ۇلى اقىن، ۇلت پوەزياسىنىڭ كەمەڭگەرى ابايدى تانۋ، ءتۇسىنىپ وقۋ - ادامزات بالاسىنىڭ قولى وڭايلىقپەن جەتە بەرمەيتىن رۋحاني بيىكتىككە الىپ باراتىن باسقىشتىڭ ءبىر باسپالداعى. حاكىم اباي تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ بىلاي دەپ ايتقان بولاتىن: «اباي - ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى كەرەك. ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. مەنىڭ بالالارىم مەن ەرتەڭگى ۇرپاعىما ابايدان ارتىق، ابايدان ۇلى، ابايدان كيەلى ۇعىم بولماۋعا ءتيىس». بۇل بايلام بارلىق قازاق بالاسىنىڭ كوكەيىندە تۇرۋعا ءتيىستى قاسيەتتى قاعيداعا اينالعان جاعدايدا ۇلت مۇراتىنىڭ ۇلى ارماندارىنىڭ ورىندالعانى.

ۇلى اقىن، ۇلت پوەزياسىنىڭ كەمەڭگەرى ابايدى تانۋ، ءتۇسىنىپ وقۋ - ادامزات بالاسىنىڭ قولى وڭايلىقپەن جەتە بەرمەيتىن رۋحاني بيىكتىككە الىپ باراتىن باسقىشتىڭ ءبىر باسپالداعى. حاكىم اباي تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ بىلاي دەپ ايتقان بولاتىن: «اباي - ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى كەرەك. ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. مەنىڭ بالالارىم مەن ەرتەڭگى ۇرپاعىما ابايدان ارتىق، ابايدان ۇلى، ابايدان كيەلى ۇعىم بولماۋعا ءتيىس». بۇل بايلام بارلىق قازاق بالاسىنىڭ كوكەيىندە تۇرۋعا ءتيىستى قاسيەتتى قاعيداعا اينالعان جاعدايدا ۇلت مۇراتىنىڭ ۇلى ارماندارىنىڭ ورىندالعانى.

حاكىم اباي دانىشپاندىعى دەپ اتالاتىن ءتۇبى تەرەڭ، تاعىلىمى تاۋداي بيىكتىككە جەتۋدىڭ سان الۋان جولى مەن سوقپاعى بار. ءسال شەگىنىس، وتكەن جىلداردىڭ مۇعدارىندا ءبىزدىڭ ولكەدە «حاكىم اباي مۋزەيى» اشىلدى، وسى مۋزەيگە كەلگەن ءاربىر وقىرمان حاكىم ءسوزىنىڭ قىر-سىرىن بىلگىسى كەلىپ ويلانارى ءسوزسىز. ءبىز دە ويعا قالدىق. جاۋابىن ىزدەپ كوردىك، جاي عانا ىزدەپ كورمەي قالىڭ كوپشىلىكپەن وي ءبولىسۋدى ماقسات ەتتىك.
«حاكىم» اراب تىلىنەن ەنگەن ءسوز، «دانىشپان»، «دانا ادام»، «اكىم» دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەدى، سوڭعى ۋاقىتتاردا «حاكىم» ۇلگىسىندە ءتىپتى سيرەك قولدانادى دەسەك تە بولعانداي، ال ەندى اكىم ماعىناسىندا ساناعا جاقىن، ەتەنە ۇعىم بولىپ قالدى. حاكىم دەگەن ءسوزدىڭ ۇعىمى، بەرەر عيباداتى جايىنداعى جاۋاپتى حاكىم، دانا ادام اباي مۇرالارىنىڭ وزىنەن ىزدەدىك جانە از-كەم تاپتىق تا. حاكىم ءسوزى العاش ابايدىڭ جيىرما جەتىنشى سوزىندە كەزدەسەدى، ياعني «سوكرات حاكىمنىڭ ءسوزى» دەگەن قوسىمشا تۇسىنىكپەن بەرىلگەن. اباي دانىشپان سوكراتتى حاكىم دەپ باعالاعان جانە وسى قاراسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسىنا ۇڭىلسەك سوكرات حاكيم مەن اريستودەم ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ديالوگ ارقىلى اقىل ويدىڭ قۋاتتىلىعى، اقىل-ويعا يە بولىپ وتىرعان ادامزات بالاسىنىڭ ارتىقشىلىعىن دارىپتەيتىن تاعىلىمدار جەتكىلىكتى.
