القيسسا...

بۇل كۇندە ءدىني ۋاعىزشىلارىمىز ءار جەردە «ارۋاققا قۇرمەت ەتۋ،  وعان سيىنۋ – اللاعا سەرىك قوسقاندىق»  دەيتىن،  ءتىپتى  «قابىر تۇرعىزباۋ،  ولىكتى جەرلەگەن سوڭ جەردى تەگىستەپ تاستاۋ»،  «جەتى،  قىرقى،  جىلدىعى دەگەندەر شاريعاتتا جوق»، «قۇران باعىشتاماۋ»، ت.ب ءپاتۋالار كوبەيە باستادى.

مەن ءدىندار ادام بولماسام دا،  يلام دىنىنە سەنەتىن، وزىمە ءتان كوزقاراسىم، ءارى شامالى ءبىلىمىم بار ادام بولعاندىقتان مۇنداي ماسەلەگە  وز ويىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. ويتكەنى،  ماعان تالانتتى جاراتۋشى سىيلاسا،  ءبىلىمدى اتا-انام مەن وسى حالقىم، وسكەن دالام، ورتام بەردى. سوندىقتان جوعارىداعى ماسەلە جونىندە ازداپ تولعانىپ كورەيىن،  ارتىق كەتسەم عاپۋ ەتەرسىزدەر.

ارۋاق بار ما؟

« ...تاڭعالاسىڭ،  ولاردىڭ ء‹بىز توپىراق بولعان كەزدە، جاڭادان جاراتىلامىز با؟» دەگەن سوزدەرىنە تاڭىرقاۋ كەرەك،  مىنە، بۇلار راببىلارىنا قارسى بولعاندار ءارى بۇلاردىڭ مويىندارىندا تەمىر شىنجىر بولاتىندار،  سونداي-اق، بۇلار توزاقتىق،  ولار وندا ماڭگى قالادى»  («قۇران كارىم» قازاقشا ماعىنا جانە تۇسىنىگى،  «راحات» سۇرەسى،  13 - ايات،  249 - بەت).

مىنە، وسى سۇرەلەر ارۋاقتىڭ بارلىعىنا، ونىڭ بولاتىنىنا بەرىلگەن شىنايى جاۋاپ ەكەنىن مويىندارسىڭ.

«... بۇل سوندا سەندەردى ءتىرىلتتى،  سوسىن ءولتىردى،  سوسىن كەيىن جانە ءتىرىلتتى،  راسىندا ادام بالاسى ناسۇكىر»  (ساڭىراۋ،  سوقىر دەگەن ماعىنادا) («قۇران كارىم»، قازاقشا ماعىنا جانە تۇسىنىگى،  22 – «حات» سۇرەسى،  66-ايات،  340- بەت).

ەندى كورىڭىز،  ادام ولگەن سوڭ ءولىپ-تىرىلەتىنىنە،  ءبىر ەمەس، نەشە تىرىلەتىنىنە سەنگەن بولارسىز،  ارۋاق دەگەن انە سول.

ءدىن ايتادى «ماعان نان»  دەپ،

اداسقان ءدىن ءپان دەيدى.

ماعىناسىن انىق بىلە الماي،

رۋح دەگەن ءسوزدى جان دەيدى.

وسىدان جامان اۋرە جوق،

رۋح دەگەن ءدىنسىز تازا اقىل،

دىنسىزدىك ءىسى شىن ماقۇل.

ايۋاندىق اقىل ول ەمەس،

از عانا ءسوزىم از تاقىل.

قۇراندى وقى نانباساڭ...

(شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى)

ءيا،  حالايىق،  ءبىز شىنىندا قۇران كارىمنەن تولىق رۋحاني قۋات الا الماساق،  ەڭ بولماعاندا شاكەرىم،  ابايلاردىڭ ناسيحاتتارىنا زەر سالا بىلەيىكشى،  ەندى جاراتۋشىنىڭ بەرگەن جانىنىڭ قارا جەرگە جەرلەنۋىنە،  جاراتۋشى جاراتقان پەندەلەردىڭ ادامي تۇرعىسىنداعى تاۋبەلىق،  ءداستۇرلى تۇنىعىنا سوقتىقپاساق ەتتى.

