جىبەك اجىباەۆا، بازار، ساۋدا جانە قىزمەت كورسەتۋ كاسىپورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى:
– جىبەك تورەحانقىزى، ۇكىمەت شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قارجىلاندىرۋدىڭ ءۇشىنشى ترانشى رەتىندە ناۋرىز ايىندا 120 ميلليارد تەڭگە ءبولدى. «سامۇرىق-قازىنا» قورىنان «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورىنا اۋدارىلىپ، ودان 12 بانككە بولىنگەن قارجىنىڭ 97 پايىزى كاسىپكەرلەردىڭ قولىنا ءتيدى» دەگەن اقپارات جاريالاندى. كاسىپكەرلەر وسى نەسيەنى الىپ جاتىر ما؟
– ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى كاسىپكەرلەردەن «نەسيەنى الۋ ەكىتالاي» دەگەن حابار كەلىپ جاتىر. 13-تەن 15-كە دەيىن قۇجات جيناۋ كەرەك. ءارى قۇجاتتاردى نوتاريۋس راستاۋى كەرەك، وسىنىڭ وزىنە عانا 100 مىڭ تەڭگە كەتەدى. كوپ قۇجاتتاردىڭ ءتىپتى قاجەتى دە جوق. ۇكىمەت قارجىسىن تاراتۋدا بانكتەر كوپ قيىندىق تۋدىرىپ وتىر. مىسالى، اۋدارما ىسىمەن اينالىساتىن «ازامات ترەۆەل» كومپانياسى «قازكوممەرتسبانككە» 2007 جىلى العان نەسيەنى 12,5 پايىز ستاۆكامەن قايتا قارجىلاندىرۋعا ءوتىنىش بەرگەن. بانك مەنەدجەرى نەسيەنى 16 پايىزبەن قايتا قارجىلاندىرۋدى ۇسىنىپتى. بۇعان قوسا قارىزگەر ءومىرىن ساقتاندىرۋدى (قايتا قارجىلاندىرىلاتىن سومانىڭ 2%-ى) تالاپ ەتىپ، كەپىلدەگى جىلجىمايتىن مۇلىككە قوسا 5 اۆتوكولىكتى كەپىلگە بەرۋ تۋرالى شارت قويعان.
– ەففەكتيۆتى ستاۆكا 12,5 پايىز دەپ جاريالاندى ەمەس پە؟ قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگى بەكىتكەن ەرەجەگە ساي، قارىزگەر تولەيتىن ءتۇرلى كوميسسيالار، ءومىردى ساقتاندىرۋ نەمەسە باسقا دا شىعىندار وسى ەففەكتيۆتى ستاۆكانىڭ ىشىنە كىرۋى كەرەك قوي؟

جىبەك اجىباەۆا، بازار، ساۋدا جانە قىزمەت كورسەتۋ كاسىپورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى:
– جىبەك تورەحانقىزى، ۇكىمەت شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قارجىلاندىرۋدىڭ ءۇشىنشى ترانشى رەتىندە ناۋرىز ايىندا 120 ميلليارد تەڭگە ءبولدى. «سامۇرىق-قازىنا» قورىنان «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورىنا اۋدارىلىپ، ودان 12 بانككە بولىنگەن قارجىنىڭ 97 پايىزى كاسىپكەرلەردىڭ قولىنا ءتيدى» دەگەن اقپارات جاريالاندى. كاسىپكەرلەر وسى نەسيەنى الىپ جاتىر ما؟
– ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى كاسىپكەرلەردەن «نەسيەنى الۋ ەكىتالاي» دەگەن حابار كەلىپ جاتىر. 13-تەن 15-كە دەيىن قۇجات جيناۋ كەرەك. ءارى قۇجاتتاردى نوتاريۋس راستاۋى كەرەك، وسىنىڭ وزىنە عانا 100 مىڭ تەڭگە كەتەدى. كوپ قۇجاتتاردىڭ ءتىپتى قاجەتى دە جوق. ۇكىمەت قارجىسىن تاراتۋدا بانكتەر كوپ قيىندىق تۋدىرىپ وتىر. مىسالى، اۋدارما ىسىمەن اينالىساتىن «ازامات ترەۆەل» كومپانياسى «قازكوممەرتسبانككە» 2007 جىلى العان نەسيەنى 12,5 پايىز ستاۆكامەن قايتا قارجىلاندىرۋعا ءوتىنىش بەرگەن. بانك مەنەدجەرى نەسيەنى 16 پايىزبەن قايتا قارجىلاندىرۋدى ۇسىنىپتى. بۇعان قوسا قارىزگەر ءومىرىن ساقتاندىرۋدى (قايتا قارجىلاندىرىلاتىن سومانىڭ 2%-ى) تالاپ ەتىپ، كەپىلدەگى جىلجىمايتىن مۇلىككە قوسا 5 اۆتوكولىكتى كەپىلگە بەرۋ تۋرالى شارت قويعان.
