайт болды. Батыс Еуропа ұлтшылдық қозғалыстардың атамекені іспеттес, феодалдық басқарудағы мемлекеттер орнына «ұлттық мемлекеттер» қатарын құру мақсатында, республика идеясы мен азаматтық құқыққа негізделе отырып, су жаңа саяси жүйе құрды. «Ұлттың өзін- өзі басқаруының шарты болып буржуазиялық төңкеріс барысында дамыған еркіндік, теңдік, адамгершілікке негізделген ‘жалпы адамзатқа ортақ құқық’ идесы саналады». Қазіргі «халық» идеясы- орта ғасырлық феодалистік мұрагерлік билік жүйесінің «Ханның айтқаны ғана болады»  идесына альтернатива бола алатын «заңды және саяси қоғамдастық» атты жаңа үлгі. «Ұлт» түсінігі топ арасында тарағаннан кейін- ақ ,сөзсіз, осы топ «ұлтты» тәуелсіз «ұлттық мемлекет» құрудың саяси қозғалысының бөлімі ретінде қалыптастыруға талпынады, әрі дәл Энтони Смит түйіндегендей, «территория» элементінің «ұлт» құру жолында жетіспеуі мүмкін емес. «Ұлтшылдық идеясына сәйкес, адамзат табиғатынан түрлі ұлттарға бөлінген, бұл ұлттар саяси ұйымдың бөлінбес бірлігі болуы тиіс». «Ұлттардың алуан түрлілігі- Құдайдың жоспарымен жаратылған табиғи құбылыс, сондықтан ең керемет саяси жоспарға, әр ұлттың өз алдына тәуелсіз халық ретінде қалыптасуы кезінде ғана қол жеткізуге болады». Еуропада жаңадан негізгі саяси құрылым мен халықаралық тәртіп ретінде «ұлттық мемлекет» пайда болғаннан кейін, соққыға ұшыраған өзге аймақтардың саяси билігі де «ұлттық мемлекет» моделін өзіне көшіре бастады, оған қоса бұрынғы территорияның шеткері аймақтарында, мемлекет билігі астындағы әр топ қазіргі «ұлтқа» бірігуге талпынды, жалпыға ортақ жазуды енгізді, топтар арасындағы ұқсастықтарға назар аудара бастады, ортақ «тарихи естеліктер» жазды, әр халықтың ортақ саяси және тарихи- мәдени ұқсастықтарын қалыптастырды,ондағы басты мақсаты: әр топтың мүшесін ұқсастыру және біріккен жаңа «ұлтқа» адал ету. Абсолютті мұрагерлік көрінісіндегі тайпалық империя (Қытайдың Цин династиясы секілді) немесе отар ел (Англияның билігіндегі Үндістан секілді) негізіндегі мемлекет болуынан тәуелсіз, мемлекеттің саяси түрленуі түгелімен қазіргі «ұлт» идеясы арқылы қоғамдық қауымдастықтың «ұлттық құрылысты» қайта құрудың саяси тарихи процесінің тәжірибесінен өтуі тиіс. Бұл мемлекеттерге өнеркәсіптендірудің экономикалық және саяси негізі жетіспегендіктен, олардың «ұлттық құрылысы» тек Батыс Еуропаның билеу формасын қайталаудан шыққан, сондықтан олардың негізі қайта өзгерді және пайда болған мемлекет пен Батыс Еуропадағы бұрынғы «ұлттық мемлекет» арасындағы ұқсастық негізіндегі айырым бар. Еуропада ұлтшылдық қозғалыс орын алған соң, «ұлт азаттығы» мен «ұлттың өзін- өзі билеуі» біртіндеп әр мемлекет халқы мен білімді ортақ қабылдаудың саяси идеясына айналды. Әсіресе, бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, «ұлттың өзін- өзі билеуі» мемлекеттердің бөлінуінен пайда болған заңдылыққа айналды. Дәстүрлі феодалдық империя билігі астындағы белгілі бір топ өзін тәуелсіз ұлт санап, халықаралық аренада белгілі бір деңгейде мойындалса, «ұлттың өзін- өзі билеуі» арқылы саяси билік тәуелсіздігіне қол жеткізу мүмкіндігі бар.  Империалистік тұрғыда теңіздің ар жағындағы отар елдер өздері орналасқан мекеннің байырғы жергілікті тұрғындарының жалпы санына қатынасындағы үлкен мөлшерді құраса және өзін «ұлт» ретінде санаса, бұл топтың да «ұлттың өзін- өзі билеу құқығы» арқылы отары саналатын мемлекеттен тәуелсіз бөлініп шығуға құқығы бар. «Ұлттың өзін- өзі билеу» принципі де Марксизмнің негізін қалаушының қолдауына ие болды, 1878 жылы Карл Маркс былай деп пайымдады: «Ұлттың өзін- өзі билеу құқығы принципіне  және демократия мен социализмге негізделу арқылы Польша әдісін қалпына келтіру қажет, сонда Ресей империясының Еуропадағы әсері толығымен жойылады». 1902 жылы Ленин «мемлекеттегі әр этникалық топтың өзін- өзі билеу құқығы бар екендігін мойындауды» ұсынды, ал 1914 жылы «әр ұлттың өзін- өзі саяси билеу құқығын, сонымен қатар бөлініс құқығын сөзсіз әрі РЕШИТЕЛЬНЫЙ қорғауды» айқындап көрсетті. Теориядан көретініміздей, тек белгілі бір топ элитасының өзін «ұлт» ретінде санауы және үкіметтік билік пен сыртқы саяси билік тарапынан «ұлт» ретінде қабылдануы жеткілікті, осылайша ол капиталистік мемлекеттің дәстүрлі «ұлттың өзін- өзі билеу құқығына» сәйкес немесе Лениннің марксистік «ұлттың өзін- өзі билеу құқығына» сәйкес болуына қарамастан, осы «ұлттардың» барлығында «ұлттың өзін- өзі билеуі арқылы» егеменді тәуелсіз мемлекет құру құқығы бар. Топ элитасы халық арасында тәуелсіз «ұлт» пен «жеке территория» түсінігін насихаттауды қолға алады және «ұлттың өзін- өзі билеуін» ұлтшылдық қозғалысына итермелейтін туы санайды, тәуелсіз ұлттық мемлекет құруға талпынады. Осы сипаттағы ұлттық қозғалыстар ХХ ғасыр бойы қалыпты заңдылық ретінде жалғасты, сондықтан «ұлттың өзін- өзі басқаруы» ХХI ғасырдың өзінде әлі де бір топтың қазіргі мемлекеттердің бөлінуінен пайда болған негізгі әдісі, әрі заңдылықтың негізгі қайнар көзінің бірі.  Ресейдің Шешенстаны, Грузияның Оңтүстік Осетиясы, бұрынғы Югославияның Косовосы жәнеШри Ланканың тамилдықтары секілді, барлығы «ұлттың өзін- өзі билеуі» тәуелсіз заңды негізге талпыныс ретінде көрініс береді.

ХХI ғасырда Қытайдың тап болған ең үлкен қауіп-қатер мемлекеттің бөлшектенуі болмақ. Жаңа Қытайдың «ұлттық құрылымы» тұтастану барысының  қайта қаралуына қазіргі Қытайдағы бар этникалық мәселенің маңызды себебі, 1949 жылы ҚХР-дың құрылуынан кейін Сталиннің «ұлт» теориясын, КСРО- ның ұлттық жүйесі және ұлт саясатын жалғастырды, ең негізгі «ұлт»   концепциясының орнын 56 «ұлт» тарапынан айқындайды, оның обьективті нәтижесі - «қытай ұлтын» Лян Цичао ойынша, осындай «ұлттық құрылыс» бағыты (хань, мань, мэн, хуэй, цзан секілді ұлттар) «шағын ұлтшылдықты» күшейтті, әрі  «ірі ұлтшылдық» деп аталатын «қытай ұлтын» әлсіретті. Фэй Сяотунның «плюралистік біртұтастық» теориясына негізделу секілді, мұндай бағыт «плюрализмді» күшейтті, әрі «біртұтастықты» әлсіретті. Нәтижесінде Жаңа Қытайдың ХХ ғасырдың басында кең етек жая бастаған «ұлттық мемлекет» құру бағытын өзгертті,  ол КСРО-ның саяси биліктегі  моделін ұстана отырып, кеңестік жүйеге ұқсас «мульти этностық қауымдастық» негізін құрды. Қытайдың Конституциясындағы «ұлы жоспарға» сәйкес, «Қытай Халық Республикасы- мемлекетті құраушы түрлі ұлттар халқының ортақ күшімен құрылған көпұлтты мемлекет», «аз ұлтты халықтар топтасқан жерлерде автономиялық аймақтар пайда болды,  өзін- өзі басқаратын мемлекеттік мекемелердің негізі қаланды, автономияға қол жеткізді. Әр ұлттың автономиясы- Қытай Халық Республикасының бөлінбес бөлшегі». Өзін- өзі басқару формасында әр халық үшін құрылған әкімшілік бөліністер «автономиялық аймақ» деп аталды, ол КСРО құрамына кірген республикалар немесе автономиялы республикалар секілді емес, олар мемлекеттің «бөлінбес» бөлшегі іспеттес. Бұған қоса, Жаңа Қытайдың құрылуынан кейін үкіметтік басқарудың ұлттық теориясы («ұлттық айқындау»), автономиялық аймақ («ұлт» көмегімен маңызды принципі және «ұлт» атауы берілген «автономия» құрылады),   халық саясаты («ұлттық мәртебе» қатаң жүйесі, жүйе кадрларын даярлау, халық ортақтығы мен жүзеге асыру т.б.) және т.б. барлығы КСРО моделінің қайнар көзінен бастау алады. Жалпы айтқанда, біздің елдің «ұлттық теориясы» құжаттар мен бұқаралық ақпарат құралдары арқылы әр «ұлт» халқының санасын күшейте отырып, тәрбиелеуді насихаттайды, үкімет әр «ұлт» айқындаған «автономиялық аймақ» үшін «ұлтты» бір нақты әкімшілік ауданмен байланыстыра келе, үкіметтің ұлт теориясы мен халық саясаты мектеп табалдырығынан санамызға құю арқылы өз халқына өкілдік ететін «ұлт элитасының» тобын тәрбиелеп шығарады. Бұл соңғы жылдары Қытайдың кейбір аймақтарында пайда болған халық байланысының мәселесі мен халық бөлінісі идеясының сана формасы және ойдың саяси негізі . Осындай негіздің бар болуы нәтижесінде халықтың күнделікті өмірінің ажырамас бөлігі саналатын экономиканың, мәдениеттің, қоғамның талқылау тақырыбы оңайшылықпен «этникалық мәселе» шеңберіне еніп, ұлт мәселесінің жоғары «саясаттандырылуы» ретінде көрініс табады, осылайша мәселені шешудің әдеттегі жолынан қашып, керісінше аз ұлтты халықтарды қазіргі Қытай қоғамының орынды пайдасының шағымы бұрмаланады, уақытында шешімге қол жеткізе алмайды. Берілген мақаланың тақырыбына қайта орала отырып, біз Қытайдың ХХI ғасырдағы тап болуы мүмкін ең үлкен мәселесі мемлекет бөлінісі екендігін ескеруіміз қажет. Қытай Республикасы «Қытай ұлтының» «ұлттық мемлекет» құрудағы негізі екендігін берік ұстанады.

1949 жылдан кейін Қытай Халық Республикасында 56 ұлт өкілі ажыратылады, олар Қытайдың «көпұлтты мемлекет» ретінде қалыптасуының негізі. Осылайша, дәл 1911 жылдардағы жағдай секілді, Қытай XXI ғасырда әлі де екі түрлі таңдауға тап болады: бірі - «қытай ұлтын» ұлттық бөлімнің ойлауы ретінде қолдануға қайта оралу, қазіргі 56 «ұлт» атауын «этникалық топқа» өзгертіп, Америкадағы,Үндістандағы үлгіге ұқсас «мульти этникалық ұлттық мемлекет» құру. Өзге таңдау- қазіргі «ұлт» теориясын, жүйесін, саясатын ұстану. КСРО мен Югославияның ыдырауынан алған сабақты ескермей кетуге болмас, егер қазіргі бағытты ұстануды жалғастыра берсе, Қытай болашақта әрдайым «ұлт» ыдырауының  тәуекелінде өмір сүреді. Қытайдың 56 «ұлтының» арасында кейбір халықтың саны айтарлықтай аз, сондықтан шашыраңқы өмір сүретін этникалық топтарда ешқашан болмаған тәуелсіз саясат шарттары да бөлініске әкелетін мұндай қозғалыстың жүзеге асу мүмкіндігі бар екендігін туралы ой туындамаған, бірақ кейбір халық масштабы үлкен, тарихта жазылғандай бір- біріне қарсы тәуелсіз режимдегі топтар құрған, олардың элита топтары «ұлттық теорияның» ішкі- сыртқы бағытын және сыртқы жақ керісінше күшінің қолдауымен ұлтшылдық идеясы мен назарын пайда болдыру мүмкіндігі бар.

