اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى

نۇرلان نوعاەۆتىڭ نازارىنا

2018, مامىر ايىنىڭ ورتا شەنىندە تشو-عا قاتىنايتىن پويىز 4 تۇيەمدى ىشەك-قارىنىن سۇيرەتىپ، قۋىرداق قىلىپ تۋراپ-تۋراپ، ءپارشا-ءپارشاسىن شىعارىپ، تەمىرجول بويىن قىزىل قانعا بوكتىرىپ، بورداقىلاپ تۇرىپ ەزىپ ءوتتى. تەڭىزگە قاتىنايتىن ءبىر عانا تەمىرجول بار. ونىمەن جۇرەتىن پويىزار تەك قانا جۇك تاسىمالدايدى. قازىرگى زاڭ «مالىڭا يە بول، ايىپپۇل سالدىرامىن، كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرسىڭدار» دەگەن قاعيداعا ابدەن جاتىپ العان. قازاق مالدىڭ ارقاسىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىن مىيلارىنان ءوشىرىپ العان. سيتۋاتسيا، جاعدايات دەگەندەردى مۇلدەم ۇمىتقان.

كىم كىنالى؟ قايتادان زاڭ بىلمەيتىن، بىلسە دە تالاپ ەتە المايتىن، ارىگە بارا المايتىن مومىن حالىق، قورقاق، قارا مالشى كىنالى؟ ەندى ۇندەمەۋگە شىدامىم جەتپەيدى. مۇڭ-شەرىمدى «تورەلىگىن حالقىم ايتا جاتار» دەگەن ويمەن، ازىرگە ماقالا ءارى قۇلاققاعىس رەتىندە وقيعانى كوپشىلىككە جاريالاۋعا بەكىندىم.

مەن 4 تۇيەمنەن ايرىلدىم. بۇنىڭ الدىندا دا 20 شاقتى مالىمنان ايىرىلعانمىن. قاققان ماشينيست قاساقانا قىلدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، جاقىن جەردە ايالدايتىن بەكەتى بار، ول جەردەن جانارمايىن قۇيىپ شىققان پويىزىڭ جىلدامدىق جيناۋى ەكىتالاي. ءتىپتى قاتتى جىلدامدىقپەن ورشەلەنە وكىرتىپ ايدادى دەگەندە دە اكەسىنىڭ جانازاسىنا اسىقتى ما؟ الدە پويىزىڭ سيگنالى مەن تورموزى جوق پا؟ ءتۇن مەزگىلى بولسا تىپتەن ءجاي جۇرگەنى ابزال! سول جەردەن ادامدار ءوتىپ بارا جاتسا نە بولماق؟ «ماناي» دەپ قاباتىنان ءيىرىپ تۇرىپ اسىق اتقانداي ادامداردى دا بەلۋاردان قيىپ ءتىلىپ وتە مە؟ الدە قاراپايىم مالشى مەن مالىنىڭ سۇراۋى جوق پا؟ ءوزىنىڭ تىشقاق لاعى قاعىلسا سوتقا جۇگىنىپ بيەنىڭ قۇنىن تولەتەر ەدى عوي.

ماشينيست شوۆينيست ەمەس بولار، قانشا دەگەنىمەندە قازاق ەمەس پە؟ الدە قازاق ۇلتىنا كەك قاتقان بىرەۋ مە؟