– ەففەكتيۆتى ستاۆكا 12,5 پايىز دەپ جاريالاندى ەمەس پە؟ قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگى بەكىتكەن ەرەجەگە ساي، قارىزگەر تولەيتىن ءتۇرلى كوميسسيالار، ءومىردى ساقتاندىرۋ نەمەسە باسقا دا شىعىندار وسى ەففەكتيۆتى ستاۆكانىڭ ىشىنە كىرۋى كەرەك قوي؟
– ءيا، ققا دا، سالىق تولەۋشىلەر قاۋىمداستىعى دا سولاي دەيدى. بىراق 12,5 پايىز دەگەن ستاۆكا جوق.
– ءوز تانىستارىڭىز اراسىندا جاڭادان نەسيە العان نەمەسە قايتا قارجىلاندىرىپ، بۇرىنعى نەسيەسىنىڭ ستاۆكاسىن تومەندەتىپ العاندار بار ما؟
– قولىمدى جۇرەگىمە قويىپ تۇرىپ ايتايىن، ونداي ادام جوق. قۋانىپ جۇرگەن كاسىپكەردى كورمەدىم.
– «دامۋ» قورى ءبىر ايدا 117 ميلليارد تەڭگە نەمەسە بۇكىل قارجىنىڭ 97 پايىزى يگەرىلدى دەپ ەسەپ بەردى عوي؟
– مەنىڭشە، العان ادامدار بار. ءبىز تۋعان-تۋىس، اعايىن-جۇراعاتقا باي ەلمىز عوي. بىرەۋدىڭ باۋىرى، بىرەۋدىڭ جيەنى وسى جەڭىلدەتىلگەن ستاۆكامەن نەسيە العان شىعار دەپ ويلايمىن. اقپارات قۇرالدارىنان «دامۋ» قورىنا بانك قىزمەتكەرلەرى ارەكەتىنە قاتىستى 40 شاعىم ءتۇستى دەپ ەستىدىك. بۇل – تاۋەكەلگە بەل بۋعان قىرىق ادام عانا. كوپ كاسىپكەرلەر نەسيەگە مۇقتاج بولعان سوڭ، ۇندەمەي جۇرە بەرەدى.
– ولار بانك قىزمەتكەرلەرىنە «وتكات» بەرەتىن بولىپ تۇر عوي؟
– قازىرگى ۋاقىتتا بۇل پىكىرگە كەلىسۋگە تۋرا كەلىپ تۇر.
