رەداكتسيادان. قازىر قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ماسەلەسى ءجيى ءسوز بولادى. ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ءۇشىن كەشەگى اقتاڭداقتاردى تولىقتاي زەرتتەپ، اشارشىلىق ۋاقىتىنداعى ايتىلماعان اقيقاتتاردى ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇل ورايدا سەنات وتىرىسىنداعى (2018 جىلعى 31 مامىردا) دەپۋتات مۇرات باقتيارۇلىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ب.ءا. ساعىنتاەۆتىڭ اتىنا جولاعان دەپۋتاتتىق ساۋالىنا ەرەكشە توقتالۋعا بولاتىن سىڭايلى. سەبەبى، سەناتور وسى ساۋالى ارقىلى قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن ايعاقتادى. 

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ

پرەمەر-ءمينيسترى ب.ءا. ساعىنتاەۆقا

قۇرمەتتى باقىتجان ءابدىرۇلى!

وتكەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنداعى  اشتىق ادامزات بالاسىنىڭ تاريحىنداعى جان تۇرشىكتىرەلىك ەڭ زۇلماتتى دا  اۋىر قاسىرەت بولىپ تاريحتا قالدى. كەڭەستىك جۇيە كەزىندەگى بۇل ناۋبەتتەن ەڭ اۋىر زارداپ شەككەن  قازاقستان بولاتىن. سول كەزدەگى اكىمشىلدىك – امىرشىلدىك جۇيە قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءداستۇرىن، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەي، كوشپەندى حالقىمىزدى ەرىكسىز وتىرىقشىلدىققا ماجۇبىرلەدى. الدارىنداعى مالدارىن تارتىپ الدى. نەگىزگى كۇن كورىسى مال بولعان حالقىمىز اشتىققا ۇرىندى، شاماسى بارلار جان ساۋعالاپ شەكارا اسىپ كەتتى. قازاق حالقى دەموگرافيالىق جاعىنان توقىراۋعا ءتۇستى. ءسويتىپ، تۇتاستاي ءبىر ۇلتقا قاساقانا زۇلمات  جاسادى.

كەڭەستىك جۇيەنىڭ وسى ءبىر ەڭ اۋىر قىلمىسى ۇزاق جىلدار بويى اسا قۇپيا بولىپ،  ايتىلمادى دا، جازىلمادى دا. تەك ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا بارىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پارمەنىمەن  اشارشىلىق جانە ونىڭ زارداپتارى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، بۇل ناۋبەتتىڭ قاسىرەتىن بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تەرەڭ بىلۋىنە، ۇلتىمىزدىڭ وسى ءبىر زوبالاڭ كەزەڭدى جانە ونىڭ قۇرباندارىن   ۇنەمى ەستە ۇستاپ وتىرۋعا مۇمكىنشىلىك جاسالدى.

قازىرگى قولداعى ارحيۆ قورلارىندا  ساقتالعان ساناق ماتەريالدارى، مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن قازاقتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ  ي.ستالينگە، ل.ميرزويانعا جازعان سول كەزدەگى حاتتارى جانە وسى تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەگەن وتاندىق جانە شەتەلدىك تاريحشى عالىمداردىڭ، اتاپ ايتقاندا م.قوزىباەۆ، ب.تولەپباەۆ، م.ءتاتىموۆ، ۆ.وسيپوۆ، ت.وماربەكوۆ، م.قويگەلديەۆ ك.الداجۋمانوۆ، ج.ابىلعوجين، ع.ساپارعاليەۆ، ب.قويشىباەۆ، ر.كونكۆەست، ر.دەۆيس، يۋ.پولياكوۆ، ي.كيسەلوۆ، ۆ.ميحايلوۆ جانە ت.ب. پىكىرلەرىنە سۇيەنسەك، 1930 جىلى 1 ماۋسىمعا دەيىنگى ەسەپ بويىنشا  قازاقستاننىڭ اۋىلدىق جەرلەرىندە 5 ميلليون 873 مىڭ حالىق، سونىڭ ىشىندە  4,5 ميلليون  قازاقتار تۇرعان ەكەن. ال 1932 جىلى ل. ميرزويانعا جازىلعان «التاۋدىڭ حاتىنىڭ»  يەلەرى ع.يسقاقوۆ، ي.كابوللوۆ، ج.ارىستانوۆ، ۆ.ايباسوۆ، ع.توعجانوۆ، و.جاندوسوۆ  قازاقستاننىڭ كازسوۆناركومىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنە وتىرىپ، اۋىلدىق جەرلەردەگى 4 ميلليون 800 مىڭ حالىقتىڭ 2 ميلليون 250 مىڭ  عانا  قالعانىن اتاپ كورسەتەدى.

سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ حالىق شارۋاشىلىعى ەسەپتەۋ باسقارماسىنىڭ ورىنباسارى ن.مانكەۆيچ     1935 جىلى 23 قىرقۇيەكتە ل.ميرزويانعا جازعان وتە قۇپيا حاتىندا دا وسى دەرەكتەردى كەلتىرەدى. وسى قۇپيا حاتتا 1930-1933 جىلدارداعى اشتىقتان قىرىلعانى بار، اۋرۋدان قايتىس بولعانى بار جانە دە ۇدەرە بوسىپ كەتۋلەرىنىڭ سالدارىنان اۋىل حالقىنىڭ 3 ميلليون 559 مىڭ ادامعا كەمىپ كەتكەنىن باياندايدى. 1933 جىلى 9 ناۋرىزدا ستالينگە جازعان حاتىندا تۇرار رىسقۇلوۆ  بىر عانا بالقاش اۋدانىن مەكەندەگەن 60 مىڭ ادامنىڭ 36 مىڭى اشتىقتان قايتىس بولعانىن، 12 مىڭ ادام باس ساۋعالاپ بوسىپ كەتكەنىن اشىق ايتىپ، اشىنا جازعان بولاتىن. ارحيۆ جانە جاناما ساناق دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ءۇش جىلعا سوزىلعان اشارشىلىقتىڭ كەسىرىنەن   حالقىمىزدىڭ 2 ميلليون  200 مىڭى  اشتىقتان جانە سونىڭ زاردابىنان بولعان ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردان قىرىلىپ قالسا، 800 مىڭعا جۋىعى  جان ساۋعالاپ، ەلدەن تىسقارى ايماقتارعا بوسىپ كەتتى.

دەمەك، ءۇش جىل ىشىندە اتا قونىسىندا تۇرىپ جاتقان قازاق حالقى تەڭ جارتىسىنان ايىرىلدى. مۇنداي اۋىر قاسىرەتتى بىردە-ءبىر حالىق باسىنان وتكەرمەگەن ەكەن. ايتا كەتۋىمىز كەرەك، مۇنداي اشارشىلىق قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان باسقا ۇلتتارعا دا قاسىرەت اكەلدى. مىسالى قازاقستاندىق ۇيعىرلاردىڭ 13-%، ۋكرايندىقتاردىڭ، نەمىستەردىڭ 11-%، تاتارلاردىڭ 10-%، وزبەكتەردىڭ 8-%، ورىستاردىڭ 6-% اشارشىلىققا ۇشىرادى.

قازىر دەموگراف ماماندار  قولدان جاسالعان وسى اشارشىلىق بولماسا، وسى كۇندەرى ءبىزدىڭ حالقىمىز 45 ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دالەلدەپ، ايتىپ ءجۇر. سونىمەن بىرگە، بۇل زۇلمات قازاق ۇلتىنىڭ  ءوسىمىن كەم دەگەندە 100 جىلعا كەيىن شەگەرىپ تاستاعان دا كورىنەدى.

1928 جىلى قازاقستاندا 40 ميلليونعا جۋىق مال بولسا، 1933 جىلدىڭ اقپان ايىندا 4 ميلليون  عانا مال قالعان ەكەن.