باسىلعان تۇيەلەرىمنىڭ ۇشەۋى بۋاز، بىرەۋى تايلاق. مەن پويىزعا قاعىلعان مالدارىمدى 3 ملن-عا باعالايمىن. ياعني، تەمىرجول تورابى ماعان (بۇرىنعىنى قوسپاعاندا) جانە 3 ملن. زالال كەلتىردى. تەمىرجول تورابى ابدەن باسىندى-اۋ، قاعادى دا جۇرە بەرەدى. جالعىز مەنىكى ەمەس، سول ماڭدا وتىرعان تالاي مالشىنىڭ مالىن باسىپ ءوتتى. شىدامنىڭ دا شەگى بار ەمەس پە؟ نە، ەلدىڭ ءبارى اۋزى بۋىلعان وگىز دەيسىڭدەر مە، الدە تىرەگى مىقتى مەكەمەنىڭ پويىزى ديىرمەن اينالدىرا ما؟ ۇندەمەگەن سايىن، بۇققان سايىن سۇققاندى قوياتىن كەز جەتپەدى مە؟ قاتتى وبال جاسالدى، بىراق، قازىرگى ادام وبال-ساۋاپتى ءبىلۋشى مە ەدى؟ ەندى مالىمدى كىمنەن داۋلايمىن؟ كىنالى، جاۋاپكەر دەگەندەر بار ما؟ ەشكىمنىڭ ەشكىممەن شارۋا-شاتاعى جوق. مالدى قاقتى، جۇرە بەردى. تىم بولماسا: «ول دا بىرەۋدىكى عوي، يەسى قان قاقساپ قالعان بولار، جانۇياسىنىڭ ريزىق-نەسىبەسى اۋزىنان جىرىلدى-اۋ، ۇيات بولدى، وبال بولدى-اۋ دەگەن ادامي ارلى قاسيەتتەردىڭ بۇ دۇنيەدە جوق بولعانى ما؟ تىم-تىرىس، ەشكىمدە ءۇن جوق، ەشكىم جاق اشپايدى، سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن بادىراقكوز!

اۋىت-اۋىت نە حابار ەكەن دەپ اينالاعا ۇزىنقۇلاقتارىن ءتۇرىپ زەر سالىپ قويادى. بۇل ۇيرەنشىكتى قالىپتى جاعدايعا اينالدى. قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋ وتە راحات! ادامىنىڭ دا، مالىنىڭ دا سۇراۋى جوق! ءتىلسىز مالعا اينالدىق، ەرەكشەلىگىمىز تەك ەكى اياقتى ءتۇرىمىز. سەبەبى، ايتقان ءسوز جەلگە ۇشىپ سول جەردە قالادى، تىڭداۋشىلار اقپاقۇلاق، تەگىن ۋادەگە قارق قىلىپ كومىپ كەتەدى، قورىتىندىسى تراگەديامەن اياقتالادى. كەرەك بولسا مال يەسىنىڭ بەرەكەتىن الىپ، زاڭمەن توقپاقتاپ، زاڭمەن قورقىتىپ، ايىپپۇل سالىپ، جاساپ وتىرعان جۇمىسىنان شىعارىپ جىبەرەدى، نەمەسە «پروبلەما كەرەك بولماسا ءۇنىڭدى شىعارما، ايتپەسە جوعارىداعى كاتەگوريالاردى قولدانامىز» دەپ باسىڭا اڭگىرتاياق ويناتادى. سورماڭدايمىز!