– شاعىن بيزنەستىڭ «وتكاتسىز» نەسيە العان كۇنى بولدى ما؟ بۇل مۇمكىن بە؟
– ونداي زامان بولعان. 2006-2007 جىلدارى بانكتەر اراسىندا كليەنت ءۇشىن باسەكە جوعارى ەدى. سول كەزدە ولار كەپىلزاتسىز نەسيە بەردى. «بار ءىستى بەس مينۋتتا شەشەمىز» دەگەن جارنامالار بولدى. بانك باسشىلارى قىزمەتكەرلەرىنە قاتاڭ تالاپ قويىپ، بونۋستارمەن ىنتالاندىرسا، بۇل كەلەڭسىزدىكتەن قۇتىلۋعا بولار ەدى.
– ءبىر كاسىپكەرگە «5 ميلليون تەڭگە نەسيەنى 9 پايىزبەن الىپ بەرەمىز، 1,5 ميلليون تەڭگەنى بىزگە قالدىراسىڭ» دەپ تالاپ قويعان كورىنەدى. بۇل تىم كوپ اقى ەمەس پە؟
– ارينە، وتە كوپ، 2006-2007 جىلدارى باسىندا «وتكات» مولشەرى 5 پايىز ەدى، ودان 10 پايىزعا كوتەرىلىپ توقتاعان بولاتىن. كاسىپكەرلەر دە بۇعان كوندىگىپ كەتكەن ەدى. جەمقورلىقتىڭ كوممەرتسيالىق مەكەمە – بانكتى جايلاۋى سۇمدىق قوي. بانك وسى نەسيە ارقاسىندا پايدا كورىپ وتىر ەمەس پە؟
– نەسيە «دامۋ» قورىنان 6,4-8 پايىزبەن بەرىلدى. بانكتەر وعان ءوز تابىسىن قوسىپ، 12,5 پايىزبەن بەرۋگە قۇقىلى. سوندا بانكتەردىڭ تابىسى 4,5-6 پايىز بولىپ تۇر عوي؟
– بۇل از اقشا ەمەس قوي. ولارعا پرەزيدەنت تە، ۇكىمەت تە جاقسى قولداۋ كورسەتىپ وتىر. بانكتەردىڭ مارجاسى ەل امان، جۇرت تىنىش كەزدە دە، قازىرگى داعدارىس كەزىندە دە جاقسى.
– 120 ميلليارد تەڭگەنىڭ 3 ميللياردىن «دامۋ» قورى ءوز بولىمشەلەرى ارقىلى تاراتپاق. نەسيە ستاۆكاسى 9 پايىز بولادى دەيدى.
– نەسيە ستاۆكاسى مەيلىنشە تومەن بولسا، سوعۇرلىم ءتيىمدى. قانشا ۋاقىت جوعالتتىق. بانكتەرگە بەرگەن قاراجاتتىڭ كوبىن وسىلايشا تاراتقان دۇرىس بولار ەدى. ءبىر قوردان ءبىر قورعا اقشا اۋدارىلعان كەزدە، ترانزاكتسيا قۇنى – 0,5 پايىز، قارجى بيۋدجەتتەن – ۇكىمەتكە، ۇكىمەتتەن  – «سامۇرىق-قازىناعا»، «سامۇرىق-قازىنادان» – «دامۋ» قورىنا، «دامۋدان» بانكتەر ەسەبىنە تۇسكەنشە 2 پايىز قوسىلدى دەي بەرىڭىز. ۇكىمەت ءتورت بانكتىڭ اكتسيونەرلىك كاپيتالىنا ەندى، «ولاردىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەمىز» دەدى. وندا نە سەبەپتى شەتەل بانكى ەنشىلەس كاسىپورنىنا قارجى بولىنەدى؟ رەسەيدە قازاق بانكىنە كىم قولداۋ كورسەتەدى نەمەسە شۆەيتساريادا سومالي بانكىن كىم كەرەك قىلادى؟ «سبەربانككە» اۋدارىلعان 47 ميلليارد تەڭگە از اقشا ەمەس. بۇل قارجى زەينەتكەرلەردى 3 جىل زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋگە جەتەدى. تاعى ءبىر مىسال ايتايىن. ەلباسى ۇكىمەتكە ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋدى تاپسىردى. ۇكىمەت تاعايىنداعان نەگىزگى وپەراتور – «قازاگرو» ۇلتتىق حولدينگى ارقىلى ءىرى كاسىپورىندارعا 1 ميلليارد دوللاردان استام سۋبسيديا بەرىلدى. بۇل كومپانيانىڭ قوساتىن وزىندىك قارجىسى – 7,5 پايىز. ونى ءىرى كاسىپورىندار مەن شاعىن فەرمەرلەرگە تاراتقاندا ستاۆكا 20 پايىزعا كوتەرىلىپ كەتەدى. مال باعىپ، ەگىن ەگىپ وتىرعان شارۋالارعا بۇل وتە قىمبات. «قازاگرو» اۋادان اقشا جاساپ وتىر. بىلتىر 4 پايىز اقىمەن ليزينگكە تەحنيكا ساتامىز دەپ ەدى، ونىسى جاي ءسوز بولىپ شىقتى.