دانىشپان اباي ءوزىنىڭ اسا كولەمدى، عىلىم-ءبىلىم، يماني ۇعىم، ءدىني تاربيە جونىندەگى تەرەڭ تولعانىستارىن، ولاردىڭ ءوزارا ساباقتاستىعىن ەنتسيكلوپەديالىق ۇلگىدە ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن 38 قاراسوزىندە حاكىم ءسوزىن الدەنەشە رەت قولدانعان. ەندىگى رەتتە وسى قاراسوزدە كەزدەسەتىن حاكىم ءسوزىنىڭ قىر-سىرىنا اقىن ءوز مۇرالارىنا ۇڭىلە وتىرىپ وي جۇگىرسەك. «حاكىم، عالىم - اسىلدا ءبىر ءسوز، بىراق عارافتا (اراب - ءبىلۋ، تانۋ) باسقالار ءدۇر»، دەپ ءبىر تۇيسە، تاعى بىردە «ءاربىر عالىم - حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم - عالىم. ...حاكىمدەردىڭ عاقلياتى ءبىرلان جەتسە، يمان ياكيني (شىن يمان) بولادى. (1.148) -دەپ ودان ءارى تەرەڭدەي تۇسىندىرەدى
كەمەڭگەر تۇلعا حاكىمدىك قاسيەتتى جاقسى ادامنىڭ بويىنان ىزدەيدى جانە ول تەك سول جاقسى ادامنىڭ بويىندا عانا بولادى دەپ سيپاتتايدى. بۇل پىكىرىن اقىن بىلاي دەپ دالەلدەيدى: «بەلگىلى جاۋانمارتىلىك (جاقسى ادام) ءۇش حاسلات (پايدا، سيپات) ءبىرلان بولار دەگەن سيددىق (شىندىق), كارام (ىزگىلىك), عاقىل (دانالىق)....
بۇل ايتىلمىش ءۇش ءحاسلاتتىڭ يەلەرىنىڭ الدى - پايعامبارلار، ونان سوڭ - اۋليەلەر، ونان سوڭ - حاكىمدەر، ەڭ اقىرى - كامىل مۇسىلماندار». اڭعارىپ قاراساق جاقسى ادامنىڭ بويىندا ادامزات بالاسىنىڭ بويىنداعى ەڭ جاقسى قاسيەتتەر - شىندىققا جۇگىنۋ، ىزگىلىكتى بولۋ، دانالىققا جەتۋ ەكەن، سونىمەن قاتار اتالمىش جاقسى قاسيەتتەردىڭ كىمگە ءتان ەكەنىن دە سانامالاپ كورسەتەدى، ياعني پايعامبارلار مەن اۋليەلەردە، حاكىمدەر مەن كامىل مۇسىلماندارعا ءتان ەكەنىن اتاپ، ايعاقتاپ كورسەتەدى.
حاكىمدەر جايلى ايتىلعان كەلەسى ءبىر پىكىرى دە وتە قۇندى، ولاي دەيتىن سەبەبىمىز حاكىمدىك قاسيەتتىڭ بويىندا ءبىلىم، عىلىمعا دەگەن قۇلشىنىس، ىزدەنىستىڭ ايىرىقشا مول بولاتىنىن بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «بۇل حاكىمدەر ۇيقى، تىنىشتىق، اۋەس-قىزىقتىڭ ءبارىن قويىپ، ادام بالاسىنا پايدالى ءىس شىعارماقلىعىنا ياعني، ەلەكتردى تاۋىپ اسپاننان جايدى بۇرىپ الىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن قازىر جاۋاپ الىپ تۇرىپ، وت پەن سۋعا قايلاسىن تاۋىپ، مىڭ ادام قىلا الماستاي قىزمەتتەر ىستەتىپ قويىپ تۇرعاندىعى». ادام بالاسىنىڭ اقىل-وي، دانىشپاندىعىن باياندى ەتەتىن قاسيەت عىلىم ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ جانە جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن «ءاربىر عالىم - حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم - عالىم» دەپ كەلەتىن پىكىرىن ودان ءارى تياناقتاي تۇسكەن.