Қазіргі таңда үкіметтің қатаң бақылауы мен соққысы астында, осы жолдаудың бір- біріне деген қатынаста өздерін жасырын ұстайды. Біздің мемлекетте бар нағыз ұлттық сепаратизмнің жасырын қаупі, террористік соққы жасау мен көшеде радикалды элементтері бар аз санды қозғалыс ұйымдастыруға емес, аз ұлтты халық кадрлары бөлшегіне және зиялылар бөлімінің ойы Сталиннің ұлт теориясы тәрбиелеп шығарған қазіргі «ұлт» санасына байланысты, оның үстіне қазіргі «автономиялық аймақ» жүйесі мен аз ұлтты халықтар тобының арнайы дайындау механизмінің барлығы Қытайда пайда болуы мүмкін мемлекеттік бөлінісінің қаупіне немқұрайлықпен қарамау керектігін айқындайды.

Ескерту:  бұл күндері Қытай ұстанып отырған геноситтік саясат пен практиканың теориялық негізі осылай қалыптастырылғанын  көріп отырмыз.  

Қытай отыз жылдай реформалар мен ашықтық саясатын ұстана отырып, институционалды реформаны зеріттеу барысында.

Институционалды реформалар қытай қоғамы болмысын толығымен өзгертті десек болады. Бұл процесс барысында тез урбанизация және қалалардың тез дамуы салдарынан қоршаған ортаның ластануы, этникалық саны аз ұлттар ішіндегі жоғарға оқу орны түлектерінің жұмысқа орналасу қиыншылықтары, жергілікті ресурстарды қолдануда жергілікті кәсіпорындардың пайданы дұрыс үлестіру, жұмысқа орналасудағы бәсекелестік, лауазымды қызметкерлер арасындағы жемқорлық,сот және қала әкімшіліндегі қатаң құқық қолдану секілді көптеген жаңа әлеуметтік мәселелер мен шиеленістер пайда болды.  Бұл мәселелердің көбісі елдің барлық аймағында кең таралғанын айта кеткен жөн. Сонымен қатар Хань ұлтының аймағында «әр түрлі көлемдегі жаппай қақтығыстар» орын алды, ал орталық үкімет белсенді түрде бұл мәселелердің шешімін табудың жолын іздеді.  60 жыл бұрын Халық Республикасы құрылғаннан бері, этникалық саны аз топтардың көптеген кадрлары дайындалды. Партия мен үкімет тарапынан жылдар бойы оқу ағарту ісі жүргізілгеннен кейін саясаттағы қызметкерлердің көбі саяси сенімді адамдар болды. Жоғарыда аталып кеткен әлеуметтік мәселелер мен этникалық аймақтардағы қақтығыстарға кезіккенде, олар жалпы ситуацияға сүйене отырып, шиеленістерді шеше алады. Сонымен қатар олар қалалық сеператисттерге қарсы батыл жұмыс жасайды. Алайда аталған қарама қайшылықтарды «ұлттық мүдде» тұрғысынан қарастырып, кейбір әлеуметтік қамту, жұмыспен қамту және «этникалық мәлелелер» мен ресурстарды үлестіру, әлеуметтік даму секілді проблемаларды саясиландырып түсіндіретіндер де бар. Бірақ олар тек эмоционалды түрде «ұлттық мүдделерді» қорғап, ұлттық мүдделер толығымен іргелі және ұзақ мерзімді дамумен жанасатынын естен шығарған. Кейбір жастар  жөнсіз жарнамалардың зардабы мен заманауи білім беру мен әкімшілік жүйесінің тапшылығы салдарынан, оқу орындары мен жұмысқа тұруда қиыншылықтарға кезігеді. Үкіметтің барлық жұмысы шынымен де жасалғаннан кейін және де этникалық аз топтардың құқықтары мен мүдделері нәтижелі түрде қорғалған кезде, бұл мәселелер шешілуі мүмкін. Сонымен қатар көпұлтты мемлекеттің негізгі этникалық топтарын «ұлттандыру» елдің күйреуінің негізгі себептерінің бірі екендігін ұмытпауымыз қажет.  Кеңес Үкіметін құлатудағы бірінші жақтасы Ресей Федерациясы болды, дәлірек айтсақ: Ресей парламенті алғаш рет қабылдаған «Егемендік туралы декларация» «барлық республикалардың ұлттық қозғалыс ерекшеліктерін өзгертті».  Хань ұлтындағы «Ханьдық ұлттандыру» мен оның Қытайдағы этникалық  қатынасына деген зияны ұлттық қайшылықтарды күшейтеді, және оның зардабы салдарынан этникалық шиеленістерге, нәтижесінде мемелекеттің күйреуіне соқтыруы мүмкін. Конституцияда айтылғанҮлкен ұлттандыру, негізінен үлкен Ханьдық ұлттандыру саясатына қарсы тұру қазіргі таңда ерекше ескертуге ие.

1. ҚХР алғашқы жылдарныдағы этникалық қатынастардың өзгеруі. Алпыс жыл бұрын Қытай Халық Республикасы құрылғаннан бері Қытайдағы жалпы этникалық қатынастар негізінен жарасымды болды. Бұл Қытайдың негізгі ұлттық шарттары (екі мың жылдан астам тарихты бірігуі, ширек этникалық интеграция) мен саясатын (орталық үкіметтің этникалық саны аз топтарына көмек пен жеңілдік саясаты) жүзеге асыру нәтижесіне байланысты. «Алмастыру» - әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік қақтығыстар дамуын әлеуметтік және демографиялық тұрғыда сараптама жүргізудегі маңызды перспектива. Этникалық саны аз топтар партияларының аймағында жүргізілген «Жер реформасы» мен «Демократиялық реформаның» алғашқы күндерінен бастап Коммунисттік партия мен орталық үкімет атынан этниекалық саны аз топтарға азат етілген, бос жерлер берілді. Бүгін біз Тибет пен Шыңжаңдағы 70 жастан асқан тибет және ұйғыр ақсақалдарымен әңгімелесіп отырмыз. «Жер реформасы» жайлы олардың еске түсіруі мен Мао төрағасына деген, орталық үкіметке деген сезімдері әлі де таңғалдырады. Сонымен қатар 1950 жылғы этникалық саны аз топтар аймағына еңбек етуге келген хань ұлтының халыққа қызметі, саяси қасиеті мен үлгісі де сол кездегі елдің бірлігін нығайтқан  мықты байланыс болды.  Алайда «Мәдени төңкерісті толығымен теріске шығару» саясаты мен 1980-шы жылдардағы  «реформалар мен ашықтық» саясаты жүзеге асқалы бері коммунисттік идеология әсері төмендей бастады. Әсіресе «мәдени төңкеріс» кезінде әділетсіз және жалған істер мен ғибадатханалардың қирауы арқылы олар орталық үкіметке деген әсерлі сезім қалдыра алмады, ал қазіргі таңда оларға жұмысқа тұру мен өмір сүру өте қиын. Қытай тілі деңгейінің төмендігінен және кәсіптік дағдысы нашар болғандықтан, олар көп жағдайда дискриминацияға ұшырап және де ханьдық мигранттар мен материктік ханьдықтармен бәсекелестіктен шығып қалады. Адамдардың этникалық саны аз топтарға деген қарым-қатынас мәселесі мен ұлттық кедергілер қосылып келіп батыс аймағындағы этникалық қатынастарды одан сайын ушықтыра түсіреді. Қазіргі таңдағы Қытай елі кадрлары саяси қасиеті мен халыққа қызмет ету рухы қалыптасқан 1950-ші жылдардағы революциялық соғысқа дайындықтан өткен кадрларға ешқандай қатысы жоқ. Қытай Халық Республикасы құрылғалы 60 жыл ішінде этникалық саны аз топтар мен хань кадралы «ұрпақтың жаңғыруы» феноменін бастан кешірді. 1950- жылдары үкімет пен этеикалық саны аз топтар арасында қабылданған дәстүрлі эмоционалды байланыстар да енді өзгеруі мүмкін. Азат етудің алғашқы күндері этникалық істермен айналысқан кейбір ескі жолдастарым, қазіргі Қытайдағы этникалық қатынастар әлдеқайда жақсы болуы тиіс деп ойлайды. Жас шамасына байланысты соңғы 20 жылда жеке жаппай әлеуметтік сауалнама жүргізу мүмкіндігі болмады.Олар үшін жылдың қорытындысы мен қалдырған әсерін сақтау қалыпты жағдай. Сонымен қатар, маркстік-лениндік ұлттар теориясын бұрыннан меңгерген және насихаттаған кейбір ғалымдар білім жүйелереінің шектеулілігінен, соңғы жиырма жылда төменгі этникалық қатынастардың өзгерісі мен мұхиттың арғы жағындағы ұлтшылдық пен этникалық қатынастардың жетістігін біле бермейді. Маркстік-лениндік этникалық топтар теориясын да түсіну өте оңай.

2. Басқа көпэтникалық / этникалық елдердегі «этникалық құрылым» тәжірибесін салыстыру. Бәрімізге мәлім, АҚШ және Үндістан секілді басқа да әлем елдерінде де көптеген түрлі нәсілдер,ұлттар мен этникалық топтар бар, бірақ олар түрлі діни және тілдік топтарға ие, дегенмен олар бұл топтарды «этникалық топтар» деп атап, «мәдени плюрализмді» сақтап қалу үшін, «елді құру» -- барлық топтарды бір елге біріктіру мақсатын іске асыруда. Этникалық саны аз топтардың мәдени ерекшеліктері мен дәстүрлерін дамыту қажет. Азаматтық конституция мен азаматтық құқықта айтылғандай, бүкіл қытай халқының ортақ ерекшелігі ол – «этникалық топ» емес, «ұлт». Алайда нәсідер мен этникалық топтар арасындағы айырмашылық негізінен мәдени айырмашылық ретінде қарастырылады.  Этникалық топтардың өздерінің айрықша саяси құқықтары бар. Афро-американдық азаматтық құқық жолындағы қозғалыстың лидері, Мартин Лютер Кинг өзінің «Менің арманым бар» атты атақты баяндамасында қара нәсілділермен қарым қатынас орнатқаны қандайда бір «артықшылықты саясат» немесе айрықшалылық емес, бұқ шынымен де ақ нәсілдердікіндей ахаматтық тең құқықтық.  АҚШ азаматтығы негізінде саяси бірегейлікті қалыптастыруды этникалық қатынасты «қолдан жасау» идеясы ретінде қарастырса болады. Дегенмен Құрама Штаттарында нәсілдік қақтығыстар тарихта онша қатты болмаса да, ақиқатында қара нәсілдердің жалпы жағдайлары айтарлықтай ойдағыдай емес. Алайда нәсілдік теңдіктің белсенді түрде жетекшілігі мен азаматтыққа басымдылық берудің арқасында нәсілдік теңсіздік пен дискриминация біртіндеп әлсіреуде.  Дәл осы секілді Үндістан тәуелсіздігін алғаннан кейін, премьер-министр Неру түрлі топтар арасындағы конституцияның, тілдің, діннің және касталардың айырмашылығына байланысты болатын шиеленістерді азайтудың және де «үнді ұлтын» қалыптастырудың жолында еңбек етті.