– ۇكىمەت قارجى بولگەن ەكەن. ەندى ونى جول بويى جەم قىلماي، بيزنەس وكىلدەرىنە قالاي جەتكىزۋگە بولادى؟
– وسىدان ەكى جىل بۇرىن «كرەديتتىك كوميسسيالار جۇمىسىنا قوعامدىق بىرلەستىكتەر وكىلى قاتىسسىن» دەگەن ۇسىنىس ايتقان ەدىك. نەمەسە قارجىنى سالالىق قاۋىمداستىقتار ارقىلى تاراتۋعا بولادى. فەرمەرلەر قاۋىمداستىعى كىمنىڭ قاۋقارى قانداي ەكەنىن، كىمنىڭ اقشانى ۇقساتىپ، بورىشىن قايتارا الارىن كەز كەلگەن كرەديت وفيتسەرىنەن جاقسى بىلەدى.
– بىراق قوعامدىق بىرلەستىكتەر قارجىمەن جۇمىس ىستەۋگە مامانداندىرىلماعان عوي؟
– ءيا، جارعىعا سايكەس، كەز كەلگەن قوعامدىق بىرلەستىك پايدا كورەتىن ىسپەن اينالىسۋعا قۇقىعى جوق. ءبىز قارجىنى دەپوزيتكە ەمەس، بانك جاشىكتەرىنە سالۋىمىزعا بولادى. گرانت بولگەندەگىدەي 1 تيىنىن ىسىراپ ەتپەي بولەمىز. قاۋىمداستىق وكىلدەرى اقشانىڭ جاڭا اۆتو ساتىپ الۋعا نەمەسە بالالارىن شەتەلدە وقىتۋعا كەتپەيتىنىنە سەنىمدى. فرانتسيادا ۇكىمەت قارجىسىنىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋىن كاسىپوداقتار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر ءجىتى قاداعالايدى. نەمەسە مالايزيانى الايىق. مالاي ەلى پالما مايىن وندىرۋشىلەرگە قولداۋ كورسەتۋ باعدارلاماسىن جاسادى. داعدارىس كەسىرىنەن وسى ءونىم وتپەي قالعان ەدى، ۇكىمەت ونى ءوزى ساتىپ الا باستادى. فەرمەرلەر ءوندىرىستى توقتاتپاسا بولدى. وندا ساتىپ الۋ ءىسىن ءدال بىزدەگىدەي بازارلار قاۋىمداستىعى اتقارادى.