دانىشپان ابايدىڭ «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا دۇنيە ويران بولار ەدى»،-دەپ كەلەتىن پىكىرىنىڭ سىرى دا تىم تەرەڭدە جاتىر. جەر بەتىنە ءولىم ۇرىعىن شاشىپ، قانشاما قاسىرەت-قايعى اكەلىپ جاتقان وقيعالار مىڭ-مىڭداپ سانالادى، دۇنيەنىڭ ويران بوتقاسىن شىعارىپ جاتقانداردى تۋرا جولمەن الىپ جۇرەتىن حاكىمدەرگە دەگەن ابايدىڭ سەنىمى زور ەكەنىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
اباي ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ قاسىرەتىنە ۇدايى نازار اۋدارىپ وتىردى، اسىرەسە ناداندىق اتاۋلىمەن اياۋسىز كۇرەستى. وسى وتىز سەگىزىنشى قاراسوزىندە يماندىلىق ۇعىم جايىندا ايتقان پىكىرلەرىنىڭ قاي-قايسى بولسا دا اسا ءبىر بىلىمپازدىقپەن، تەرەڭدىلىكپەن سۋارىلعان. سونداي-اق، كوپ پىكىرلەرىن حاكىمدىكپەن بايلانىستىرا وتىرىپ وي ساباقتاعان، سونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە تاعى ءبىر رەت ابايدىڭ ءوز پىكىرىنە جۇگىنسەك: «بۇل زاماننىڭ موللالارى حاكيم اتىنا دۇشپان بولادى. بۇلارى بىلىمسىزدىك، بالكي بۇزىق پيعىل...». كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنا ءبىلىم ۇرىعىن شاشىپ، يماندىلىق نۇرىن سەپتى دەپ سانايتىن موللالاردىڭ حاكيمدىك قاسيەتكە قارسى ارەكەتىنە اقىن توزبەيدى، «بىلىمسىزدىك»، ءتىپتى «بۇزىق پيعىل» دەپ قابىلدايدى. قازاق بالاسىنىڭ قولىنا حاكيمدىك قاسيەت وڭاي كەلىپ قونباعانىن وسى كەلتىرىلگەن اقىن جازبالارىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا اڭداۋعا بولادى. ۇلى اقىننىڭ «مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما» دەپ ايتۋىنا سەبەپ تە، سالدار دا جەتكىلىكتى بولدى.
«قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانباەۆ. ونان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق»،-دەپ (2.) احمەت بايتۇرسىنوۆ اتاپ كورسەتكەندەي قازىرگى قازاق بالاسىنا ۇلى اقىن اباي شىعارماشىلىعىن تەرەڭدەتە وقىتۋدىڭ ءمانى مەن ماڭىزى اسا زور. تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋ ءۇشىن، ەل بىرلىگى مەن ىنتىماعىن ساقتاۋ جولىندا، ۇلتتىق رۋح پەن رۋحاني تانىمدى اسقاق ۇستاۋ ءۇشىن اباي مۇراسىن وقىتۋدىڭ ماڭىزىن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.