مىسالى، مەن مال شارۋاشىلىعىندا وتىرعان، شارۋا قوجالىعىم بار جەكە كاسىپكەرمىن، ءارى جۇمىستامىن. «كاسىپكەرلىكتى قولداۋ» دەگەن مەنىڭ ميىما كىرىپ شىقپاي-اق قويدى. تۇسىنبەدىم، كىمدى-كىم قولدايدى، تويست، يلي، كىمدى-كىم قورلايدى؟ مەن قازىر قورلانىپ وتىرمىن. مىنا باسىنۋدىڭ شەگى بار ما؟ 3-4 كۇن بۇرىن ماسانىڭ كۇرت پايدا بولۋىنا بايلانىستى قورامدا تۇرعان مالدارىم بوشالاپ جەلدەپ كەتكەن. جازدا تىنىشتىققا، تاۋ جاققا قاشاتىن مالدىڭ ادەتى ەمەس پە؟ مەن سول كۇنى جۇمىستا بولدىم. مالىمنىڭ الدى تەمىجولدان ءوتىپ كەتكەن. قالعان سوڭى وتەر-وتپەستەن سوقىر ماشينيست قاعىپ ءتۇسىرىپ تۇر عوي. مالدىڭ اتى مال ەمەس پە؟ «باعدارشامعا قاراپ كۇتىپ تۇراتىن، انا جەردەگى وتكەلدەن وتەيىك» دەگەن اقىلدى مالدى قايسىڭ كوردىڭدەر؟ اقىلدى دەگەن ءماشينيستتىڭ ءتۇرى مىناۋ! ايتپەسە مەنىڭ 4 باس تۇيەم «كەلسەڭ كەل» دەپ پويىزعا ەرەگەسىپ تەمىرجولدىڭ قاق ورتاسىندا تۇرىپ قالدى دەيسىڭدەر مە؟ الدە جان-جاعىنداعى ءشوپتى قويىپ ءبىر مەزگىل تەمىرجول ۇستىندەگى ششەبەنگە جايىلىپ ءجۇر دەيسىڭدەر مە؟ تەمىرجولدى تورىپ، كەلگەن مالدى ايداپ جىبەرىپ تۇراتىن ادامدارى قايدا؟ بيىك جەردە تۇيەنىڭ پىسىق بولۋى مۇمكىن ەمەس نارسە عوي، «تۇيە كوپىردەن تاياق جەيدى» دەگەن ماقال تەككە ايتىلعان با؟ قوپال تۇيەلەردىڭ بيىككە شىعىپ السا، ارى قاراي تومەنگە ىلديلاۋى قيىنعا سوعاتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟ تەڭىزدىڭ ىرگەسىندە وتىرىپ كورىپ وتىرعان قورلىعىمىز مىنانداي:

1. تەڭىزدىڭ گازى (فاكەل) اۋانى لاستاپ دالاعا بوسىنا جانىپ تۇر، ءبىز ىرگەسىندە وتىن، قي جاعىپ وتىرمىز!

2. قاسىنان توق جەلىسى وتۋدە، ءبىز باياعى داۋىرشە بىلتەشاممەن وتىرمىز!

3. سۋدىڭ لينياسى قاسىنان ءوتىپ جاتسا دا بىزدىكى سول باياعى قاۋعا شەلەك!

4. تەڭىزگە قاتىنايتىن تاس جولدا «مالدار، سكوتى» بەلگىسى ءتۇپ-تامىرىمەن جوق. ال بىزگە «مالىڭا يە بول!» دەيدى. مالىمىز بىرنارسە تۇسىنسە قۇلاعىنا ايقايلاپ تۇرىپ: «انا اسفالت پەن تەمىرجولدىڭ، جانە قر زاڭىنىڭ  ماڭىنا جاقىنداماڭدار، باسىلىپ، اسىلىپ ازاپپەن ولەسىڭدەر، سەندەر تۇگىل ادامنىڭ قادىرى مەن قۇنى جوق قازىرگى كەزەڭدە» دەر ەدىم عوي.

5. مالىڭدى قىناشا قىراتىن تەمىرجول بويى قورشالماعان، نەگە؟ ساقتىق شاراسى تەمىرجولعا تيەسىلى ەمەس پە؟ ەگەر، وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ مالدارىمىزدان زيان شەگىپ، مالدارىمىز پويىزدى اۋدارىپ تاستاپ، ادام شىعىنىنا، ادام ولىمىنە سەبەپكەر بولعان بولسا، قانە، دايەكتى ءبىر دالەلدەر كەلتىرىڭدەر؟ «مال زيان» دەسەڭدەر تەمىر جولدىڭ جان-جاعىن قورشاپ قويىڭدار! ءبىزدىڭ مال باعىپ وتىرعان جەرىمىز دە، جايىلىمى دا زاڭدى، مالىمىز سىرعالاۋلى. ال ەندى «مال باقتىڭ با كوتىنەن ءبىر ەلى قالما» دەگەن زاڭ جوق! ونداي بولسا ۇكىمەتكە دە «ۇرىنىڭ دا كوتىنەن قالما» دەگەن جاڭا زاڭ جوباسىن جاساقتاۋ كەرەك!

6. مال ۇرىسى كانوكراتتار قانشا ۇستالسا دا زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرمەيدى!