– قازىر شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ىسكەرلىك بەلسەندىلىگى قانشالىقتى تومەندەدى؟
– ساۋدا مەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا 30 پايىزعا دەيىن باسەڭدەدى. كوتەرمە ساۋداگەرلەر جۇمىسسىز قالدى دەۋگە بولادى، جەمىس-جيدەك تاسىمالى ەكى ەسەگە ازايدى. ويتكەنى ءنول پايىز شاماسىندا بولعاندا يمپورت سالىعى جيدەكتەرگە – 5 پايىزعا، جەمىستەرگە 13 پايىزعا دەيىن كوتەرىلدى. سوندا ايىرماشىلىعى 850-900 دوللار بولىپ شىعادى. ەكىنشى پروبلەما – جولاقى وتە جوعارى، كولىك شىعىنى قىمبات، تاۋار قۇنىنىڭ 70 پايىزىنا دەيىن جەتەدى. كەز كەلگەن جەردە قولما-قول اقشا كەرەك بولعاندىقتان، كوتەرمە ساۋدا زيان شەگۋدە. از مولشەردەگى تاۋار ءاردايىم قىمباتقا تۇسەدى، ۇلكەن مولشەرگە قارجى جوق. قىتاي وندىرۋشىلەرى بىلتىر تاۋاردىڭ اقشاسىن ساتقان سوڭ بەرۋگە كەلىسەتىن، قازىر قولما-قول اقشا سۇرايدى. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى كوپ باعدارلامالاردى قولعا الۋدا، فەرمەرلەردىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ ءۇشىن قورلار دا، ليزينگتىك كومپانيالار دا بار. بىزگە الىستان دوربالاعانشا، جاقىننان ءوز فەرمەرلەرىمىزدەن العان ارزانعا تۇسەر ەدى. كەڭەس وداعى كەزىندە «تاۋارلىق نەسيە» دەگەن بولعان. كارتوپ وسىرۋشىلەرگە كوكتەمدە اقىسى تولەنىپ قويادى، كۇزدىگۇنى كارتوپتىڭ كەلىسى 50 تەڭگەگە شىعىپ كەتسە دە، 20 تەڭگەدەن الادى.
– «ازىق-تۇلىك كورپوراتسياسى» بيدايدى وسىلاي ساتىپ الادى عوي؟
– ءيا، «ازىق-تۇلىك كورپوراتسياسىنىڭ» ءوز قورى بار، قولىنان كەلەدى. ساۋدا سالاسىندا مۇنداي جوق. قور دا، نەسيە دە جوق. كوتەرمە ساۋداعا قولداۋ كورسەتىلمەيىنشە، بولشەك ساۋداداعى باعا تۇسپەيدى.
– قازىر كيىم-كەشەك، تاۋار ساتۋشىلارعا قاراعاندا، ازىق-تۇلىك ساۋدالاۋشىلار جاعدايى جاقسى بولار. قانشا داعدارىس بولسا دا، جۇرت ءىشىپ-جەمدى الادى عوي.
– ءبىرىنىڭ جاعدايى بىرىنەن اسادى دەپ ايتا الماس ەدىم. ولار ءۇش-ءتورت اي تۇك تابىس كورمەي وتىرادى. ساتۋشىسى بولسا، ونى جۇمىستان بوساتىپ نەمەسە ساۋدا اۋماعىن كەمىتىپ جاتقاندار كوپ. بازارلاردا اي سايىن كونتەينەرلەردىڭ 10 پايىزى جابىلادى. بۇل سىرتكوزگە بايقالماۋى مۇمكىن. ولاردىڭ ورنىنا جۇمىسسىز قالعان باسقا ادامدار كەلەدى. شاماسىن باعالاي الماي، نەسيە الىپ، قينالىپ جۇرگەندەر كوپ. ساۋدا توقتاعان سوڭ، تابىس تا، بيزنەس تە جوق، وعان قوسا كەپىلدەگى پاتەرىنەن ايىرىلعالى وتىرعان ساۋداگەرلەر كوپ. بانك جۇيەسى حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق. الماتى وڭىرلىك قارجى ورتالىعى «حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتىن كوتەرەمىز» دەپ اقپاراتتىق ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىن اشتى، وعان قانشا بيۋدجەت قارجىسى ءبولىندى. بىراق وسى جۇمىس جۇيەسىز جۇرگەن سياقتى. ناقتى نەسيە العالى وتىرعاندارمەن جۇمىس جۇرگىزىلسە، تولەنبەي جاتقان نەسيەلەر مولشەرى مۇنشالىقتى بولماس ەدى. نەسيە، كەپىلزات نيۋانستارىن باعامداي الماي، جەر تەلىمدەرىنەن ايىرىلىپ جاتقان شارۋالار بار. مۇنداي جاعداي ەگىستىككە قولايلى قوستاناي وبلىسىندا كوپ. شاعىن بيزنەسكە ناقتى قولداۋ كورسەتىلمەيىنشە، بىزدە تاۋاردىڭ بارلىعى سىرتتان تاسىمالدانادى، باعاسى دا قىمبات بولادى.