Нәсілдік және этникалық топтар айырмашылығын «қайта қалыптастыру» идеясы нәсілдік шиеленістер мен саяси қақтығыстарды алдыналу АҚШ мен Үндістанда нәтижелі жетістіктер көрсеткендіктен, оны «көпұлтты» Қытайдың да зерттеуіне тұрарлық. Дәс осы оймен мен Қытайдағы этникалық демаркация мен этникалық саясатты «қайта қалыптастыруды», яғни «саясиландыруды» ұсынамын.  «Қытай ұлты» концепциясын сақтап, «қытай ұлты», «Этникалық құрылыс» пен «қытай ұлтын» қайта жариялауды, сонымен қоса 56 «ұлттарды» «этникалық топтар» ретінде құруды ұсынамын.  Осындай концепциялар ширегінде қытайлықтардың «ұлттық сана-сезімі» нығая түспек. Менің ойымша, Қытайдағы барлық этникалық топтардың өзара бір-бірін мойындап, әлем елдерімен қатар бәсекеге қабілетті болу үшін,барлығы бір этникалық топ  қытай ұлты ретінде бірігуі тиіс.  Бұл процессте өзінің дәстүрлерін сақтап қалған кейбір топтар «азаматтық елдердің» заманауи азаматынай айналады. Олар бұрыннан ақ өздерін «этникалық топтарға» жататынын мойындаған, этникалық саны аз топтардың кадрлары мен зияткерлері. Сондай ақ түсіну пен бейімделу процесстері қажет. Бұл ұзақ әрі сабырлы тарихи даму болатыны сөзсіз. Қытайдың этникалық мәселелерін мемлекет пен ұлтқа деген өте жауапты қатынас ретінде ойлауымыз керек пе? Ең алдымен, мақаланың басында мемлекетті бөлудің қажетті үш алғышарттары мен элементтерін атап кеттік. Біздің Ресей мен Қытайды талқылауымыз бен сараптамамыздың көмегімен, екі ел көптеген ғасырлар бойы «ұлттық құрылыста» өмір сүрді. Патшалық Ресей және Кеңестік дәуірдегі Ресей үшін бізде үш кезең бар – Қытайдағы Цин династиясының соңы, Қытай Республикасы және Қытай Халық Республикасы. Әрбір кезеңнің өз шарықтау шегі мен құлдырау сәттері болды. Кейбір конституциялық ережелер (кеңестік конституция республикаларға тәуелсіздік алу құқығын береді) мен мемлекеттік жүйедегі ( Кеңе Үкіметіндегі топтар — республика, ал Қытайдағы топтра – «аймақтық ұлттық автономия») ресми айырмашылықтарынан басқа, этникалық топтар арасындағы қатынас бойынша қызметте негізгі түсініктер, логика мен жұмыс істеу тәсілдері бойынша Кеңес Одағы мен Жаңа Қытай арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ.  1991 жылы кенеттен Кеңес Одағының күйреуі белгілі тарихи факт. Келесі факт, бұны ешқандай ғалым алдын ала болжап біле алмады.Егер бұрын кеңестік ғалымдар Кеңес Одағының құлауы мүмкіндігі жайлы айтса, «негізсіз» деп айыптауға болған, бұл екінші факт. Кеңестік лидерлердің этникалық мәселелерді шешудегі сенімділігін еске түсірейік. 1961 жылы КОКП  XXII съездінде Хрущев  «Кеңес Одағында ортақ ерекшеліктері бар, түрлі ұлттардан құрылған тарихи қауым, кеңестік халық қалыптасты»деді. 1972 жылы Брежнев «кеңестік ұлттар мәселесі толығымен шешілді» деп жариялады. Горбачев 1987 жылы « Егер біздің этникалық мәселені шешпесе, заманауи Кеңес Одағы болмас еді. Кеңес Одағы – шындығында адамзат тарихындағы өркениеттің жалғыз үлгісі» деген болатын.

Енді Кеңес Одағының бастан кешкені Қытайға да келмеуіне кім кепіл?  Егер біз Қытайдың «ұлтына»  өзгерістер енгізбесек, біз бәрібір «мемлекетті құрудың» негізі ретінде қарастырылатын 56 «ұлт» ұғымын ұстанамыз.  «Ұлттық элиталарды» қайта қалыптастыру үшін, этникалық саны аз топтарғы білім беріп, олардың ұлттық сана-сезімін дамытып, және де әрдайым этникалық аймақтық автономиялардың жүйесін күшейтіп отыру қажет.