ابايدىڭ قاراسوزدەرىندەگى حاكيمدىك قاسيەت جانە ونىڭ قازاق قوعامىنداعى تاريحي ءرولى جايىندا ءبىرشاما پىكىر ساباقتاپ، ءتۇيىندى ويلارىمىزدى ورتاعا سالدىق. ال ەندى وسى حاكيمدىك ۇعىمى اقىن جىرلارىندا كەزدەسەدى مە، ايتىلادى ما دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە دە وي بولىسسەك. ارينە اقىن جىرلارىندا ءدال جوعارىداعى قاراسوزدەگىدەي تاپتىشتەپ، ارنايى انىقتاما بەرىپ حاكىمدىكتى تۇسىندىرمەيدى، الايدا سول قاراسوزدەرىندە ايتىلعان حاكيمدىك قاسيەتتىڭ اقىن ولەڭدەرىنىڭ كوبىندە پوەزيا تىلىمەن ورنەگىن تاۋىپ، ويلى وقىرماندى دا­نىش­پاندىققا، دانالىققا، اكىمدىككە شا­قىراتىن شۋماقتار از كەزدەسپەيدى. سول سەبەپتى دە ءبىز ءوز پىكىرىمىزدى وسى تۇرعىدان دا ودان ءارى جالعاستىرا تۇسكەندى قاجەت دەپ تاپتىق.
اباي جىرلارىنداعى حاكىمدىك قاسيەت تۋرالى تولعامدار ارقاشان تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى. ەڭ الدىمەن اباي ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ سىر-سيپاتىنا از-كەم انىقتاما بەرە كەتسەك. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى قازاق حالقىنىڭ بۇلقىنۋ مەن جۇلقىنۋدان كەتىپ، توڭكەرىس جاساۋ مەن كوتەرىلىستىڭ بارىنەن تاۋى شاعىلا جەڭىلىپ، ەندىگى كەزەكتە قىلشا موينىن بوداندىق قامىتىن كيۋگە «ءوز ەركىمەن» ۇسىنىپ تۇرعان الماعايىپ زامانى ەدى.
بۇل ءداۋىر حالىقتىڭ جۇگەن، نوقتاعا كوندىگىپ، ەر توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلاۋ تۇگىلى، اۋىزدىقپەن الىسۋدىڭ ءوزى سيرەپ بارا جاتقان كەز ەدى. حالىق ءۇشىن دانىشپاندىق، دانالىق ۇعىم، حاكىمدىك قاسيەتتىڭ (قازىرگى اكىمدىك) قۇنى كوك تيىنعا اينالىپ قالعان كەزى بولاتىن. قازاق ەلىنىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسى دە، وي ويلاۋ جۇيەسى دە ورىس وتارشىلدارىنىڭ قولىنا تۇگەل وتكەن كەزەڭ ەدى.
ەندىگى جول قانداي جول ەدى، اڭىراپ قالعان حالىق قاي جولمەن ءجۇرۋ كەرەك، حالىققا قانداي جولمەن ءجۇرۋدىڭ جولىن كورسەتۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەر كۇن تارتىبىنە كولدەنەڭ قويىلدى. وسى جانە باسقا سان الۋان سۇراقتاردىڭ جاۋابىن كەمەڭگەر اباي جىرلارىنان ىزدەدىك. ارينە اباي ءوز جىرلارىندا دانىشپاندىق تۋرالى تراكتاتتار، نەمەسە حاكىمدىك، اكىمدىك ينستيتۋت قالىپتاستىرۋ كەرەك دەگەن قاعيدانى جەر جاھانعا جار سالىپ ايتا العان جوق. ول كەز ونداي پىكىردى ايتۋدان كەتىپ قالعان كەزەڭ بولاتىن. الايدا ابايدىڭ ۇلىلىعى سول تۋعان حالقىنىڭ بويىنان وسى قاسيەتەردى ىزدەدى، تابا الماي كۇيىندى، ەڭ باستىسى وسىنداي قاسيەتتىڭ بار ەكەنىن جانە ول قاسيەتتەردىڭ قاپىسىز كەرەك ەكەنىن ۇقتىردى، ابايدىڭ ابايلىعى دا وسىندا.
ابايدىڭ ءوزىمىز ىزدەگەن تاقىرىپتاعى جىرلارىنا تام-تۇمداپ بولسا جاقىن كەلەيىك-ءشى. اقىننىڭ 1986 جىلى جازىلعان «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» ولەڭىندەگى مىنا جولدار ەرىكسىز نازار اۋدارتتى:
اقىلدى قارا قىلدى قىرىققا بولمەك،
ءار نارسەگە وزىندەي باعا بەرمەك.