ارۋاقتى قورلامايىق

ەڭ بولماعاندا مىناۋ ادامدى تىك تۇرەگەلتىپ،  ارەكەتتەندىرىپ تۇرعان ءتاننىڭ بۇل دۇنيەدەگى زاتتىق قاۋھارى بىتكەن كەزدە،  ياعني فيزيولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ دۇرىس ءجۇرۋ مۇمكىندىگى اياقتالىپ، جان،  رۋح وزدەرىنىڭ نازىك دەنەلەرىمەن بىرگە ءتاندى تاستاپ باقي الەمگە وتەتىنىن ءتۇسىنىپ، ارۋاقتاردىڭ كومۋسىز نەمەسە ەلەۋسىز قالۋىنا جانىن سالعان ورىنسىز،  ءدۇرداراز ءپاتۋانى تىيساق قايتەدى.

ءيا،  سىزشە (سالافيتتەر مەن ۋاحابيستەرشە) بولعاندا «ارۋاق كومىلىپ،  توپىراق بولىپ كەتۋ كەرەك» . ءجون-اق،  الايدا، ونى اۋىزعا دا الماي،  ەلەۋسىز قالدىرۋىمىز،  ءتىپتى ولاردىڭ دۇنيەدەن كوشكەنىنە جىلاماي،  قايعىرماي،  تۇك بولماعانسۋ كەرەك بولعانى ما؟. ەندەشە،  بۇدان نە ادامگەرشىلىك ىزدەيمىز،  مەيىرىمدىلىكتىڭ،  جاراتقاننىڭ ادامي دەڭگەيى وسى سۇيىسپەنشىلىكتە جاتسا،  سەن ونى جوققا شىعارساڭ،  جاراتۋشىنىڭ «مەنى سىيلاپ،  قۇرمەتتەيمىن دەسەڭ،  اۋەلى اتا-اناڭدى ايالاپ،  قۇرمەتتە»  دەۋى قايدا قالادى؟

اقساق تەمىردىڭ ارۋاعى باستاعان سوعىس

ءيا،  ارۋاق دەمەكشى،  1941 جىلى   21 ماۋسىمدا اقساق تەمىردىڭ قابىرىنىڭ اشىلعان كۇنى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى باستالادى، سول كەزدە ناعىز ارۋاقتى مويىندامايتىن ازۋى كەرە قارىس ءستاليننىڭ ءوزى اقىرى سۇيەكتى ورنىنا قويدىرعان كۇنى سوعىستىڭ اياقتالعانىن كوپ ەل بىلەدى. «ارۋاق»  دەپ بابالارىمىز تالاي جاۋىنىڭ بەتىن قايتارىپ،  سول ارۋاقتى بابالاردىڭ قاسيەتكە يە رۋحىمەن ءوز رۋحتارىن بيىككە كوتەرىپ،  جاندارىنا جىلۋلىق الىپ وتىرعان ەمەس پە ەدى؟

دىنمۇحاممەد اتامىز ارۋاقتى قۇرمەتتەپ ءوتتى

ءوز زامانىندا دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ اراب ەلىندە ساپاردا بولعاندا تيحرانداعى كەزدەسۋدە ءدىني توپتىڭ وزىنە قۇدايدىڭ قۇلى،  حاق پايعامباردىڭ ۇمبەتى ەكەنى جونىندەگى ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرىپ،  ءوزىنىڭ مۇسىلماندىعىن مويىنداتا وتىرىپ:

– ءسىزدىڭ ەلدە مۇحاممەد پايعامبارعا ساحابا ءارى اقىلشى بولعان،  الدەقايدا جاسى ۇلكەن ءبىر ۇلى ارۋاق جاتىر دەپ ەستيمىز،  ونىڭ مازارىنا ءبىر ادام باسىن سۇقپايتىن كورىنەدى،  تاستاندى بولىپ ايدالادا جاتسا كەرەك،  وسى ءسوز راس پا،  ودان حابارىڭىز بار ما؟ – دەگەن سۇراعىنا. قوناەۆ:

– ءيا،  حابارىم بار،  ارىستان باب دەگەن كىسى ءبىزدىڭ ەلدە جاتقانى راس،  – دەگەندە وتىرعاندار جابال ورىندارىنان تۇرىپ، ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ،  كۇبىرلەپ،  بەتتەرىن سيپاپ بارىپ قايتادان ورىندارىنا جايعاسادى.