Кеңес Одағының ғалымдары, әсіресе этникалық мәселелерді зерттейтін ғалымдар, кейбір жауапкершілікті өз мойнына алу керек деп ойлаймын. Олар әзір қоғамдық ұйымдарды жетілдіргенше, ұлттық кадрлармен және бұқара халықпен сөйлскенше, олар билік пен ресурстарды бөлу тұрғысынан мәселені, экономикалық теңсіздік, тіл саясаты, әртүрлі этникалық топтардың арасында мәдени және діни айырмашылықтарын көре  алмайды, сонымен қатар көшi-қон, аралас неке және тұрмыс жағдайында этносаралық кедергiлер мен қақтығыстар бар екенін көрмеу мүмкін емес және бұл кедергiлер мен қарама-қайшылықтардың жинақталып , тереңдетіліп жатыр. Алайда, Кеңес Одағының саяси жүйесінің шеңберінде  олар «ресми ұстанымға» және этникалық мәселелер бойынша Кеңес академиясында ұжымдық міндеттердің бұзылуына әкеліп соқтырған өздерінің жеке қауіпсіздігі мен алға жылжуына байланысты, үкіметтің ресми дискурсынан шеттетілді. Тіпті Горбачевтің өзі де, «КПСС Орталық Комитетінің Пленаумдегі баяндамасы» кезінде ол кеңестік ұлттық теорияны қатал сынға алды: «Біздің теориялық қоғамымыз этникалық қарым-қатынас тәжірибесіне үлкен қарыз. мен мұнда ұлттық даму сатысымен үйлесетін этникалық саясаттарды толығымен зерттемейтін кейбір мәселелер ескермеймін. Ұлттық даму сатысымен үйлесетін этникалық саясатқа қатысты кейбір мәселелерді жеткілікті түрде зерделеу екенін айтып отырмын. Жолдастар, кейбір әлеуметтанушылар этникалық қатынастардың нақты құбылыстары бойынша объективті зерттеулер жүргізбейді және нақты әлеуметтік-экономикалық процестер мен рухани үдерістерде кейбір өте күрделі және шынымен қайшылықты құбылыстарға талдау жасалынбайды. Бұл әйгілі факт, біз ұзақ жылдар бойы бірдей даңқпен жазылған эссе жаза береміз, бұл ғылыми мақалалар емес, жақсы тосттар. Кеңес Одағын зерттейтін қытайлық ғалым: «Бұл жүйенің ең нақты сипаты – жауапкершілікті ешкім өз мойнына алуға батылы жетпейді,  және ұзақ мерзімді назарға алмайды». Бүкіл кеңестік бюрократиядағы адамдар «Мен өлгеннен кейін маған десе топаң су қаптасын дегенді ұстанды. Олар ешқашан алдыңғылар еккен ағаштың көлеңкесінде кейінгілер рахаттанып жатсын деп ойлаған жоқ» Сталиннің жасаған ұлттық зұлымның  жемісі «ыстық шұңқыр» «этникалық саясатқа байланысты» барлық нәрселерге «аллергия» пайда болғанға дейін болып қала береді. Бюрократияның біртұтас тәжірибесі - оны айналып өтуге, оны өзгертпеуге, ескі ақшаларды қорғауға, жібектен жасалаған қара қалпақты сақтауға арналған.Өткен ғасырдың 70 жылдардағы айтылған пікір: «Кеңес Одағы социалистік, ұлтаралық келісім мен теңдікті дамытып жатыр».正是由于苏联的民族理论界长期以来回避现实社会中的民族矛盾，采取明哲保身的态度，唯上，唯书，只会附和官方话语，这就使得苏联领导人和整个苏联社会对本国民族问题的潜在实质和演变趋势完全没有察觉，处于麻木不仁、混混厄厄的状态。 Ұлтшылдық толқыны бет- бет жүздескенде, үрей мен әлсіздік туындауы таңғарарлық емес. 1990 жылы Горбачев: «Біз осы мәселенің (ұлттық мәселелер) маңыздылығын түсінбедік, және осы кезеңнің қауіпін көре алмадық, ...... біз болған іске дайын болмадық» деп мойындады ( 3 шілде 1990 «Правда»).  Ол тым кеш екенін түсінді, бірақ көптеген профессорлар мен ғалымдар Кеңес үкіметі тарапынан қолдау тапты. Олар бұған дейін не істеді? Кеңес үкіметінің ресми ыдыраудан бұрын Кеңес Одағының этникалық қатынастары толығымен шешілгенін айтқан еді.Біздің еліміздің ресми дискурсы «Қытайдағы этникалық қатынастар әлемдегі ең жақсы шешім» деп ұзақ уақыт бойы айтып келге, тіпті 2009 жылы Үрімшіде болған Сьюу оқиғасы «ұлттық мәселе емес» деп көндірген. Бұл Кеңес Одағы ыдырағанға дейін айтылған ресми сөздерін еске салады, сол кезде кеңес басшылары марксизм-ленинизмнің ұлттық теориясын сақтауға және Совет Одағының Коммунистік партиясының ұлттық жетістіктерін қорғауға деген сенімділігінде сенімді болды. Соңғы жылдары біздің еліміздің көптеген этнологиялық үйірмелері біздің еліміздің теориясы мен тәжірибесін қайта қарау туралы менің ұсынысыма жауап ретінде көптеген сыни мақалалар жариялады. Шын мәнінде, бұл жыл тәжірибесін жоққа шығару ғана емес, сонымен қатар Халық Республикасының негізі қаланған сәттен бастап ұлттық теория мен тәжірибе туралы ойлануды ұсынылған еді. Жаңа Қытайдың құрылуынан бастап, сол уақыттың шарасыз таңдауы ретінде, Қытай үкіметі Кеңес Одағын СССР-ді көптеген салаларды зерттеуге арналған мұғалім ретінде қолданды, 1950 жылдары ауылдық жерлерді ұжымдастыру және қалалық экономиканы ұлттандыруды жоққа шығара алмайтынымыз сияқты, Кеңес Одағын, сол кездегі сәтті түрде көрінген бір құрылыс пен даму жолы болып санағанымызды жоққа шығара алмаймыз. Дегенмен уақыт пен қоғамның дамуымен жағдай өзгерді, Қытай өз жүйелері мен саясаттарын уақытында түзетіп, ауылдық жерлерде шаруашылық келісім-шарт жүйесін және қалалардағы әртараптандырылған меншікке ықпал етті, бұл түзетулер Қытайдың әлеуметтік-экономикалық саясатының дамуына ықпал етті. 30 жылдық ашық есік реформасынан кейін, соңғы 30 жылдық тәжірибеге қарсы тұруға қажеті жоқ, алғашқы 30 жылдар Қытайдың ұлттық жағдайындағы социализм құрылысын зерттеудің құнды тәжірибесі ретінде қалады. Сонымен қатар, ұлттық мәселелерге де қатысты. Бүгін біз «рефлексияны» ұсынамыз және өткен жұмыстарды жоққа шығармаймыз. Біз тарихты толығымен құрметтейміз, бірақ біз шындықты елемеуіміз керек. Егер 60 жыл бұрын салынған этникалық теориялар Қытайдағы этникалық топтардың арасындағы қарым-қатынастарда кездесетін әртүрлі ағымдағы проблемаларды жақсы түсіндіре алмаса, неге біз «уақытты алға жылжытып» және «шындықты фактілерден іздейміз» деген ұстанымды қабылдамаймыз? Этникалық теория мен практика туралы ойлану керек пе? Егер Қытай ешқашан Кеңес Одағы ыдыраған болашақты көре алмайтынына кепілдік бере алмаса, онда қазір Қытай халқы арасындағы қарым-қатынастарда кездесетін проблемаларды талқылайық, сондай-ақ еліміз жойылғанға дейін Кеңес академиясындағы бірнеше мәрте «ұжымдық афазия» жағдайын ұрлаудан аулақ болуға тырысамыз емес пе? Біз толықтай жойылмайтын тәуекелдер туралы ойланып отырамыз, және біз іс-әрекеттерімізде абай боламыз, қандай қате бар?（三）Ресей Федерациясындағы «Ұлт ғимаратындағы» ұлттың таратылуы туралы соңғы оқиғалар барлық Кеңестер үшін тамаша болды. Алпыс алты миллион адам өз халқының әкімшілік аудандарынан тыс жерде тұрады, оның ішінде 25 миллион орыс, әртүрлі этникалық топтардың мүшелері шекаралар мен аумақтарды көшіруге мәжбүр болды, ал елдер арасындағы мүліктік даулар осы жаңа елдерді алаңдатты. Ал федералдық жүйенің (автономиялық республикалардың) екінші қабаты сепаратистік қозғалыстардың екінші толқынына жол ашты.Өйткені «Кеңестік саяси жүйеде нәсілдік ұлтшылдық институцияланды, яғни елдің аумағы мен оның барлық тұрғындары нәсілдерге орналастырылды. Сол жылы буржуаздық аймақтық федерацияға қарсы тұрған жалғыз дұрыс федерализм болды. Дегенмен, Кеңес Одағында құрылған федерализм осы нәсілшіл ұлтшылдықтың идеологиясы мен психологиясын қамтамасыз етті. Егер бұл жағдай өзгермесе, Ресей көпұлтты федералды мемлекет ретінде, кеңестік қателіктерді қайталау мүмкін деп айтпаған шығар». Сондықтан, Ресей Федерациясының тәуелсіздік алғаннан кейінгі көшбасшылары алдында тұрған ең өзекті міндет - Кеңес Одағының «ұлттық теориясын» айналдыру және «Ресей Федерациясының» «ұлттық қайта құру» процесін жаңа бағытта бастау. 1997 жылы Ресей Федерациясы 1934 жылы басталған ұлттық жеке куәлікте «ұлттық құрамы» таңбасының мазмұнын ресми түрде жойды. «Ресей Федерациясының құрылған сәтінен бастап, Ресейдің саяси тілінде бірқатар өзгерістер болды. Мұнда: «Ресейдің бірыңғай азаматы», «ұлттық азамат» және «саяси ұлт» тұжырымдамасын құру және орыс ұлты, татар және басқа этникалық топтарды ресейлік этникалық топқа және татар этникалық топқа айналдыруды ұсынды. Басқаша айтқанда, Ресейдің саяси тілінде Ресей көпұлтты елден көп ұлтты халықтардың: ұлт-ұлттан тұратын біртұтас орыс ұлтына ауысты. Путиннің әкімшілігі кезінде бірнеше мәрте «орыс ұлт пен ұлттың» құрылуын бірнеше рет шақырды. 2000 жылы өзінің салтанатты сөзінде Путин: «Бізде ортақ отанымыз бар және біз - халықпыз. Өзінің 2004 жылғы ашылу сөзінде ол былай деді: «Біз көптеген идеологиялық кедергілерді еңсеріп, бір ұлтқа айналамыз және біртіндеп біртұтас ұлт қалыптастыра аламыз.» Путин ұлтты «Ресейдің ұлт халқына» шақырды. «Ресей халқы» ресми саяси тілдің күшті дәлелі болды, Медведевтің 2008 жылы президенттің ұлықтау рәсіміне қатысқанда: «Мен тек орыс ұлтына ант беремін» деп айтты. Соңғы жылдары Ресей Федерациясының этнологиялық қоғамы Батыс этномәдениетінің терминологиялық жүйесін қабылдады және негізінен Батыс сияқты терминологияға ие болды.Негізгі өзгерістер мынадай: Біріншіден, «этностық» және «этникалық этностық» ұғымы қосылды. Орыс ғалымы «этникалық халықтар« тілдің, мәдениеттің, тарихи тағдырдың, аймақтық және этникалық сәйкестіктердің ортақ мағынасын білдіретін «мәдени» қоғамдар екенін түсіндірді. Екіншіден, ол «ұлттың» бастапқы түсінігін өзгертті және «саяси ұлттың» және «мемлекеттік ұлтың» мағынасын атап өтті. Нәтижесінде Ресей Федерациясының 120 «ұлттары» (2002 жылғы санақ нәтижелері бойыншы) «этникалық халықтар» болды. Термин енді біртіндеп ресми және академиялық ортада қолданылып келеді және біртіндеп бұқаралық ақпарат құралдарымен қабылданады. Ең үлкен өзгерістер: бастапқыда болған «орыс халқы» «орыс этникалық тобына», бастапқы аталған «татар ұлты»  енді «татар этникалық тобына», ал шешен халқы «шешен этникалық тобына» айналды т.б.. Сонымен бірге «ұлт» термині тек мемлекеттік ұлт түсінігінде, яғни «Ресей ұлты» дегенде ғана пайдаланылады және Батыста «ұлттың» тұжырымдамасына толығымен сәйкес келеді. Қазір ресейлік ғалымдар кеңестік дәуірдегі «көп ұлтты біртұтас ұлт» сілтемесін ауыстыру үшін «көп ұлтты ұлттық бірлікті» қолдана бастады. Сонымен қатар, «Ресей федералды мемлекеттің үкіметі біртұтас басшылығын күшейтіп, өңір үшін орталық «вертикаль» басқару жүйесін құрды. Ел жеті аймаққа бөлініп, аймақтық өкілді жеке өзі тағайындайды. Ауданның бөлінуі Ішкі істер бөлімінің бөлімшелері бар ресейлік әскери бөлімшелермен бірдей сәйкес келеді. Орталық үкімет барлық аудандардағы орталық бюджеттің және қаржылық жағдайдың орындалуын бақылау үшін аудиторлық өкілдерді тікелей жібереді. Сондай-ақ, халық таңдауымен таңдалған мемлекеттік билеушілерді, билік жүргізу үшін президенттің өзі тағайындайды. ... Парламенттердегі барлық саяси партиялар сайлау науқанында орталық биліктің «тік» көшбасшылығын қолдады. ... Ұлттық автономды органдар әкімшілік тұрғыдан әлсіреді және әкімшілік өңірлердің рөлі күшейтілді. Бұл шаралар Ресей Федерациясының үкіметі «халықтар», оның «автономиялық республикалары», «автономды префектуралар» мен басқа аймақтар арасындағы тиісті қарым-қатынасты әлсіретуге тырысатынын және «этникалық халықтар» «аумақтық санасын» таратынын көрсетеді. «Біртұтас Рессей» партиясының көшбасшысы және Татарстан Республикасы автономиялық аймағының президенті интернетте «Көпөлшемді интеграция» тақырыбында мақаласын шығарды және бірыңғай ұлттың құрылысын белсенді қолдады. Ол: «плюрализм» ұраны федералдық этникалық саясаттың стратегиялық көшбасшысы болуға тиіс. «Біртұтас Ресей» партиясы бұл ұранды қолдайды, себебі бұл партия платформасының философиясына және партия жұмысының рухына сәйкес келеді » деп айтты. Ресей Федерациясының соңғы жылдарда этномика («ұлттың» анықтамасы), ұлттық дискурс жүйесі және басқару жүйесі бойынша жүзеге асырған маңызды өзгерістері сөзсіз отандық ғалымдардың назарын аударуы керек. (4) Қытай «ұлт» теориясы туралы ойлану керек және оның саясатын «ақыл-ойды босату және шындықты фактілерден іздеу» рухының басшылығымен түзетуі керек. Ресми тіл білімі ресми тіл ретінде танымал болғандықтан, ұлттық теория біздің ұлтымыздың негізі қаланғаннан кейін, тіпті кейбір қызығушылық тудырады. Бұл ресми дискурсқа қарсы тұру керек. Дегенмен, уақыт пен қоғам үнемі өзгеріп отырады. Ленин мен Сталиннің құрған Кеңес Одағы таратылды. Біз ақыл-ойды босатып, шындықты фактілерден іздейміз ғылыми пікірді қолдап, уақытпен бірге жылжуымыз керек. Сондықтан, этникалық аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді зерттеу арқылы барлық этникалық топтардың өзіндік сана-сезімінің эволюциясын талдап, оларды басқа елдердегі этникалық қатынастардың теориялық талқылаулары мен саясат тәжірибелерімен салыстырып, тәжірибе негізінде сынақтан өткізу керек. Ұлттық теория және этникалық жұмыстың тиімділігі Қытай Халық Республикасының құрылған сәтінен бастап басталды. Бұл пікірталас барысында барлық адамдар бір-біріне ешқандай саяси қалпақсыз әр түрлі пікір білдіруі мүмкін, осылайша консенсус біртіндеп толық және терең ғылыми талқылауларға қол жеткізе алады және тиісті теориялар мен халықтар біртіндеп жаңа идеяларға сәйкес түзетіледі . Марксизм-ленинизмнің шындық екендігініңи себебі, марксизм-ленинизмнің әлеуметтік практикадан туындағаны және қоғамның шындықты түсіндіріп, алға жылжуымызға жол ашады деген фактісі. Кейбір адамдар бұл пікірлерді шындық деп атайды. 1949 жылдан кейін біздің еліміздің көптеген жүйелері мен саясаты Кеңес Одағында зерттелді, ол халықаралық жағдайдағы басымдыққа ие тарихи мәселелер болды. Біз төңкеріс пен құрылыста аға ұрпақ революционерлердің тәжірибесін толықтай сыйлаймыз, бірақ біз нақты мәселелерді шеше алмаймыз, керісінше уақытты дамытуға және заманның дамуына сәйкес жаңа әлеуметтік тәжірибелерді жүзеге асыруға тиіспіз. Іс жүзінде біз Қытайдағы этникалық топтар арасындағы қарым-қатынастардың соңғы оқиғаларын түсініп, этникалық азшылық кадрлар мен олардың сұрауларындағы халық туралы шынайы ой-пікірлерін түсініп, олардың дауыстарын тыңдап, этникалық азшылықтардың жалпы жұртшылығын қанағаттандыру жолдарын зерттеп, сонымен бірге ұлттық бірлікті және елді насихаттауымыз керек. 哪些观点群众愿意接受，哪些做法客观效果最好，这些都是只有通过工作的实践才能找到答案。Адамдар алдымен «Ақыл-ойды босату», «Шындықты фактілерден іздеңіз», «Практика»- бұл шындықты тексеруге арналған жалғыз стандарт деп түсінеді. Егер қазіргі заманғы халықаралық саясатта және қазіргі заманғы мемлекеттік концепцияда этникалық алмасуды дамытып, шетелдік күштердің араласуымен ең басты «ұлтшылдық» тұжырымдамасын ашық талқылайтын болсақ, Қытайдың дәуіріндегі дәстүрлі этникалық қатынастардың жойылумен танысып, біздің елдегі ұлттық қатынастар болашақта одан да күрделі әрі нашар болады. Егер Қытайда барлық этникалық топтардың бөліну орын алынса, онда олар  кейін «жеңілгендер» болады. Ал Югославия - ең таңғаларлық мысалдардың бірі. Біз әрбір «ұлттың» кең ауқымының негізгі қызығушылығы мен ұзақ мерзімді қызығушылығы бүкіл қытайлықтардың мүдделеріне сәйкес келетінін түсінуіміз керек. Тек қана «ұлт» теориясында Қытайда «ұлт құрылысының» жаңа шеңберін қайта ойластырып, 1,3 миллиард адамдар «қытай ұлттын» түпкілікті себептер мен жүйелерден ұлттық бөлінудің кез-келген мүмкіндігін жоққа шығаратын негізгі топ ретінде қаралуы керек. Бұл Қытайдың этникалық мәселелерінің келешегі. Біздің ұлттық теория мен негізгі жүйеге қажетті түзетулер жасалмайынша, әрдайым ұлттық бірліктің жағдайы тұрақсыз болады. Сондықтан орталық үкімет саяси жүйенің кез-келген маңызды реформасына абай болу керек. Күрделі этникалық қатынастар жағдайында саяси қайта құрылымдаудың ашықтығы Кеңес Одағының бақыланбайтын оқиғаларын ашып, кеңестік көшбасшылардың күтпеген жағдайының бұзылуына әкелді. Біз бұл тарихи сабақты есте ұстауымыз керек.

Қытайдың ұлтаралық қарым- қатынастарын болашақта қалай жақсарту қажет?

Қытайдың этникалық қатынастарын қалай реттестіру керектігі туралы ой толғасақ, бұл мәселені бірнеше жағынан зерттеуге болады.(1) Біртіндеп азаматтардың толық ұжымының «ұлт» түсінігінің айқынжалуын реттестіру.