تارازى دا، قازى دا ءوز بويىندا،
ناداننىڭ سۇيەنگەنى كوپ پەن دۇرمەك،- دەپ كەلەتىن تەرەڭ ءمانى بار اقىن جىرىنىڭ سوڭعى شۋماعى بىلاي اياقتالادى ەكەن:
قولدان كەلە بەرە مە جۇرت مەڭگەرمەك؟
ادالدىق، ارامدىقتى كىم تەڭگەرمەك؟!
ماقتان ءۇشىن قايراتسىز بولىس بولماق،
يتتەي قور بوپ، وزىنە ءسوز كەلتىرمەك.
اقىن اقىلدى ادامنىڭ قاسيەتىنە قاتتى كوڭىل بولەدى، اقىلدىڭ تارازىسى، قازىلىعى ۇستەم بولسا، ناداننىڭ كىمگە سۇيەنەرىن تاپ باسىپ كورسەتەدى. ودان ءارى كەلتىرىلگەن جىر جولدارىنداعى ەل بيلەۋ، ەل مەڭگەرۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن، ياعني حاكىمدىككە قولى جەتكەننىڭ ادال­دىق پەن ارامدىقتى تەڭگەرە الاتىن قاسيەتى بار ما دەگەن سۇراق قويادى. وكىنىشتىسى سول «ماقتان ءۇشىن قايراتسىز بولىس بولماق» سان­گە اينالعان زاماندا قولدان كەلەر قايرات قالمادى.
اباي دانالىقتىڭ، دانىشپاندىقتىڭ كىلتى عىلىمدا دەپ ءتۇسىندىردى. «عىلىم تاپپاي ماق­تانبا» ولەڭى وسىنىڭ ايعاعى. كوپكە ءمالىم ولەڭنىڭ ويىمىزعا تىرەك بولارلىق كەيبىر شۋماقتارىنا ۇڭىلسەك:
بولماساڭ دا ۇقساپ باق،
ءبىر عالىمدى كورسەڭىز.
ونداي بولماق قايدا دەپ
ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز.
سىزگە عىلىم كىم بەرەر،
جانباي جاتىپ سونسەڭىز؟
دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى،
عىلىمعا كوڭىل بەرسەڭىز.
عىلىم-ءبىلىم جايىندا ايتىلعان اقىن اماناتىنىڭ ءتۇيىنى تومەندەگىدەي:
مۇنى جازعان - بىلگەن قۇل،
عۇلاماھي داۋاني،
سولاي دەپتى ول شىنشىل.
ءسوزىن وقى جانە ويلا...، -دەپ اياقتاۋىنىڭ دا تەرەڭ سىرى بار. ءحۇ عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاجىك حالقىنىڭ كلاسسيك اقىنى، فيلوسوف داۋاني عۇلاماھيدى (جالالاددين مۇحامماد يبن اسحاد اد-داۋاني (1427-1501) ەسكە الۋى، ءسوزىن وقىپ، ويلان دەۋى جاي ەمەس. دانالىق مەكتەبىندە وقۋ، دانىشپاندىققا جەتۋ وڭاي ەمەس، ول ءۇشىن جاس كەزىڭنەن باستاپ وقى، ءبىلىم ال دەگەن وسيەتتەر اقىن جىرلارىندا ءار كەز ايتىلىپ وتىرادى. حالىق ايتسا قالت ايتپايدى، «وقۋ ينەمەن قۇدىق قازعانداي»، اباي دا دانالىققا بارار جول، باسپالداق عىلىم مەن ءبىلىم ەكەنى سان رەت ەسكەرتتى.
ءبىلىمدى بولۋ، عىلىمدى يگەرۋ دانىش­پان­دىققا، كەمەڭگىرلىككە اپاراتىن اقيقات جول. وسى تاقىرىپتى تەرەڭنەن قوزعاپ جازعان اباي ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» ولەڭى.
ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر
تالاي قازاق بالاسى -
جاڭا ءوسپىرىم، كوكورىم،
بەينە قولدىڭ سالاسى، - دەپ باستالاتىن ولەڭدە ءبىلىم الۋ مەن ءبىلىمدى بولۋدىڭ اراسىنداعى سان الۋان قادىر-قاسيەت جايىندا جەتكىزە جازدى. اقىن جىرلارىنا ۇڭىلەيىك:
از بىلگەنىن كوپسىنسە،
كوپ قازاققا ەپسىنسە،
كىمگە تيەر پاناسى؟
ورىس تەرىس ايتپايدى
جامان بول دەپ ولاردى.
قانى بۇزىق ءوزى ويلار
قۋ مەنەن سۇم بولاردى،
ورىستا قالار جالاسى، - دەپ ءبىر تۇيەدى. ودان ءارى:
ويىندا جوق ءبىرىنىڭ
سالتىكوۆ پەن تولستوي،
يا ءتىلماش، يا ادۆوكات
بولسام دەگەن بارىندە وي،
كوڭىلىندە جوق ساناسى، - دەيدى. (3.49.)
ءبىلىم-عىلىم تۋرالى ءسوز بولعاندا باعدار­لامالىق رول اتقاراتىن وسى ولەڭ جايىندا اكادەميك ابايتانۋشى م.اۋەزوۆ ايتقان كەلەسى ءبىر پىكىرلەرگە سۇيەنە وتىرىپ ايتپاق ويىمىزدى جالعاستىرساق. «بۇل ولەڭدە cىنشىلدىق تا كوپ، قوعام ءۇشىن وزعىن وي دا مول. جاڭا بۋىنعا باسشى بولعان اقىن پاتشالىق سيستەماسىنا دا تەرەڭ سىن ايتادى. تەگىندە، قازاق بالاسىنىڭ ەندىگى تالپىناتىنى تەك ورىسشا وقۋ ەكەنىن اباي بۇرىن دا ايتقان. بىراق، ەكى ءتۇرلى وقۋ بار...
ءبىرىنشىسى - پاتشالىق اپپاراتى، وزىنە ءتىلماش، ۇساق چينوۆنيك، ...ازىرلەيمىن دەپ وتىر­عان شالا شيكى وقۋ. بۇعان بەرىلگەن جاستى، اباي حالىققا پايدالى ەمەس، زالالدى ادام بوپ شىعادى دەپ باعالايدى. ونىڭ بار تالابى: پروشەنيە جازۋ، شالا زاكۇنشىك، شالاعاي تورەشىك بولۋ. ءوزى دە ازعىن، ەلدى دە سورلاتادى. ...بۇنداي وقۋشى بولۋدان جيرەنۋ كەرەك. ۇساق ءتىلماش، الدەقانداي ادۆوكات، چينوۆنيك بولسام دەگەن ارماندا جۇرگەن جاڭاعى جاستارعا اباي «سالتىكوۆ پەن تولستويدى» ادەيى اتاپ وتەدى»، -دەيدى. (4.94.) ۇلى اباي وزعىن ويلى دانىشپان تۇلعالاردى جايدان-جاي ەسكە الماعانىن اۋەزوۆ سىندى ابايتانۋشى عالىم تاپ باسىپ كورسەتىپ وتىر. اباي ءومىر سۇرگەن قوعامدا قازاق بالاسىنا دانىشپاندىققا جەتۋ تىم وڭاي بولعان جوق، ءتىپتى وقۋ-توقۋدىڭ سوڭىنا تۇسكەندەردىڭ دەنى «پروشەنيە جازۋ، شالا زاكۇنشىك، شالاعاي تورەشىك بولۋ» سەكىلدى قاسيەتسىز جولدى تاڭداپ جاتقاندا نە ءۇمىت، نە قايىر تىلەيسىڭ.