7. مال اۋىلداردى مەنسىنبەۋدى، سۇراۋى جوق دەپ پويىزبەن دە، اۆتوكولىكپەن دە قىناشا قىرۋدى، قىرعاننان كەيىن دە جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋدى قويۋ كەرەك! جانە زاڭ الدىندا ادامزاتتىڭ ءبارى بىردەي. كرۋتوي جانە مالشى بولىپ ەكىگە بولىنبەيدى. ءبىز كاپيتاليزم مەن فەودوليزم تۇسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوقپىز! بىزدە قر ازاماتىمىز! زاڭدا قولىندا دىمى جوق مالشى جاۋاپ بەرىپ، پويىزى بار، تشو-عا قىزمەت ەتەتىن قالتالى تۇلعالار جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلۋ كەرەك دەگەن جەرى جوق!

8.. حالىق وسى ادال مال ارقىلى جان ساقتاپ وتىر. مالشىلاردى مەنسىنبەسە ەل-حالىق قىتايدىڭ قولدان جاساعان جۇمىرتقا، پلاستيك كۇرىش، رەزەنكى فارش، شوشقانىڭ تەرىسىنەن جاساعان ءتۇرلى-ءتۇستى رەزەنكى مارمەلات، لاپ ەتىپ جاناتىن قىتىرلاق قاتپا چيپسي، كوگەرىپ جاناتىن، ءتۇرلى حيميكات قوسىلعان تاۋارلار، دات كەتىرەتىن كولا سەكىلدى حارامدارمەن تاماقتانىپ ۇرپاقتى جويار ەدى!

سوندا بىزگە نە ىستەۋ قالدى؟ قي مەن بىلتەشام جاعىپ، وسى 5-6 جاندىق ءۇشىن قاراڭعى ۇڭگىردە سۋسىز ءومىر سۇرەمىز، ءسويتىپ باققان مالىڭدى ۇرى ءبىر ۇرلايدى، ءسويتىپ باققان مالىڭدى اۆتوكولىك باسىپ زىم-زيا جوعالادى، ءسويتىپ باققان مالىڭدى پويىز جانە باسادى، ۇكىمەت سەنى قولداۋدىڭ ورنىنا «مالىڭا يە بولمادىڭ» دەپ ودان بەتەر جانىڭدى شىعارىپ شىڭعىرتىپ تۇرىپ موينىڭا ايىپپۇل سالادى، جاساپ جۇرگەن جۇمىسىڭنان شىعارادى، قالدى جانۇياڭا زاردابى تيەدى. وسى ما كاسىپكەرلىكتى قولداۋ؟ ءبىز وركەنيەتتى ەلدە ءومىر ءسۇرىپ دامىپ جاتىرمىز با؟ ەندى مالشىلاردى مالىمەن قوسا سيرياداعىداي جوعارىدان ۇشاقپەن بومبىلاۋ عانا قالدى! ءسوز سوڭىندا ايتارىم، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەگەندەي، 4 تۇيەمدى قاعىپ ولتىرگەن پويىزدىڭ مەكەمە باسشىلارى اق ادال مالىمنىڭ قۇنىن وتەپ بەرۋىن سۇرايمىن! اينالاداعى باسقا دا مالشىلارعا اۆتوكولىك پەن پويىزدىڭ زيانى تيمەگەنىن، تيگەن جاعدايدا زاڭ الدىندا جابىرلەۋشىلەردىڭ (مەيلى ول مەكەمە نە جەكە تۇلعا بولسىن) قاتاڭ جاۋاپ بەرۋىن سۇرايمىن! وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بولاشاقتا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن اۋدان اكىمدەرى مەن تشو باسشىلارى بىرلەسە وتىرىپ اقىلداسىپ، قانداي دا ءبىر شارا ۇيىمداستىرۋىن سۇرايمىن! بارلىق الەۋمەتتىك جەلىگە تاراتامىن جانە بارلىق تيەسىلى ورىندارعا شاعىمدانامىن!

جولداسقالي سارسەنوۆ 

Abai.kz