1. «Ұлт» терминінің тарихи шығу тегі мен тиімділігін талқылау және түсіндіру. Қытай тарихындағы апиын соғысынан бастап, Жапон басқыншылығына қарсы соғысқа дейінгі бірқатар империалистік агрессиялық соғыстарының тарихи процесін біріктіре келе, біз хань, мань, мэн, хуэй, цзан секілді этностардың «ұлт» атануы имперализмнің түпкі ойы екендігін айқындауымыз қажет. Қазіргі азаматтық мемлекеттің саяси шеңберінде және дискурс жүйесінде Қытайдың «ұлт» ұғымын қытай ұлтына негізделе отырып айқындау қажет.Бүгінгі таңда Қытай болашақтағы «ұлт құрудағы» бағытын айқындайтын азаматтық және құқықтық мемлекет құруда. ХХ ғасырдың 50- жылдарынан бастап, Қытайда 56 ұлт өкілдері ажыратылады, ол Американың «этникалық тобымен» сәйкестендіріледі (еуропалық нәсілділер, қара нәсілділер, азиаттық тек, америкалық үндістер және т.б.), бұл «этникалық топтардың» өзін ұлттық шығу тегі, дәстүрлі тұрақ жері, діні секілді факторлардың жергілікті жағдайларды ескере отырып әрекет етуге, ерікті талаптарға сәйкес, болашақта түрлі топтардың мәдени ерекшеліктері (тілі, діні, салт- дәстүрі және т.б.) мен тарихи мұраларын (ұлттың шығу тегі, атамекені және т.б.) бейнелейтін «топтарға» ажыратуға болады. Этникалық топтар арасындағы айырмашылықтар- саяси жағдай немесе құқықтың міндеттердегі айырмашылықтардан емес, мәдени ерекшеліктер мен тарихи мұралардағы айырмашылықтардан туындайды. Түрлі деңгейдегі топтардың қалай бөлінетіндігіне қарамастан, бүгінгі азаматтық мемлекет қызметкерлерінің барлығында толық теңқұқылы азаматтығы бар, олар ортақ мақсатты көздеген және ортақ болашағы бар бауырлар. Мемлекеттік мекемелердің «ұлт саясаты» бар күшімен мәдени ерекшеліктері бар аз ұлтты халықтардың теңқұқықтары мен азаматтықтық құқыққа негізделген саяси жүйесі мен басқару жоспарына лайықты болуы тиіс. Ескере кететін жайт, қытай ұлтының тарихи қалыптасқан 56 этникалық тобы қауымдастық ретінде қалыптасқан, «қытай халқы» дегеніміз хань ұлты емес, ал «қытай халқының мәдениеті» хань ұлтының мәдениеті емес, ол 56 ұлттың әр өкілінің дәстүрлі мәдениетінің біріктірілуі ғана емес, барша этникалық топтардың ұзақ тарихи кезеңде бір арнаға қосылуының нәтижесінде пайда болған «плюралистік біртұтас» ерекше мәдениет. «Қытай халқының» және «үйлесімді» мәдениеті ең алдымен түрлі факторларды үйлестіру мен өзіне тән қасиеттерді жоғалтпауында танылады. Қытай халқының этносаралық мәдени байланыстары, ұлтаралық неке, экономикалық ынтымақтастығының тарихы ерте заманнан бастау алады, бірақ империализм әдейі қытайдың әр халқының айырмашылықтарын оларды «ұлт» ретінде анықтау үшін іздеді, ХХ ғасырдың 50- жылдары «ұлтты ажыратуда» да этникалық топтардың  “异” іздеді және олардың арасындағы «ортақ» элементтерге мән бермеуге тырысты. Не археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуге, не халық салт- дәстүрін зерттеуге қарамастан, біз қытай халқының әр этникалық топтары арасындағы көптеген мәдени факторлар мен үлгілерді анық байқай аламыз, «плюралистік жағынан біртұтастықтың құрылысын күшейтті», тек бұрында әр этникалық топтың мәдени ерекшелігін іздестіруде бұл ортақ қасиеттерге мән бермеді. Оны болашақта ғылыми орталар мен мәдениет саласындағы қызметкерлер қызығушылық таныту мен культтау сферасына ең басынан мән беру керек, қытай ұлты мәдениеттің ортақ базисі бар халық, егер мәдениетті мойындау басты негізге айналмаса, саяси мойындау әлсіз әрі ұзақ өмір сүруге дағдысы болмас еді.

2. Орталық үкімет пен халықтың негізгі бөлігін құраушы топ (хань ұлты) аз ұлтты халықтарға шын ниетімен қамкорлық пен көмек көрсетуі тиіс. Ерте кездерден-ақ хань ұлтының халқының басымдылығы, қоныстану аймағы, білімі мен экономикалық даму талаптары жақсы болғандықтан, мектептегі оқу құралдарында әр аз ұлтты халықтар тобының тарихы, мәдениеті мен қытай ұлтының дамуына қосқан үлесі өте аз баяндалған, әрі ұлттар арасындағы айырмашылығының негізі Дарвин ілімінің шеңберінде түсіндіруде жатыр, сондықтан хань ұлтының бөлігі мен халқы арасында жалпыға ортақ «үлкен ұлтшылдық» психологиясы мен аз ұлтты халықтардың не көп, не аз болуындағы қате түсіністік пен дискриминация туады. Бұл көзқарас соңғы жылдары көшіп- қонатын халықтың көпшілігі батыс аймаққа қоныс аударған соң айқындала түсті,ол мемлекеттегі этникалық қатынастарға кері әсерін тигізді. Тіл, білім шарттары секілді факторлар әсерінен, кейбір аз ұлтты халық мүшелері ауыл мен қала қоғамына кіру, тең құқық үшін күрес пен мүмкіндікті дамыту кезінде көптеген қиындықтар мен кедергілерге тап болды. Осылайша заң ережелеріндегі тең құқықтықтан бөлек этникалық халықтың негізін құрайтын мүшелері мен түрлі деңгейдегі үкімет аз санды ұлттарға ханьзуларға қарағанда көбірек махаббат пен жылулық көрсетуі тиіс, олар қамқор болып, көмек көрсетуге міндетті. Бүгінгі ой толғауда біз қытай халқының «ұлт» түсінігін күшейтуіміз қажет, бірақ егер мемлекеттің аз ұлттар бөлігінің халқы өзінің күнделікті өмірі мен даму процессінде ішкі ойындағы шынайы сезімнен бастап, өзін үлкен отбасының ішіндегі нағыз бауыр санамаса, онда аз ұлтты халықтың «ұлт» түсінігінің ұсынысын, реттестіруін қалай әлсіретуін шын мәнінде дұрыс саясаттың әдісі біріктіруші күш әсеріне ие болмауымен ғана қоймай, керісінше оларда күмән тудыруы мүмкін, кері әсер тудыруы мүмкін, олар бар күш- жігерімен қорғаған тәуелсіздік жағдайы да қалыпты құбылыс. Сондықтан ұлт теориясы, жүйесі мен саяси реттестірудің маңызды алғышарты- Қытай халқының негізгі тобын құрайтындар (Қытайдың жалпы халқының 90%- нан көп  мөлшерді хань ұлты құрайды) мен әртүрлі деңгейдегі үкіметтер сана мен қызметтегі «ұлы хань ұлты» психикасына әлі келді, маңындағы әр аз ұлтты халықтарға, оның ішінде зиялы, оқушы, жұмысшы шаруа, мал шаруашылығы қызметкерлеріне алаңдаушылық білдіріп, көмек көрсетеді, оларға жан- жақты көмек көрсету, олар тап болған түрлі қиындықтарды шешуде бар күшімен көмек білдіреді, олардың өзінің дәстүрлі мәдениеті мен тілін сақтауға деген ынтасына түсіністікпен қарайды, діни сенімі мен тұрмыстық әдет- ғұрпын сыйлайды, бір- біріне деген қатынасы теңдікте өздерін қамқор астындағылардың орнына қойып және шынайы қамқорлық пен мейірімділік көрсетеді. Хань ұлтының дәстүрі мен айқын емес түсінік жағынан діни сенімді алғанда, түрлі санаттағы үкімет мен ханьцзу халқы кейбір аз санды ұлттар (цзан ұлты, ұйғыр ұлты секілді) діни сеніміне үлкен түсіністік пен шыдамдылық қатынасындағы қолдау білдіреді. Хань ұлты ортақ тіл қоғамының өкілдері болғандықтан, адамдардың түрлі ана тілдеріне назар аудармайды, оған қоса көп тілді қоршаған ортада тұратын аз санды ұлттар халқының алдындағы қарсылықта, олардың мәдениетте, білімнің даму бағытындағы арнайы сұранысқа көңіл қоймауы тиіс. 2010 жылғы «Үкімет жұмысының туралы баяндамасындағы» Вэньнің сөзіне сүйенсек, біз «аз санды ұлттар мен аудандардағы түрлі этникалық топтар халқына отанымыздың барлық отбасыларының жылулығын толығымен сездіруіміз қажет», оған қоса аз санды ұлттар мен элиталарға осы үлкен отбасыда нағыз теңдік пен абырой ләззатын сездіруміз қажет. Осылай ғана аз санды ұлттар санасында «қытай халқы» өз "үйі" ретінде қабылданады, «этникалық топтың» тілектестігі орнын қабыл ету және біртіндеп ұлттың үлкен отбасына бірігеді. Бұл қытай халқының қатынастарын жақсарту мен реттестірудің ең маңызды алғышарты, егер мұны жүзеге асыра алмаса, шарасыз аз санды ұлттар элитасы мен халқы хань ұлты мен орталық үкіметке күмән туады.

3. Батыс аудандарының инфрақұрылымын жақсарту, бүгінгі «этникалық топ бөліну деңгейін» өзгерту. Қытайдың батысындағы кей аудардағы аз санды ұлттар халқының даму алғышарты мен табыс көлемінің жағалаудағы хань ұлты тұрып жатқан аудандардан айқын төмендігі, Қытайдың ортақ қоғамының экономикалық дамыған аудандар айырмашылығын азайту үшін және мемлекет біртұтастығын күшейту үшін, «Батысты игеру» және орталық пен шығыс аудандардағы провинциялар мен қалалардың Тибет, Шыңжаң секілді аудандарына көмегі өте қажет әрі уақытылы болды. Бірақ мұндай көмек орталық үкімет пен дамыған аудандардың орталықтан алыс орналасқан аудандарға жауапкершілікпен қарауды қажет етті, заманауи ұлттық мемлекет территориясындағы барша азаматтар бірдей деңгейдегі инфрақұрылым мен әлеуметтік қызметті қолданылуы тиіс. Егер берілген инфрақұрылым мен әлеуметтік қызмет жүйесі белгіленген уақыт ішіндедайындалмаса, Батыс халқы мемлекеттің толық құқылы азаматы ретінде Орталық үкіметке себебін айқындап беруді талап етуге құқылы: «бұл аймақ та Қытай территориясы, біз барлығымыз бір мемлекет азаматтарымыз, онда неге теңіз жағалауындғы аймақтар мен қалалардың инфрақұрылымы, әлеуметтік қызметі мен жағдайының жобасының деңгейі мен батыс аймақтарда айқын айырмашылық бар? Үкімет осындай айырмашылықтарды азайту үшін шынында бар күшін салады ма, жоқ па?»  Осындай жағынан түсіндіргенде, орталық пен теңіз жағалауы аймағындағы провинциялар мен қалалардың Қытай батыс бөлігінде айтарлықтай инвестициялары бар, сондықтан батыс бөліктегі аз санды ұлттар азаматтары орталық үкіметтік аппарат пен теңіз  жағалауындағы қала мен провинцияларға «ризашылығын» білдірудің амалын табуы тиіс. Қытайдың батысындағы халық бұл нұсқаға ниет білідірмеді. Халық санағын жүргізу мен үкіметтің статистикалық мәліметтеріне қарағанда, Батыс аймақтағы ұлттардың кейбірі білім, қызмет облысы, мамандығы, табыс құрылысы секілді жағынан бүкіл мемлекеттің орташа деңгейімен салыстырғанда айқын айырмашылық бар, батыс жақтағы қоғам ғылымы қатаң «ұлттық бөлініс деңгейін» түсіндіреді. Мысалы 2000 жылы цзан ұлтының алты жастан асқан «білім алмаған» халқының саны 45.5% құрады, хань ұлтының 7.3%- нан әлдеқайда асып түскен; сол жылы ұйғыр халқының табысында «мемлекеттік мекемелерде, партия ұйымында, өндірістік салада бірлік жауапты адамдар 0.84 құрады, хань ұлтының 1.72% да аз; 2008 жылы Шыңжаңның Оңтүстік аймағы, Хотан, Қашғар аймағындағы шаруалар жылына жан басына шаққандағы таза табысы 2070 юаньнан 2627 юаньға дейін, сол жылы Тибет автономиялық пуданының шаруасының таза табысы 3176 юаньді құрады, Чжэцзян, Цзянсу провинцияларындағы шаруалардың 9278 юань мен 7356 юань таза табысына қарағанда әлдеқайда аз екендігі айқын байқалады». Бұл макроскопиялық түрдің конструктивті айырмашылығы әлеуметтік тап қайшылығы мен этникалық топ қатынасының қайта бірге қосылуына әкеледі, олар сөзсіз ұлт аралық түсініспеушілік пен қайшылықты күшейтеді, болашақта белгілі бір уақыт кезеңінде мансап дамуын үйрету арқылы, аз санды ұлттарға кадрлар даярлау мен Батыс аймақтағы экономикалық дамуын анағұрлым тездету қажет.