– ۇكىمەت بولگەن قارجى كاسىپكەردىڭ قولىنا تيگەنشە ەكى ەسە قىمباتتاپ كەتەدى ەكەن، ودان گورى سالىقتان بوساتۋ نەمەسە تەكسەرۋگە ءموراتوريدى ۇزاتۋ ءتارىزدى شارالار جاقسى جەمىس بەرمەس پە ەدى؟
– ءيا، موراتوري مەرزىمى – 1 ماۋسىمعا دەيىن عانا. ودان كەيىن 36 تەكسەرۋشى ورگان بەس قارۋىن سايلانىپ شىققاندا، قاندى قىرعىن باستالادى دەۋگە بولادى. كەيدە ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ شاش ال دەسە، باس الاتىن ادەتى بار ەمەس پە؟ ءاۋ باستا مەملەكەت باسشىسى موراتوري ەنگىزگەن كەزدە ۇكىمەتكە «باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن جاساپ شىعارۋعا تاپسىرما بەرگەن ەدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل تاپسىرما ورىندالعان جوق. سوندىقتان وسى زاڭ قابىلدانعانشا موراتوري مەرزىمىن ۇزارتۋ قاجەت. ايتپەسە، شەنەۋنىكتەر شاعىن جانە ورتا بيزنەستى جانشىپ تاستايدى.
قازىر شاعىن بيزنەس قالت-قۇلت ەتىپ ارەڭ وتىر. ولاردى كاسىپكەر دەگەننەن گورى، بەس مينۋتسىز جۇمىسسىز دەۋ دۇرىس بولار. ءبىر تەكسەرۋ كەلىپ، 50-100 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش ايىپپۇل سالسا بولدى، بيزنەسى وتىرىپ قالادى. ماسليحاتتارعا ءبىر مارتەلىك تالوندار قۇنىن كوتەرمەۋدى وتىندىك. ويتكەنى ءبىر كاسىپكەر ءوزىن عانا ەمەس، وتباسىنداعى ءتورت-بەس ادامدى اسىراپ وتىر. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇيىم پرەزيدەنت، ۇكىمەت، وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتتارىنان وسى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قولداۋ كورسەتۋدى سۇرادىق. مىسالى، ءماسليحات دەپۋتاتتارىنان ءبىر مەرزىمدىك تالوندار قۇنىن ءتۇسىرۋدى جانە وسى قارجىنىڭ تولىققاندى جينالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن مەحانيزمدەردى ويلاپ تابۋدى ۇسىندىق. قازىر بازارلاردا وراسان زور قاراجات مەملەكەت قازىناسىنا ەمەس، جەكە تۇلعالار قالتاسىنا ءتۇسىپ جاتىر. قارجى پوليتسياسى مەن سالىق كوميتەتى «سالىقتان جالتارۋشىلاردى بىرلەسىپ اشكەرەلەۋ» تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىپتى. ءبىز تەكسەرۋ بولماسىن دەمەيمىز، بىراق شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قاتىستى تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىن تەكسەرۋ باستالارىن ءىشىمىز سەزىپ وتىر. ولاردىڭ ماقساتى – كاسىپورىنداردى جابۋ ەمەس، پارا الۋ. بارلىق مينيسترلىكتەردىڭ سايتتارى بار، بىراق ودان پايدالى اقپارات تابۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، ەلدە قانشا كارتوپ وسىرىلەدى، تۇتىنۋ مولشەرى دەگەن قاراپايىم سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ وتە قيىن. بيزنەس وسىنداي پارامەترلەرگە قاراپ جوسپارلانادى ەمەس پە؟ تاۋار ءوندىرۋشى ورىنداۋى ءتيىس ۇكىمەت قاۋلىلارىنىڭ ءوزىن تابۋ قيىن. سول كۇنى «ەگەمەن قازاقستاندى» الىپ ۇلگەرسە جاقسى، ايتپەسە بۇل اقپاراتتى تابا المايدى.