جىلدار ءوتىپ، ۇرپاقتار دا الماسىپ جاتىر. تاريحتىڭ بۇگىنگى تالابىنا ساي بولسىن دەسەك،  وسى ءبىر اشارشىلىقتىڭ زالالى مەن زاردابىن ءالى دە بولسا ناقتىلاي ءتۇسۋ قاجەت. بۇل ورايدا 1992 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسى جانىنان قۇرىلعان كوميسسيا حالقىمىزدىڭ اشارشىلىققا ۇرىندىرعان   وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدار ارالىعىندا قابىلدانعان قاۋلىلار مەن قارارلاردى زەرتتەۋ جونىندە اۋقىمدى جۇمىستار اتقاردى.    دەگەنمەن، ءالى دە بولسا قازاقستان تاريحىنداعى وسى ءبىر ناۋبەتتى  كەزەڭدى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت الداعى ۋاقىتتا مىنا ماسەلەلەرگە نازار اۋدارسا:

*ۇكىمەت دەڭگەيىندە وتاندىق جانە حالىقارالىق مول تاجىريبەسى بار ساراپشىلاردى تارتا وتىرىپ تاريحي قۇجاتتار مەن فاكتىلەردىڭ، اشتىقتى كوزبەن كورگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرىنىڭ نەگىزىندە اشارشىلىقتىڭ قۇربانى بولعان وتانداستارىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك رەەسترىن جاساۋ ءۇشىن اشارشىلىق ماسەلەسىنە قاتىستى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇرۋ كەرەك.

*ۇكىمەت دەڭگەيىندە قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قاسىرەتىنە جانە اشارشىلىق قۇرباندارىنا رەسمي قۇقىقتىق، ساياسي باعا بەرىلەتىن ارنايى شەشىم شىعارىلۋى كەرەك. ءبىز مۇنى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قولدان ۇيىمداستىرعان اشتىقتىڭ ميلليونداعان قۇرباندارى بولعان جازىقسىز جانداردىڭ رۋحى الدىنداعى ءوزىمىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىز دەپ تۇسىنەمىز.

*زۇلمات اشارشىلىقتىڭ قايعى-قاسىرەتى مەن سالدارى ءالى دە بولسا كەڭىنەن ايتىلىپ، بارلىق اقپارات قۇرالدارى مەن ارنايى كينوفيلمدەر  ارقىلى جاس ۇرپاققا تەرەڭ جەتكىزۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز دەپ بىلەمىن.

اشارشىلىق تاريحى مەن ونىڭ زاردابىن  وزگە ءبىر حالىقتان كەك الۋ ءۇشىن ساياسي ويىن قۇرالدارىنا اينالدىرۋعا  بولمايدى. بۇل قاسىرەتتىڭ ساياسي سيپاتىنان الەۋمەتتىك-رۋحاني سالدارى اناعۇرلىم جوعارى تۇرعاندىعىن ۇنەمى ەسكەرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزدا قاسىرەتتى كەزەڭدەر مەن قايشىلىقتاردىڭ بولعاندىعىن  شىنايى تاريحي دالەلدى دەرەكتەرمەن، تەرەڭ ساراپتالعان زەرتتەۋلەرمەن ايتىپ، جەتكىزە بىلسەك، بۇل ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ وتانشىل بولىپ وسۋىنە ۇلكەن ىقپال جاساۋعا نەگىز بولارى انىق. جانە دە حالقىمىزدىڭ ءوز تاريحىندا  جۇرىپ وتكەن اۋىر دا، كۇردەلى ءارى زارداپتى جولدارىن جان-جاقتى زەرتتەپ، ودان دۇرىس قورىتىندى جاساپ، ودان تاعىلىم مەن عيبرات الا بىلسەك، مۇنىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن تەرەڭ تۇسىنۋىمىزگە دە زور ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز.     

راحمەت!

مۇرات باقتيارۇلى، سەنات دەپۋتاتى                          

Abai.kz