4. Жеңілдік саясат обьектілерінің "ұлттан" "ауданға" реттестірілуі. Елдің әлеуметтік құрылысында елеулі өзгерістер орын алған соң, xалықтың жекелеген топтарына қолдау көрсету үшін (обьект көп санды не аз санды ұлт болуы мүмкін), белгілі бір өтпелі кезеңде, үкімет топтарға жеңілдік саясатын жүргізуі тиіс, бұл топтардың білім беру саласында, жұмыспен қамту мен табыс алудағы жағдайларын өзгерту арқылы, қазіргі қоғамдық иерарxиялық құрылысты реттестурудегі мақсатына жетеді. Бірақ қазіргі азаматтық қоғам приципі тұрғысынан қарағанда, бұл ақырында тең емес саясат, әрі көп санды ұлттардың ұзақ уақыт бойы қабылдауы мүмкін емес саясат, ресейліктердің Кеңестік жүйеге келіспеушілік білдіргендігінің мәні де осында. Көптеген шетелдік зерттеулер топ көмегімен обьектіге жеңілдік саясатын жүргізу түрлі топ мүшелерінде түсініспеушілік пен қарама- қайшылық тудыратындығын куәландырады, аймақтық көмек көрсету саясатының орнына этникалық топқа жеңілдік жасау саясатын жүргізу әлеуметтік тұрақтылық пен мемлекет біртұтастығына кері әсерін тигізеді. Белгілі бір аймақты қолдану ұлтты жеңілдік саясатының обьектісіне айналдыруды білдірмейді, жалпылап айтқанда, аймақтың даму саясаты мен инвестицияландыру xалықтың жеңілдік саясатына қарағанда аз санды топтар қақтығысын анағұрлым азайтады. Қытай үкіметі әр аз санды ұлттарға көптеген бағыттарда жеңілдік жасап, олар мемлекет құрылуынан кейінгі мерзімде оң нәтиже көрсетті, аз санды ұлттардың білім мен бизнес саласындағы дамуы айтарлықтай нәтиже көрсетті, бұл болуы тиіс нәтижелер. Бірақ назар аударуға тұрарлық жайт, мемлекет құрылғаннан кейінгі жүзеге асырылған ұлттық жеңілдік саясаты Жоспарлы экономикалық жүйе құрамындағы саясат,  өйткені реформалардан кейін жұмыспен қамту, қаржыландыру және өзге де салаларда нарықтық меxанизмнен әкімшілік басқармасының жоспарлы жүйесін алмастырды. Шындығына сайып келгенде,  бірқатар жеңілдік саясаты іс жүзінде бастапқы қарқындылығын жоғалтты, тіпті жүйе іргесі шайқалып, әлеуметтік шартынан айырылған атауы ғана қалды. Дәл осы жаңа өзгерістердің себебінен, біз аз санды ұлттардың қарқынды дамуының жаңа жолын ойлап табуымыз қажет. Демек, біз өз өткеніміз бен сыртқы ел тәжірибесі негізінде жүзеге асырылған жеңілдік саясатының болашақтағы балама тәсілін бар талпынысымызбен зерттеп шығаруымыз қажет. Ұзақ мерзімді даму тәжірибесіне сүйенсек,  аз санды ұлттардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру нәтижесінде ғана олардың әлеуметтік иерарxиядағы орнын айтарлықтай жақсартуға болады.  Оған қоса аз санды ұлттардың топтық жеңілдік саясатын ұзақ мерзімде жүзеге асыруда, аз санды ұлттардың кей бөлігінде өзі- өзіне деген сенімдігілігі мен руxтың теріс әсер етуіне әрекеттеседі, саясатқа тәуелділік сенімі артады, этникалық топтар иерарxиясы мен топтар арасындағы табыс айырмашылығын жоюға әрекеттеспейді. Аз санды ұлттар дамуын мемлекет тарапынан қолдаудағы баламасы ретінде ұлтты жеңілдік саясаты обьектісі ретінде санаудан аз санды ұлт территориясының дамымай қалған аймағының жеңілдік обьектісі ретінде санауға болады. Сонымен қатар ұзақ уақыт бойына ұлт "мүддесі" және даму мүмкіндігі саналған көзқарасты берілген аймақтағы барша ұлттардың ортақ "мүддесі" мен даму мүмкіндігі ретінде қарастыру, жергілікті xалықтың нақты қажеттіліктерін даму ядросы деп санап, құрылыс пен білім саласында қаржыландыруды арттыру қажет, әлеуметтік қызмет көрсету сапасын арттыру қажет, ал жұмыспен қамтуды реттестіріп табыс көзінің деңгейін көтеру қажет, теңіз аймақтары мен Батыс аймақтың территориялық айырмашылықтарын азайту түрлі аймақта тұрып жатқан xалықтың табыс көзіндегі айырмашылықтарды өзгеріске әкеледі. Ал мемлекеттік инвестициялар инфрақұрылым мен әлеуметтік қоғамдық бизнес салаларына құйылуы тиіс, батыс аймақтағы аз санды ұлттар xалқының еңбек өнімділігі мен бәсекелестікке қабілеттілігін ұлғайтуды басты мақсаттың бірі ретінде алу арқылы ғана ұлттар арасындағы "нағыз теңдікке" қол жеткізуге көмегін тигізеді. Ұлттық күмәнді толығымен жою, ұлттық түсініспеушілікті болдырмау, этникалық топтар иерарxиясын жоюдың мүмкін алғышарты негізінде ғана топтар элитасы "ұлт" алатын орнын анықтау мүмкіндігі бар, сонда ғана олар өздерін "қытай ұлтының" мүшесі екендігін қабылдай алады, сонымен қатар аз санды ұлттар тобы өз мәдени ереушелігін сақтай алады. (2) "Ұлт" пен " территория" арасында қалыптасып қалған байланысты әлсіретуде жүзеге асырылған автономиялық аймақ әрекеті XX ғасырдың орта тұсында Қытайдың аз санды ұлттардың тұрғылықты аймағы әкімшілік, экономикалық, мәдени және білім беруде әлі де бір- біріне қарама- қарсылық алшақтық жағдайындағы басқару режимінде тұр. Теңіз жағалауы аймағының модернизацияланған өндірістік сала,энергоресурс өндірісі,  көлік өндірісі, xалықаралық сауда, қызмет көрсетуіне сәйкес, Батыс аймақтағы аз санды ұлт тұрып жатқан аймағына таралуы мен дамуы, шын мәнінде автономиялық аймақ басқару режимі өзгеріске ұшырайды. Дәстүрлі тайпалық қоғамның жартылай жабық, өзі- өзіне тәуелді экономикалық үлгісінің ұзақ мерзімге сақталуы мүмкін емес, заманауи мемлекетте шикізат, капитал, кәсіпкерлік, еңбек, теxникалық және басқарушы қызметкерлер жартылай дайын өнім мен дайын өнімдер бүкіл мемлекет аймағында(тіпті сауда келісімінің xалықаралық нарығында) еркін жүруді қажет етеді. Сондықтан xань ұлты мен аз санды ұлттар мүшелерінің аймағында жүру қоғамдық экономика дамуының алға жылжуын көрсетеді. Реформалар мен ашық есік саясаты Қолданысқа енгізілген сәттен бастап, мемлекетіміздің Батыс аймақтарында ұзақ мерзімді қоныстанған халықтары (тибеттіктер, ұйғырлар секілді) да шығыс теңіз аймағы қалаларына көші-қон үрдісін бастады, бұл үрдіс болашақта сөзсіз жалғасты. Өңіраралық еркін қозғалыс пен көші-қон арқылы аз санды ұлттар мүшелері болып табылатын қызметкерлер өз отбасы мүшелерімен бірте-бірте өзгеріп, дәстүрлі қоныстану моделінің ядросына айналады, осылайша болашақта аз санды ұлттар үшін елдің кез келген аймағындағы нарыққа кіру мүмкіндігі беріледі, түрлі жердің экономиканың құрылымына ене алады, сондықтан олар басқа ұлт мүшелерімен кеңінен байланыс нығайтады, өзара мәдени алмасуды жақсартады. Әрбір ұлттық азшылық өкілі берілген ұлттың қандай да бір экономикалық мерекесіндегі артықшылығына сәйкес (мысалы қоғамдық тамақтандыру секілді) бүкіл мемлект территориясына өзін жеткілікті түрде көрсете алады және әр жердің жергілікті қоғамдастығына "кіре" алады, осындай "кіру" мерекесі арқасында аз санды ұлттар xалқы өзінің дәстүрлі тұрғын жерінен болашақта бірте- бірте кетеді, сонда түрлі xалық тұрғындарының жергілікті xалықпен қатынасы реттеледі, біртіндеп дәстүрлі қоныс аймағына бөліну жүйесі өзгереді, осылайша аз санды ұлттар xалқының этникалық топтары үшін территорияны кеңейту мүмкіндігі туады. АҚШ- тағы азаматтық соғыстан кейін, оңтүстіктегі xалықтың негізін құраған қара нәсілділер солтнстік бағытта қоныс аудара бастады, ақырында қара нәсілді xалық үшін елдің әр жерінде қоныстану мүмкіндігі бар жаңа мекендері пайда болды, осылайша xалық ауылшаруашылық пен фермаларда қызмет атқарудан өндіріс пен өнеркәсіп, көлік пен қалалық қызмет көрсетуге ауысты, бұл географиялық орналасу мен еңбекші күш құрылысында Американың нәсілдік өзара байланыс құруы мен қара нәсілділердің қазіргі экономика саласына енуі үлкен табыс әкелді. Осылай бүкіл мемлекеттің еңбек күшінің түрлі мекеннің еңбек нарығының өзгерістеріне оңайлықпен енуге және қайта бірігуге мүмкіндік береді, әр жердегі жұмыспен қамтамасыз етудібасқару мен түрлі өндірістік салаларда мамандардың табыс деңгейін теңестіреді. Қазіргі мемлекеттің азаматтары қандай аймақта өмір сүріп жатқандығына қарамастан, білім талаптарын қабылдап, әлеуметтік инфрақұрылымды және әлеуметтік материалдық игіліктерді қолданыла алады, сонда шашамамен теңдестіріле отырып, жұмыспен қамту мүмкіндігіне қол жеткізеді, әрі еңбекшілердің кіріс деңгейі де теңеледі. Сонда ғана ел азаматтары (қандай ұлт өкілі болмасын) мемлекеттің азаматтық мойындалуы мен адалдығы ие болады, бұл қазіргі «ұлттық құрылыс» пен азаматтық мемлекет қалыптастырған негіз. Модернизацияны жан- жақты қалыптастырудағыдай Қытайдің әр ұлтының халқы біртіндеп кез келген аймақта өмір сүру қрылысын реттейді, дәстүрлі аймақтық бөлініс пен қала- ауыл бөлінісі можелін өзгертеді. Әрі бұрында ұлттық автономиялық аймақтың тәуелді болған аз санды ұлттарға түрлі көмек көрсету саясатында да реттестіру жүргізу қажет, мемлекеттің бүкіл аймағында еркін көшіп- қонуы арқылы жаңа жағдайға бейімдеу қажет.

Қолда бар ұлттық кадрларды дайындау тәсілдерін реттеу, мемлекеттік дарындарды дайындау

Ұлттық сана-сезім адамдардың отбасы, мектеп пен қоғамның қарым-қатынасы мен білім беруі барысында игеріледі. Әр ұлттың балаларының бала-бақша және мектеп жасында жақсы араласа алуы олардың ұлттық нанымдарға төтеп беріп, басқа ұлт өкілдерімен қарым-қатынас пен серіктестік құруында ойнайтын маңыздылығы зор. Сондықтан Ленин бір кездері мектепте орын алған ұлттық сегрегацияға ашық наразылығын білдіріп, «ұлттар арасындағы әртүрлі бөлектеушілікті жойып, әр ұлт балаларының мектеп қабырғасында бірлесіп тұтасуы қажет» деп ұсынған болатын. 20-ғасырдың 50-60-жылдары АҚШ-та өткен «Азаматтық құқық қозғалысының» негізгі жетістіктерінің бірі - білім беру жүйесіндегі нәсілдік сегрегацияны бұзу болып табылады. Арканзас штатының Литл-Рок қаласындағы жоғарғы сынып мектебіне қара нәсілді оқушыларды қабылдауға бас тарту туралы Федералды соттың «конституцияға қарсы» келетін шешімін жүзеге асыру мақсатында АҚШ Президенті бірнеше қара нәсілді оқушылардың мектеп ауласында жүруін мәжбүрлі түрде қадағалау үшін федералды әскердің 101 әуе-десанттық дивизиясын жұмылдырған еді. Осыдан мектептегі сегрегацияны қолдаушы жүйені бұзатын қоғамдық төтеп беруші күштердің қаншалықты қиындықтармен беттесіп отырғанын көруге болады. Қытайдың этникалық азшылығы шоғырланған бірнеше аумақтарда этникалық мектепке бөлу жүйесі орын алған және білім беру тілінің практикалық түсінігі де қалыптасқан, алайда мұндай жүйе ұлтаралық қарым-қатынас пен байланыстың дамуына кері әсер тигізеді. Егер жағдай болып жатса, ұлтаралық мектептердің бірлестік жүйесін біртіндеп тарату қажет.