– وسىعان بايلانىستى مەندە تاعى ءبىر سۇراق بار،  – دەيدى ەندى ءبىر سالدەلى كىسى:

– سۇراڭىز،  قۇلاعىم سىزدە.

– ول كىسى سىزدەردە قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىندا جاتىر ما؟

– قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىندا ەمەس،  شەتكەرى،  وڭاشا جاتىر،  – دەگەندە وتىرعاندار باستارىن شايقايدى،  ارادا الگى ادام:

– ءبىز قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىنا اكەپ قويىپ،  تىرىلەردى تاربيەلەيتىن ارداقتى دا قۇرمەتتى ارۋاق تۇلعاسىنا اينالدىرساق،  بىزگە سۇيەكتى بەرەسىزدەر مە؟

– بۇرىنعى وتكەن اتاقتى ادامداردىڭ بارلىعى دا دۇنيەدەن كەشكەن جەرلەرىنە قويىلعان دەگەن دەرەك بار،  قوزعاماعان دۇرىس شىعار،  ءبىزدىڭ ءبىر ۇلكەن عۇلاما،  وقىمىستى باۋىرىمىز شام شاھاردىڭ ورتاسىنداعى زيراتتا جاتقان ءال-ءفارابيدىڭ سۇيەگىن سۇراعاندا سيريانىڭ عۇلاماسى مەن باسشىلارى دا وسىلاي جاۋاپ بەرسە،  ال پايعامبارىمىز دا سول سياقتى الەمگە تانىلعان كوپتەگەن ادامدار قازا بولعان جەرلەرىندە جاتىر عوي،  بۇل جونىندەگى قۇپتاۋدى پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ اۋزىنان ابۋباكىر سىدىق ەستىگەنىن دالەلدەيدى عوي.

(«جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتى — ارۋاقتار قوزعالىسى ءتىلسىم»،  اسەت مۇقاشبەك،  الماتى).

نازارباەۆتىڭ ارۋاق تۋرالى كوزقاراسى

مىنە، كوردىڭىز بە؟ ناعىز يسلام ءدىنىنىڭ ورداسى بولعان اراب ەلدەرىنىڭ ارۋاق جونىندەگى كوزقاراسى مەن ارۋاققا دەگەن قۇرمەتىنىڭ قانداي ەكەنىن؟ سوندىقتان پايعامبارىمىز «قابىرگە (مازارعا) زيارات ەتەتىندەر،  ولار البەتتە سىزدەرگە اقىرەتتى ەستەرىڭىزگە سالادى»  دەۋى ادامداردىڭ ارۋاق ارقىلى ءوز ۇرپاعىنا قانداي دەڭگەيدە ۇلاعات،  پاراسات،  كۇش-قايرات سىيلاپ وتىرعانىن ەسكەرتىپ،  ادامنىڭ تىرلىگىن ءماندى،  ماعىنالى وتكىزۋ ارقىلى ارتىنا وشپەس قاسيەت قالدىرۋدى مۇرات ەتكەن ەدى. بۇل جونىندە بۇگىنگى قازاقستانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازارباەۆتىڭ: «مەن ەلباسى بولسام دا  قازاق دەيتىن اتاسىن ارداقتاپ،  اناسىن سىيلاعان،  ارۋاعىن قاستەرلەپ،  اللاسىنا سيىنعان ەلدىڭ پرەزيدەنتىمىن.  ارۋاقتىڭ بار ەكەنى راس بولسا،  اتىراۋ مەن التاي،  الاتاۋ مەن ارقانىڭ اراسىندا تالاي توبە دوڭبەكشىپ،  تالايى ورنىنان اۋناپ ءتۇسىپ،  بۇگىنگى ءبىزدىڭ ىسىمىزگە اق باتاسىن بەرىپ جاتقان بولار دەپ ويلايمىز. يلاھيم،  سول بابالاردىڭ باتاسى قابىل بولسىن دەگىم كەلەدى...

ءبىز ەكى جارىم عاسىردان استام رەسەيدىڭ بودانى بولىپ كەلدىك،  سوندىقتان مەن ساناداعى قۇلدىق پسيحولوگيانى وزگەرتۋ ءۇشىن اتا-بابالار ارۋاعىنا سيىنىپ،  سولاردىڭ قاسيەتتى رۋحىن ءتىرىلتتىم،  بۇكىل قازاققا ساۋىن ايتىپ،  ولارعا اس بەرىپ،  تويلارىن وتكىزدىم،  «ءولى رازى بولماي،  ءتىرى بايىمايدى» دەيدى حالقىمىز، سول ارۋاقتار ريزا بولسىن دەپ جاتقان جەرلەرىن تاۋىپ باسىنا بەلگى ورناتتىق،  ەسىمدەرى ەل  جادىندا ءجۇرسىن دەپ ولاردىڭ اتىن مەكتەپتەرگە،  كوشەلەرگە،  اۋىل-سەلولارعا،  اۋداندارعا بەردىك... ەندەشە سول ارۋاقتار ءبىزدى قولدامايدى دەپ كىم ايتا الادى؟!»  (قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ا. نازارباەۆ).

ارابتىڭ ءدىنى مەن مادەنيەتىن شاتاستىرماۋ كەرەك

مىنە ءبىز ايتاتىن ارۋاقتار، اتا-بابالار رۋحى جونىندەگى كوزقاراسىمىزدى بۇگىنگى قازاقستان ەلباسى وسىلاي قورىتادى. شىنىن ايتقاندا ءبىز يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتىن مويىنداي وتىرىپ،  پارىزدار مەن ۋاجىپتەرىمىزگە قاتاڭ بولۋعا حاقىلىمىز. ءدىندى قابىلداۋ استە قازاققا اراب ۇلتىنىڭ تۇتاس مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن كوشىرىپ اكەلىپ قابىلداپ،  وزىمىزدەگى ۇلتتى ساقتاپ تۇرعان داستۇردەن ايىرىلىپ،  اراب بولىپ كەتۋ دەگەندىك ەمەس. ءاسىلى ءداستۇر،  سالت-سانا،  عۇرىپ - ادەتىمىزدەن ۇرپاق ءۇشىن،  ءداۋىر ءۇشىن،  ۇلتىمىز ءۇشىن ايرىلماۋىمىز كەرەك. ۇلتتىڭ جانى - داستۇردە جاتقانىن تۇسىنە وتىرىپ،  جوق ءپاتۋالاردى شىعارعاننان كورى پايعامبارىمىزدىڭ: «پەندەنىڭ بۇل دۇنيەدە جاساعان زۇلىمدىعى – ول دۇنيەدە وزىنە جاساعان زۇلىمدىعى»  دەيتىن قاسيەتتى تاعىلىمدارىمەن ۇرپاقتى نارلەندىرىپ،  تىرلىكتە ۇرپاقتىڭ ىزگىلىكتى بولۋىنىڭ ولگەن كەزدە دە ساۋابى بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋ ارقىلى پايعامبارىم حازىرەتى مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ: «ادامدى نيەتىنە قاراي تىرىلتەدى»  دەگەنىندەي،  تازا رۋحتى،  ادال قاسيەتتى پايعامبارىمىزدىڭ،  قانشاما ساحابالارىمىزدىڭ،  ارۋاقتى حاندار مەن باتىر - جىراۋلارىمىزدىڭ،  شەشەن - شەجىرەشىلەرىمىز بەن اۋليە-انبيەلەرىمىزدىڭ قاسيەتى ءالى كۇنگە دەيىن ۇرپاققا ىزگىلىكتى ناسيحاتتاپ تۇرعانىن ۇرپاققا جەتكىزە بىلسەك بولعانى.

باياحمەت جۇمابايۇلى

Abai.kz