– ۇكىمەتتە جاقسى باستامالار كوتەرىلەدى. بىراق ونىڭ ورىندالۋى شابان با، الدە مازمۇنى وزگەرىپ كەتە مە؟
– «جەتىسۋ» اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىستىك كورپوراتسياسى قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا بايلانىستى شارانى قولعا الىپتى. 50 شاقتى قويدى ءۇش جىل باعىپ بەرۋگە بولادى، وسى جىلدارى تۋىلعان ءتول قويشىدا قالادى. الايدا مالدى الدىڭىزعا سالىپ، ورىسكە شىعارۋ ءۇشىن بانككە ونىڭ قۇنىنا ساي دەپوزيت اشۋىڭىز كەرەك. ونشا اقشاسى بولسا، شوپان قويدى ءوزى-اق ساتىپ الماي ما؟ قىتايدا ءدال وسىنداي كومەك كورسەتەردە جالعا بەرىلگەن مالدى اسىلتۇقىمدى اتالىقتارمەن ۇرىقتاندىرىپ تۇرىپ بەرگەن. ناعىز ناتيجە بەرەتىن ءادىس دەپ وسىنى ايتۋعا بولادى.
«دامۋ» باعدارلاماسى بويىنشا نەسيە الۋ ءۇشىن تالاپ ەتىلەتىن قۇجاتتار ءتىزىمى:
– جەكە باس كۋالىگى;
– نەكە تۋرالى كۋالىك;
– تۋ تۋرالى كۋالىك;
– سالىق تولەۋشىنىڭ تىركەلۋ ءنومىرى;
– بالالارىنىڭ تۋ تۋرالى كۋالىكتەرى;
– ءۇي كىتابى;
– جىلجىمايتىن مۇلىك تۋرالى انىقتاما;
– جىلجىمايتىن مۇلىك قۇجاتتارى;
– نەسيە كەلىسىمشارتىنىڭ كوشىرمەسى;
– كەپىلدىك تۋرالى كەلىسىمشارت كوشىرمەسى;
– كەپىلزاتتىڭ باسقا جەرگە كەپىلگە سالىنباعانى تۋرالى انىقتاما.
قر ستاتيستيكا اگەنتتىگى دەرەگىنشە، 2007 جىلى ەلىمىزدە 834 بازاردا 166 990 ساۋدا نۇكتەسى جۇمىس ىستەگەن. 2003 جىلعى كورسەتكىش – 954 بازار مەن 148 574 ساۋدا نۇكتەسى.
«دامۋ» قورى بەرگەن ەسەپكە ساي، قارجىلاندىرىلعان جوبالاردىڭ سالالىق كورسەتكىشتەرى: ساۋدا – 37,5%، وزگە قىزمەت تۇرلەرى – 32%، ونەركاسىپ – 12,7%، اۋىل شارۋاشىلىعى – 8,3%، قۇرىلىس – 4,9%، كولىك جانە بايلانىس – 4,6%.

سۇحباتتاسقان انار قۋانىشبەكوۆا
«الاش ايناسى» گازەتى 9 ماۋسىم 2009 جىل