Этникалық азшылық зиялылары әр этникалық халық бұқарасында ҚХР ұлттарының тұтастығын нығайттыруда үлкен рөл атқарады. Еліміздің әр сатылы үкіметінің этникалық азшылыққа жататын қызметкері де мектеп бітірушілері қатарынан да іріктеліп алынады. Біздің білім беру жүйесі мен ғылым жабдықтамасы этникалық азшылықтар зиялыларының  «өз ұлтының дарынынан» «ҚХР ұлттық дарынына» айналу үдерісі қалайша әр сатылы мектептердің оқытуынан өту арқылы аяқталмақ екені жайлы қарастыруы керек. Бастауыш мектептен басталатын ұлттық мектепке бөлуші жүйені біртіндеп жою – бір аспекті болапы табылады, ал жалпы мемлекеттік бас университеттер саналы түрде этникалық азшылықтан шыққан студенттерді оқуға қабылдауды тарату дегеніміз – келесі бір маңызды аспект.

АҚШ-тың саяси, ғылыми, өнеркәсіп шеңберлерінің көптеген басшы қызметкерлері ең атақты университет түлектері болып табылады. Мысалы, АҚШ-тың «Айви лигасы» этникалық азшылық арасынан шыққан студенттерді оқуға қабылдауға үлкен маңыз бөледі, Гарвард университеті бастаған 6 «Айвидің атақты оқу орындары» 2006-2009 жылдары аралығында әр жыл сайын оқуға қабылданған этникалық азшылықтан шыққан студент оқуға қабылданған жалпы студенттер санының 34%-дан 42 %-ға дейін өскен. 2006 жылы АҚШ тұрғындарының жалпы саны арасында ақ емес түсті нәсіл өкілдері 31%-ды құраған, басқаша айтқанда, бұл атақты оқу орындарына этникалық азшылық студенттерін оқуға қабылдаған кезде жеңілдік саясатын қолдануы қажет, осылайша этникалық азшылықтың пропорциясы тұрғындардың жалпы саны пропорциясында неғұрлым жоғары болады. Дәл осы бірнеше онжылдық бойы қажырлы еңбек ету арқасында бұл атақты университеттер бір топ этникалық азшылықта өсіп, айналасындағы ақ нәсілді ұстаз-оқушылармен бірігіп қоғамдық желі құрып, АҚШ-тың рухын іштей мойындаған. Оларға қоғам ендігәрі «қара нәсілді дарындар» деп емес «АҚШ дарындары» деп қарайды. Ақыры, бұр бір топ этникалық азшылық дарындары арасынан бір өте қабілетті, сайлаудан озып шыққан қара нәсілді ел президенті атанды. Бұл тарихта бұрын сомды болмаған жағдай, дегенмен бұл соңғы онжылдықтар бойы Америкалық мектептік білім беру әсірее ең жоғарғы университеттердің этникалық азшылық  студенттерін аса жігермен дайындауының нәтижесі болып табылады.

Салыстыра кетсек, Қытайдың Бейжің, Цинхуа университеттері және т.б. әйгілі оқу орындарыың этникалық азшылық студенттерді оқуға қабылдап, дайындап шығару жағына осындай серпін жетіспейді. Статистикаға сәйкес, Бейжің мен Цинхуа университеттері соңғы жылдары этникалық азшылық студенттерін оқуға қабылдау пропорциясы 6-8% құраған. Осылайша, Бейжің университеті мен Цинхуа университеті этникалық азшылықтардан (тибеттіктер, ұйғырлар, моңғолдар, т.б.) шыққан мемлекет басқарушыларын қашан оқытып шығара алады екен? Қытайдың Білім және ғылым министрі мен атақты университеттер басшылары бұл мәселе жайлы ойланып көрді ме екен?  Егер біз әлі де ұлттық білім беру жүйесі мен ұлттық оқу орындарының ҚХР-дың «мемлекет дарындарын» емес, ұлттық сана-сезімі мықты «ұлт дарындарын» дайындауына сүйенсек, бұл еліміздің ұлттық ынтымақтастығы мен ұлттық бірлігінің негізі әлсіз екенін білдіреді.

Сондықтан да, әр сатылы оқу орындарында ұлтаралық бөлінушілікті жойып, қазіргі «ұлттық оқу орындары» жүйесін реттеп, Қытайдың ең мықты унирситеттеріне этникалық азшылық дарындарын қабылдап, дайындау серпінін күшейтуіміз қажет. Оларға оқу орнында бірге оқитын студенттер желісі арасында Хань ұлтымен бірдей «қоғами капитал» алуына, саяси орталық билік органдарына орналасуына, олардың тек қана өз этникалық тобының дарына ғана емес, нағыз «ҚХР ұлты» мемлекеттік дарыны болуға мүмкіндік беру керек. Бұл келешекте Қытай қоғамдық ортадан тепкіш күшін жоятын маңызды стратегиялық қадам болмақ.

(4) Елдегі ұлтаралық қатынастарды жақсартып, мәселені шешу үшін шара қолдану қажет

Жоғарыда аталған негізгі идеялар мен тиісті шараларды белсенді түрде жүзеге асыру кезінде Батыс бөліктің әлсіз дамыған аумақтарындағы этникалық азшылықтың негізгі ұлттарының материалды жағдайы мәселесін бар күшпен жақсарту қажет – ең бастысы жұмыспен қамтамаыз ету мен табыс мөлшерін көтермелеу мәселелері. Орталық билік органдары Тибеттен жұмысқа алу ісін бірнеше онжылдықта жүргізіп келеді, ал Шыңжаңнан жұмысқа алу күші де болашақта енді үлкеймек. Орталық билік органы шекаралық аймақтардың «секірмелі дамуы» арқылы ұлтаралық қатынастар мәселесін шешіп жақсартуға үміттенеді. Бұл бастама әрине өте жақсы, алайда назар аударуға тиісти екі пункт бар.

Біріншіден, көптеген қаржы қорлары мен жоба инвестициялары Тибет пен Шыңжаңның инфрақұрылымы, әлеуметтік қызмет көрсету деңгейін әрине көрсетеді, бірақ айқын түрде жергілікті тибеттіктер мен ұйғыр ұлты өкілдерін жұмысқа орналастырып және табыс мөлшерін ұлғайта алмаса, бұл жобалардың әлеуметтік пайдасы дегенмен шектеулі болып қалады, егер Орта шығыс кәсіпкерліктері мен Хань ұлтының жұмыс күші бұл жобаларды қолға алу мен еңбек күшіне жұмысқа алуды монополияландырса, жергілікті ұлттардық қарым-қатынасы нашарлауы да мүмкін.

Екіншіден, экономикалық даму мен табыс мөлшерін ұлғайту ұлтаралық мәселені толықтай шеше алмайды. Словакияның даму деңгейі Чехияға қарағанда төмен, дегенмен дәл осы Словакия Чехиядан бөлініп шығып өз елін құруды белсенді түрде талап етеді. Палестиналық арабтар өз егемен елін құру үшін Израиль жүйесінің қамтамасыз етіп отырған жоғарғы табысты ауқатты материалдық жағдайдан бас тартуда, ұлттық мәселе ретінде жеке сезім әдетте материалды пайдаға қарағанда басым болады. Сондықтан, халықтық материалдық жағдайын жақсартып, табыс мөлшерін ұлғайту егемен ұлттық сана-сезім үшін туындаған бөлінушілікті түбінен өзгерте алмайды. Сол себепті, Тибет пен Шыңжаңның жергілікті этникалық азшылықтарының жұмысқа орналасып және табыс мөлшері ұлғайтылса да, бұл этникалық азшылық халықтарының көңіл бөліп отырған материалдық жағдай мәселесін шешу дегенді ғана білдіреді, алайда «ұлттық» сана-сезімге қатысты мәдениет айырмашылығы, ұлтаралық бөлінушілік пен саяси мойындаушылық және т.б. мәселелер түбінен шешілген жоқ,  ал экономикалық даму мен табыс мөлшерін ұлғайту бұл аспектіде «түпкі шара қолдану» емес, тек «үстіртін шара қолдану» болып табылады.

Соңғы жылдары Лхаса мен Үрімшіде орын алған қатігез жағдайлар үлкен масштабтағы «ұлттық» бөлінушілік пен материалдық жағдай мәселесінің қиылысуынан кейін пайда болды.  Сол себепті жергілікті этникалық азшылық халықтарының жұмысқа орналасуы мен тұрмыс жағдайын шынымен жақсарту арқылы материалдық жағдай мен ұлт мәселесін бөлек қарауға болады. Бұның Тибет пен Шыңжаңның әлеуметтік тұрақтылығы үшін жағымды рөл ойнайтыны сөзсіз. Оған қоса, бірнеше адамдардың террористтік шабуылдардың алдын алу мен көшедегі зорлық-зомбылық әрекеттерді бақылау үшін үкімет қажетті полиция күштерін қолдауы керек. Полиция күштерінің күшеюі адамдардың сөзі мен іс-әрекеттерінде сақтық қолдандырғанымен, олардың ішкі түсінігі мен сезімдерін өзгерте алмайды. Егер «тұрақтылықты қолдау» барысында адамдардың негізгі мәдениет айырмашылығы, діни іс-әрекеттері әлеуметтік тұрақтылықпен саналы не саналы емес түрде болсын қақтығысатын болса, мемлекеттің күштік әсер ету шаралары адамдардың ішіндегі кейбір түсініктері мен сезімдерін күшейтуі де мүмкін. Нағыз «тұрақтылықты қолдау» дегеніміз адамдардың ішкі жан-дүниесімен жұмыс істеу, оларды шындықты, өз пікірін айтуға батылды ету, және осы келіспеушілікті дұрыс шешіп не дәлелді себептер арқылы адамдардың наразылығын жою, адамдардың мемлекетті мойындауын және халық өмірінің әділетті, бақытты болуын нығайту дегенді білдіреді. Сондықтан халықтың материалдық жағдайы жақсарды, көшедегі жағдай тынышталған, жергілікті ұлт мәселесі шешім тапты деп ойлауға болмайды. Бұл мәселе жайлы біздің өте айқын ойлануымыз қажет.

(5) Даму мен диалектикалық көзқарас арқылы ұлт дарындарына қамқор болу

Әлемдегі барлық заттар тоқтаусыз өзгеріс процессінде болады, кейбір жағдайларда объектілер не адамдардың көз-қарас позициялары олардың өздеріне қарсы бағытталуы мүмкін. Ұлтаралық қарым-қатынастарды түсіну үшін қарама-қарсылықтар бірлігі мен сапалы өзгерісті тудыратын сандық өзгерістің диалектикалық ойлауын қолдану қажет. 1989-жылға дейін, Совет Одағы Республикаларының этникалық азшылықтан шыққан басшыларының сөздерін оқысаңыз не сөйлесу барысында олардан егемендік алғысы келеме деп сұрасаңыз, олардың барлығы берік түрде жоққа шығарып, Совет Одағын толықтай мойындайтынын білдіреді, оған қоса бұл дегеніміз олардың сол сәттегі білдірген шынайы позициясы мен шынайы сөздерінің болуы өте мүмкін. Дәл осылайша бұл құбылыс Совет Одағының ішіндегі не сыртындағы саясаткерлері мен ғалымдарын да жаңылдырған еді. Олар Совет Одағындағы ұлтаралық қарым-қатынастардың терең мәселесін түсінбеген, тіпті КСРО-ның құлау қаупін де еш сезінбеген болатын.  Алайда, 1989 жылы КСРО-дағы жалпы жағдай өзгерді, көптеген адамдардың позициялары мен көз-қарастары да кенеттен өзгере бастады. Олар бірінен соң бірі партиядан шығып, егемен ел құру туының астына кірді. [4] Батыстық ғалымдардың айтуынша, КСРО-ның ыдырауы адамдардың «мүмкін емес» деп ойлауынан көпшілік мойындаған «шарасыз» деген көзқарасқа бір түн ішінде кенеттен өзгерген.

Адамның көзқарасы немесе ұстанымын өзгеруі, бірғана сәтке байланысты. Адамдар мектепжасынан бастап, қоршаған ортадағы қоғам, топтар, халықтар, елдер негізіндегі идеясын қабылдауға, және қоршаған ортаға бейімделуге, ұлттық мекемелер мен саясаттың шеңберінде өз мінез-құлқын реттеуге үйрене бастаған. Мысалы, даладағы көшпелі елдердегі балалар «ұлт» және «мемлекет» тұжырымдамасын толығымен оныңайналасындағы адамдардан қабылдайды. Үкімет пен мектептердегі білім маңызды болып табылады.  Ежелгі Қытайдағы легистердің жүйеге деген ықпалы мұқият түрде талданған.Хань Фей - цзы «扬权第八» - да егер мемлекет билеуші қызметшілерді басқара алмаса,  қызметшілер бірден «жолбарысқа» , ал жолбарыс бұхара халыққа» айналады. Бұған ол билеушіні өлтіріп жете алады. Егер «қожайын заңмен жүрсе, ....... жолбарыс адамға айналады». Билеушіге зиян келтіретін «жолбарыс» және оған адал қызметшілердің өзгеруі монархтың басшылығына толығымен байланысты.  虽然这种观点是服务于古代帝王的统治权术，与现代社会的理念相去甚远，但是却深刻揭示了制度环境与人之间的互构作用，提醒我们不要把人们的观念看得过于僵化和难以改变，要多学一些辩证法。Сондықтан, азшылық элита және адамдардың басшылығы қандай бағыттадамитынын халыққа негізделген негізгі қоғам және саясат, онымен байланысты мемлекеттік саясаткерлердің жүйелеуіне байланысты болады. 人民共和国成立已经60年，如果说目前我国有些少数民族干部、知识分子和青年学生中有些狭隘的民族意识，这决不是他们自身生来就有的，而是在我们的学校和官方民族理论教育中培养出来的，因为他们是在我国各级学校接受的教育，在中国社会和政策环境中形成他们的世界观和民族观. Сондықтан, егер бірдеңе дұрыс болмаса, оларға жауапкершілік жүктелмеуі керек, керісінше, үкімет білім беруді басқаруға қалай жауапты екенін тексеруі керек. Шын мәнінде, Қытайда кейбір этникалық көшбасшылардың  Орталық  үкіметке деген айтқан құрмет пен сезім өте ауыр болды, кейбір сөздер әлі күнге дейін оқылады. Бұл бүгінгі шенеуніктердің саяси позициясы емес, шынайы ішкі сезімдердің өрескел көрінісі. Жаңа Қытайдың құрылуынан бері саяси науқандар халықтың сеніміне нұқсан келтірді және шындықты айтуға батылдықтарын әлсіретті. Сондықтан кейбір этникалық азшылықкадрлар мен интеллигенттердің сезімтал тақырыптарындағы ескертулерді толық түсіну керек.Революциялық соғыс кезінде , Коммунистік партия қоршаған ортада аман қалумен саяси күштерді басуды көздеген оппозициялық партия болған. Сол кездері бұл партия этникалық азшылықтардың жұмысын шыдамдылықпен түсініп, қолдау көрсеткен. Мұндай кішкентай аймақта олар көптеген кедейлердің, зиялы қауымдардың және тіпті этникалық азшылықтардың кейбір басшыларының қолдауын және ынтымақтастығын жеңіп алды. Бүгін, Коммунистік партия укімет басында. Қызыл Армия, Сегізінші Бағыт Армиясы және Жер реформасы жөніндегі жұмыс тобы сияқты этникалық кадрларды, интеллигенттерді, студенттерді, еңбекші-мигранттармен, фермерлермен және малшылармен достық қарым-қатынаста бола аламыз ба?Кейбір адамдар қателіктер немесе дұрыс емес қылықтар жасаса да,  заңды бұзбағанша дейін, олар негізінде білім беру саласына сүйену керек.  Олар ешқандай саяси таңбаша бермеу керек, және адамдарды бірлікті сақтауға итеру керек.Біз қытай халқыны үлкен отбасы деп санаймыз, ал отбасы мүшелері  бір-біріне сенім артуы және бір-бірімен ақпарат алмасуы керек. Қарым-қатынас дұрыс емес болса, жанжалдар өршейді де , ағайындылар ұрысып, әкесі мен ұлы жауға айналады. Бірге тұратын ерлі-зайыптылар, бірте-бірте өзара сенім мен сезімінығаяды. Бірақ  өзара татулық болмаудың себебінен ,  ұрыс – керіс туып, ажырасуы керек. 其实说到底，能否维护国家的统一，其核心就在于中华各族之间能不能以真心换真心，团结好各少数民族的精英和民众，不断巩固历史延续下来的兄弟情谊，互助互谅，共同繁荣，这才是决定中华民族能否在21世纪和平崛起的真正的软实力。(6) Шетелдік державалардың ықпалы және араласуы.  Капиталды елдердің христиан дәстүрінде «бірлікті бағалау» және «өзіңе қаламаған нәрсені басқаға істеме» деген нәрсе жоқ Олар өздерінің қызығушылығы мен үстемділігі үшін өздерінің ескі одақтасынан бастайды . АҚШ президенті Вильсон 1918 жылы «Ұлттық өзін-өзі анықтауды» ұсынудың себебі,   Америка Құрама Штаттарының  ықпалы аймаған кеңейту үшін британ және француз отарлырының тәуелсіздік қозғалысына айтарлықтай шабыттандыру. Бәсекелестерін құрту үшін - Кеңес Одағы, Америка Құрама Штаттарының билеуші және оппозициялық партиялардың саяси және мәдени ену арқылы, Кеңес  қоғамын қамтыған. Бұл әскери қақтығыстың және ядролық бомбаның тежелуінің қатаң жағы ғана емес, сонымен бірге азғырулар мен жеке дипломатияны тартудың жұмсақ жағы бар. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, бұрынғы қарсыластар қайтажанданып құрылмас үшін Варшава келісімін бұзғаннан кейін НАТО Украина және Грузияы  мүшелігіне кіруді көздеп шығысқа қарай кеңейтілілді. Польшада және Чехияда ракета қорғаныс жүйесі құрулу тиіс болды. Сонымен қатар, бұрынғы Кеңес Одағының елдерінде «түсті революция» сериясын ұйымдастырып, Ресейдің «диссиденттерін» ынталандырды және Ресейдің өмір сүру кеңістігіне кедергі келтірді. Содан кейін АҚШ-тың Латын Америкасындағы әрекеттерін, Ирактағы және Ауғанстандағы соғыс туралы ойлап көріңіз, АҚШ үкіметі мен «үкіметтік емес ұйымдар» «ұлттық мүдде» ұранымен ештеңе істей алмайды деп айтуға болады. Бұл таңдаулы жоспарда көптеген келіспеушіліктер болды. Кеңес Одағының қайғы-қасіреті XX ғасырдағы ең ірі саяси тұлғалар  Горбачев пен Ельцин болып табылатын. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін және ұзақ уақыт бойы Америка Құрама Штаттары мен батыс елдерімен қабылданған қарсыласу тактикасын мұқият қадағалап, талдаңыз.Қытай көшбасшылары мен барлық этникалық топтардың қытайлық зиялылары үшін бұл қазіргі заманғы айқын саяси сабақ. Опиум соғысы кезінде империалистердің Қытайды ыдырату және жою туралы күштері ешқашан тоқтатылмаған. Цин әулетінің басқаратын түрлі тайпалары «халықтар» деп аталатын кезден бастап олардың этникалық элиталарға салынған инвестициялары мен Қытайдағы бөліну ешқашан тоқтатылған жоқ. Қазіргі заманғы азаматтықтың мағынасын және дәстүрлі тайпалық тұжырымдамасын толығымен танымал етпеген үшінші елдер үшін әлі де кең таралған, бұл елдердегі тайпалық және этникалық қақтығыстарды жандандыру үшін тайпалық мүдделерді пайдалану батыс елдерінде кеңінен қолданылатын стратегия болып табылады. Қытайдағы олардың қызметі ешқандай ерекшелікке ие емес. Академиялық алмасу және экономикалық қызмет арқылы олар үкіметтің дамуына , қарсы шығуға және Қытайдағы «диссиденттерге» арналған халықаралық платформа беретін «азаматтық ұйымдарды» құруға қаражат бөлу үшін сенімді тұлғалар ретінде әрекет етеді. Ресми дипломатиялық оқиғалар, Батыс үкіметінің лауазымды тұлғалары «сахнаға қол алысып, көрермендер залында жау болу». Олар Қытайдағы этникалық азшылықтардың отандық және шетелдік ұлтшылдық ұйымдарын қолдауға және дамытуға ынталы және «адам құқықтарын қорғау», «азшылықтарға қамқорлық жасау», «дәстүрлі мәдениетті қорғау» және «діни бостандықты қорғау» секілді қытайлық ұйымдардың қолдауына ие болады. Бұл іс-шаралар соңғы жылдары танымал тәжірибеге айналды. Батыстық «идеологиялық» негізгі БАҚ әрдайым «коммунистік елді» өздігінен жауапкершіліктен айыруға және оны бұзуға мәжбүр болды. Сонымен қатар  ұзақ мерзімді перспективада Қытайға  байланысты теріс түсінік бар. ««Адам құқықтарын қорғау» және «дәстүрлі мәдениетті қорғау» ұрандары  дұрыс деп санауға болады және қытай қоғамының дамуында да ескерілуі керек. Дегенмен, егер бұл ұрандар АҚШ пен басқа батыс елдерінен немесе батыс БАҚ-тарынан шықса, әсіресе Кеңес Одағы ыдырағанға дейін олардың қойылымдарын ескере отырып, біз қытай халқы әлі де қырағылық танытуымыз керек. Кейбір Батыс елдеріндегі қарапайым адамдар елдегі этникалық азшылықтарға шынайы ықыласпен қарайды, өйткені олар қолайсыз топтардың «адам құқығына» және дәстүрлі мәдениеттердің қорғалуына алаңдайды, фактілер негізінде өз пікірлерін түзейді. Дегенмен, батыс елдеріндегі үкімет органдары, Қытайды ықтимал жау немесе бәсекелес деп санайтын елдер немесе саяси күштер Қытайдағы «ұлттық қақтығыстарды» пайдалану үшін «Тибеттің тәуелсіздігі» картасын және «Синьцзян тәуелсіз» картасын, «Тайвань тәуелсіздігі» картасын Қытайдың жаңа ғасырда көтерілуін қамтыды. Олар Қытай үкіметімен қандай да бір мәміле жасауға тура келсе, өздерінің тәжірибелік мүдделері үшін олар сауда-саттық кезінде этникалық  топтарынан бас тартпайды, айырбастау шарты ретінде оларды «үстелге» шығарады, Олар мұны өткен уақытта жасаған [5]. «Мәңгілік дос жоқ, тек мәңгілік мүдде». Осы сәтте Қытайдағы барлық этникалық топтар мен зиялы қауымдар нақты түсіністікке ие болуы керек. Қытай экономикасының күшіне және оның экспортының күшті өсуімен Қытай басқа елдердің экспортына және капитал ағындарына қысым жасайды, соның нәтижесінде Қытайдың халықаралық ортасы өте күрделі болады. Аумақтық және аумақтық сулар, халықаралық ықпал ету үшін көп жақты бәсекелестік, сауда теңгерімсіздігінен туындайтын мүдделер қақтығыстары және шетелдік ресурстарға саудаласу, осы мәселелердің көбісі Қытай мен көрші елдердің бейбіт күшейіп келе жатқандығы кезінде де жалғасатын болады. АҚШ-тың мәдени дәстүрлерінің бірі «жау» құру қажеттілігі екенін ұмытпаңыз. Американдық ғалым Хантингтон «өркениеттер қақтығысы» деп анық айтқан: «Өзімізді біліп, мотивацияны табу үшін адамдар жауларға мұқтаж: бизнес бәсекелестер, табысты қарсыластар және саяси оппозиция». Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін ол АҚШ-тан идеологиялық тұрғыдан ерекшеленеді.  Сонымен бірге, Қытайдың халқы мен экономикалық күшінің себебінен,  АҚШ – пен қарсыласатын мүмкіндігі бар.对中国这个“假想敌”进行遏制和围堵，便成为美国两党共同的战略目标。Дегенмен, өздерінің «ұлттық мүдделерін» ескере отырып, Қытайға көрші басқа елдер осы жағдайды дамытуға байланысты Қытаймен қарым-қатынастарын сөзсіз түзетеді.

CОҢЫ

Қазақ баласы

Abai.kz