حح عاسىردىڭ باس كەزىندە-اق دانىشپان ابايدى «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ تانىعان جانە وسى ۇعىمدى قالىڭ قازاق بالاسىنىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە بار كۇش-جىگەرىن جۇمساعان ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ بىلاي دەيدى: «ءسوز جازاتىن ادام ءارى جازۋشى، ءارى سىنشى بولارعا كەرەك. ءسوزدىڭ شىرايلى اجارلى بولۋىنا ويدىڭ شەبەرلىگى كەرەك; ۇنامدى، ورىندى، ءدامدى بولۋىنا سىنشىلىق كەرەك; ماعىنالى، ماڭىزدى بولۋىنا ءبىلىم كەرەك. ابايدا وسى ۇشەۋى دە بولعان».(2.144.) ا.بايتۇرسىنوۆ تا كەمەڭگەر تۇلعا بولۋداعى باستى ولشەمنىڭ ءبىرى ءبىلىم ەكەنىن جانە ونداي قاسيەت اقىن بويىندا جازۋشىلىق، سىنشىلىق ونەرمەن ۇشتاسىپ جاتقانىن ايعاقتاي تۇسەدى.
شىن مانىندە دانىشپان «اباي شىعارمالارىنىڭ ماعىناسىن تەرەڭ بويلاپ ۇعىپ-تۇسىنە الساق، وتكەن زاماندى، ەلدىڭ جايىن، حالىقتىڭ تاعدىرىن، وي-ارمانىن تاني الامىز. جانە سول ارقىلى قازىرگى زاماندى، كەشەگى مەن بۇگىنگىنى، كەلەشەگىمىزدى دە باعدارلايمىز». (5.448.) بۇل اقيقاتقا ەشبىر كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.
اباي جانە حاكىمدىك قاسيەت جايىنا قايتا نازار اۋدارساق. قازاق ەلىنىڭ بوداندىق قامىتىنا بەلىنەن باتقان كەزىندە ءومىر سۇرگەن اقىن جىرلارىندا اكىمدىك دەگەن ۇعىمدار جوقتىڭ قاسى. «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە» ولەڭىندە ايتقانداي: «ەدينيتسا - جاقسىسى، ەرگەن ەلى بەينە ءنول» جاعدايىنا جەتكەن بولاتىن، سول سەبەپتى دە اقىن ودان ءارى: «ەدينيتسا كەتكەندە، نە بولادى وڭكەي ءنول؟» دەپ سۇراق قوياتىن، مۇڭعا باتقان اقىن:
ءسوزىمدى ۇعار ەلىم جوق;
مولاسىنداي باقسىنىڭ
جالعىز قالدىم - تاپ شىنىم!،-دەپ قاتتى كۇڭىرەنەتىن.
اباي اقىن ورىس تىلىندەگى «ەدينيتسا» ءسوزىن تەرمين رەتىندە دەرلىكتەي جاي عانا قولدانىپ وتىرعان جوق، قازاقى ۇعىمداعى جەكە، دارا ماعىناسىن بەرەتىن ءسوزدىڭ اۋدارماسىن سانالى تۇردە الماۋى، «نە بولادى وڭكەي ءنول؟» دەپ سۇراق قويۋىنىڭ استارىندا، ىشكى سىرىندا تەرەڭ وي جاتىر. قازاق بالاسىنىڭ بويىنداعى دارالىق، دانىشپاندىق قاسيەتتىڭ جويىلىپ بارا جاتقانى، سول سەبەپتى دە «وڭكەي نولدەردىڭ» ارەناعا شىعۋى بۇل كەزدە جانعا باتاتىن جاعداي بولىپ قالعان ەدى، باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز قالعان اقىننىڭ جان-دۇنيەسىن ءتۇسىنۋ سول كەزدە دە، قازىر دە وڭاي بولماي تۇر. «ءنول» كوبەيىپ كەتكەن زاماننىڭ قاسىرەتىن اقىن از تارتپادى، جالعىز قالعان ول ءسوزىن ۇعار ەلى جوعىنا كۇيىندى...
تۋعان حالقىنىڭ بويىنان دانىشپاندىق پەن دانالىقتى، اكىمدىك پەن حاكىمدىك قاسيەتتىڭ اۋىپ بارا جاتقانىنا جانى اۋىرعان كەمەڭگەر ەندى بىردە «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»،-دەپ كۇڭىرەندى، سول سەبەپتى دە جوعارىدا ايتىلعان «نولدەردىڭ» ارەكەتىن:
باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم
مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن،-دەپ ءتۇسىندىردى. اقىن جىرلارىندا ايتىلعان «قي­قىمداردىڭ» بي بولعىسى عانا ەمەس، اكىم بول­عىسى كەلەتىندەرى مول، ءسويتىپ ەلدىڭ سيقىن الادى. بۇل ارەكەتتەردەن ءالى دە ارىلىپ بولعان جوقپىز، ابايدىڭ ابايلىق قۇدىرەتى دە وسىندا.
ۇلى اقىن دانىشپان ادام مەن نادان ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىن سالىستىرۋ ارقىلى ءار كەز ءتۇبى تەرەڭ شىندىقتى بىلۋگە شاقىرادى. مىسالى:
وقىعان بىلەر ءار ءسوزدى،
نادانداي بولماس اق كوزدى، -دەيدى. «بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا» (3.80) دەپ باستالاتىن ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماقتارىندا قاي جاعىنان بولسا دا كەراعار كەلەتىن وسى ەكى قاسيەتتىڭ سىرىن اشا تۇسەدى. جىر جولدارىنا ۇڭىلسەك:
كىسىمسىپ بەلگىلى، بىلگىش،
بىرەۋگە سونداي-اق كۇلگىش.
بۇلىقسىپ، بۇلدانىپ بوسقا،
ءوزىمشىل، وڭباعان شەرمىش.

كىسىدە بار بولسا تالاپ،
وتىرماس ول بويىن بالاپ.
جۇرەر، ارقايدان ىزدەنەر،
الار ءوز سۇيگەنىن قالاپ.
اقىننىڭ اسىرەسە اق كوزدەنىپ كەلەتىن نادان­دارعا بەرگەن باعاسىنىڭ سالماعى تىم اۋىر، «وڭباعان شەرمىشتەردى» اياۋسىز اشكە­رە­لەيدى، وقىعان جاننىڭ ىزدەنسە مۇراتقا جەتەرىنە سەنەدى.
دانىشپاندىققا بارار جولدىڭ سوقپاعى بىلىمپازدىقتان باستاۋ الادى. سول سەبەپتى اقىن ءوزىنىڭ كوپ ولەڭدەرىندە ءبىلىمدى، بىلىمپازدىقتى، بىلىمدىلىكتى ارقاۋ ەتىپ وتىردى. «بىلىمدىدەن شىق­قان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز»،-دەپ تىلەدى.
دەمەك، سانالى عۇمىرىن، جىر جاۋھارىن «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ وسيەت ەتكەن ۇلى اقىن، كەمەڭگەر حاكىم اباي جايىنداعى ايتپاق ويىمىزدى تۇيىندەي تۇسسەك. ايتپاق ويىمىزدىڭ تۇما بۇلاعى ابايدان باستالدى جانە كەمەڭگەر اقىن جايىندا ايتىلعان «بار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان» جازۋشى ءارى عالىم ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءبىزدىڭ ايتپاق ويىمىزدى ايعاقتاي تۇسەتىن ءبىر پىكىرىنە جۇگىنسەك: «دانىشپانداردىڭ ءبارى - اقىن ەمەس، اقىنداردىڭ ءبارى - دانىشپان ەمەس، اباي - سولاردىڭ ەكەۋى دە بولدى». ايتىلعان پىكىر - حاكىم ابايدىڭ دانىشپاندىق وبرازىنىڭ جارقىن بەتتەرىن اشا تۇسەدى. بۇل پىكىردى تاعى ءبىر پىكىرمەن تولىقتىرۋدىڭ، ساباقتاستىرۋدىڭ ءوزى ارتىق دۇنيە.

ناريمان نۇرپەيىسوۆ
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
كانديداتى، دوتسەنت

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى