اينۇر تولەۋ: ءسوز ەدى... جانىمنىڭ وزەگى!
بەلگىلى اقىن، جۋرناليست اينۇر تولەۋدىڭ "وتقاراق" اتتى جيناعى جارىق كوردى. جيناق مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن "قازاق ەنتسيكلوپەدياسى" باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى. تارالىمى 5 مىڭ دانا.
جيناق ءۇش نەگىزگى بولىمنەن تۇرادى. ونىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە اينۇر تولەۋدىڭ سوڭعى جىلدارى جازعان ولەڭدەرى قامتىلعان.
جيناقتىڭ ەكىنشى ءبولىمى "قازىرگى قازاق پروزاسىنداعى ميفوپوەتيكا" دەپ اتالادى. مۇندا اينۇر تولەۋدىڭ ميفكە قاتىستى ىزدەنىستەرى مەن مونوگرافياسى ەنگەن.
ال "ادەبي الەم" دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى بولىمدە اينۇر تولەۋدىڭ ادەبي سىن ماقالالارى توپتاستىرىلعان.
اينۇر تولەۋدىڭ شىعارماشىلىعى جايلى بەلگىلى اقىن قۇرالاي ومار بىلاي دەپ جازدى: «ءار جىرىنان شىنايى سەزىمدى، شىنايى كوڭىل-كۇيدى كورۋگە بولادى. جاتتاندى ويلار مەن جاۋىر بولعان تىركەستەردەن ادا. ول باسقاشا ويلايتىن اقىن. قالىپقا سالىنعان ەرەجەلەر مەن ويلاردان اينۇر الدەقايدا شىعىپ، ءوز كەڭىستىگىن، ءوز الەمىن تاپقان. قاتىپ قالعان قاعيدالارمەن ءومىر سۇرمەيدى. جانە وزگەشە ويلاۋدان، وزگەشە ءومىر سۇرۋدەن قورىقپايدى».
جۋرناليست بولىپ ءجۇرىپ تە، اۆتورلىق باعدارلامالار جاساپ، راديودا ءوزىنىڭ قولتاڭباسىن قالدىردى. قازىردە ينتەرنەت پورتالداردا بەلسەندى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى.
تامشى
ءبىر تامشى بارادى اينەكتەن تايعاناپ،
تايعاناق تىرلىكتى ايمالاپ.
اينەككە تامادى تاعى دا ءبىر قوناق،
ءبىر قوناق بارادى سىرعاناپ!
اسپاننىڭ كوزىنەن اسىعىپ ءمولت ەتتىڭ،
ءمولت ەتتىڭ، عۇمىر-اي مولتەك تىم.
جانىمەن اينەككە جانشىلار
وسىلاي ولەدى تامشىلار.
وسىلاي قوزعالىپ ءبىر نۇكتە،
ءبىر نۇكتە كەلەدى تىرلىككە.
كەلتە ەكەن باقىتتىڭ بۋى تىم
تامشىلار جۇتادى ۋاقىتتىڭ ۋىتىن.
بۋلانعان اينەككە قارادىم
جىلاعان جاناردى سەزبەستەي
جۇرەكتىڭ سۋرەتىن سالامىن
كەتتى دەپ مولتەك مۇڭ كەزدەسپەي...
ۇش، جانىم
ءبىز ەكەۋمىز ۇقسايمىز ءا؟
ۇقسايمىز!
جانقاماقتا كۇنەلتەمىز،
قىستايمىز!
اسپان جاقتى اڭسايمىز كەپ اۋىرىپ،
بىراق نەگە ۇشپايمىز؟
سول اسپاننان ءبىر ءسات كۇدەر ۇزبەدىك،
تۇسىنىكسىز بىردەڭەنى ىزدەدىك!
تۇڭعيىققا تەلمىرىپ تە كورگەنبىز
بىراق بىرگە جۇزبەدىك!
ويدان ءوزى جاساپ الىپ ۇستانىم.
قويعان قاماپ قۇس-جانىن،
مىنا الەم ءبىر ءسات مۇلگىپ كەتكەندە
قاناتىڭدى تاۋىپ الىپ،
ۇش جانىم!
شاقىرادى پاڭ كەۋدەلى
اسىل كۇن!
اسىل كۇنگە باس ۇردىم!
قاناتىڭدى قاي تاراپقا جاسىردىڭ؟
ۇشىپ بىرگە وتەيىك،
توبەسىنەن مىناۋ شۋلى عاسىردىڭ!
قىزىل ءىڭىر
جيەككە بارىپ جىعىلدىڭ.
جىعىلدىڭ نەگە ءىڭىر كۇن؟
شوپ-شولاق ءساتىن عۇمىردىڭ،
قىپ-قىزىل قىلىپ ءسىمىردىڭ!
جيەكتە تۇردى كۇن كەتپەي،
ءبىردى تۇسىنبەي، ءبىردى ۇقتىم.
كۇيگەلەك الەم كۇڭك ەتپەي،
تىنىسىن تارتتى تىرلىكتىڭ!
قىپ-قىزىل ەدى جانىم دا،
ۇقسايتىن ساعان ءىڭىر ءسات.
وزىنە ۇقساس جالىنعا،
جۇگىردى جۇرەك- ۇرىنشاق.
جۇگىردىم ساعان ءىڭىر كۇن،
تۋىسپىز عوي ءبىز، ەندى.
جيەكسىز جەرگە جىعىلدىم،
قاناتىپ الدىم تىزەمدى...
***
ۋاقىت قايدان باعالاسىن قۇنىمدى؟
كەمىرەدى كەتىك ەتىپ عۇمىردى.
سەنىڭ جىنىڭ جەر بەتىندە وينايدى
اسپانشا ايتقان تۇسىنبەيدى ءتىلىمدى.
جىندى قويشى، اتاي كورمە پەرىنى،
سەنىڭ باسقا، ونىڭ بولەك سەنىمى.
ءبىر تانىم مەن ءبىر كەڭىستىك ىشىندە،
جابىسپايدى ءبىزدىڭ ويدىڭ جەلىمى.
كەلىپ الىپ اسپان جاقتان قاڭعىرىپ
ىزدەپ ءجۇرسىڭ جوق مەكەننەن ماڭگىلىك!
سەن قىزىققان مىناۋ قىزىل دۇنيە-
ماڭگىلىكتەن قۇلاپ تۇسكەن ساڭعىرىق.
***
جۇلدىز بولسام مەن ەگەر
اسپانعا الاڭداماي،
اسىعىپ اعار ەدىم ساعان قاراي...
كوك كاسپي،
بايقادىڭ با؟
قۇرلىققا بەيىمدەلدى ولەڭ-كۇنىم
وزىڭنەن ىزدەپ كەلدىم
جانىمنىڭ تەرەڭدىگىن!
تۇنىقتىعىن،
جانىمنىڭ مولدىرلىگىن
كورۋ ءۇشىن جاعاڭا كەلدىم بۇگىن.
كوكپەڭبەك قۋانىشىم
مەنىڭ دە كوزىم كۇلىپ،
جاساۋراپ تۇرادى ءىشىم.
سۋ ساعان جەرمەن كەلسىن، بۇلتتان ءسىڭسىن
اققۋىڭ اردا ءمولدىر ۇرتتاپ ءجۇرسىن.
كوڭىلىمنىڭ كوكايناسى ۇلىقسات بەر
كوزىمنىڭ تامىزايىن ءبىرتامشىسىن!
***
ۋايىم- ۋ
ۇرتتاسا اششى كىم- كىمگە
ەسسىز الەم ەس جيار ما ءبىر كۇندە؟!
مەن سۇيەنىش بولا سالام نەسى بار،
بىراق ونى سەن ەشكىمگە بىلدىرمە!
مەنەن باسقا سىيلاي السىن كىم ءۇمىت؟
قايعىرماشى مۇڭسىزداردان تىعىلىپ.
ءوزىڭدى ءوزىڭ جۇباتاسىڭ بايقاماي،
مەنىڭ ءمولدىر كوز جاسىمدى ءسىمىرىپ...
ەحونىڭ جىرى
تەرەڭدىك ىزدەدىم كەڭدىكتەن
ىزدەيدى بىلەمىن ەل بىتكەن.
كوركىنە جۇتىنا قارايتىن
نارىس پا ەڭ، سەن الگى مەن كۇتكەن!
كوڭىلدى ەكەنسىڭ سەن بۇگىن
قايتەمىز الەمنىڭ كەڭدىگىن.
قۇشاعىڭ كەڭىستىك تار عانا
الدىڭا جىعىلدىم ارلانا.
جىعىلعان جوقپىن مەن، قۇلادىم
جانىمدى جايپادى مىڭ اعىن.
جاڭعىرىق بولمىسىم مازالاپ
كەلەدى اتىڭدى سۇراعىم.
تانىعىم كەلەدى ءوزىمدى
تابىستاپ بەيمازا سەزىمدى
ەسىمە تۇرگىم كەلەدى
جاڭعىرماس جان بولعان كەزىمدى.
تۋعانىن تۇسىنبەس
ەحونىڭ باعى ءۇشىن!
ساۋىردە سولاتىن نارىسىم.
تاۋ-تاستان، ورماننان ىزدەپ ءجۇر
ءوزىڭدى جاڭعىرىق-نامىسىڭ!
***
ءسوز ەدى...
جانىمنىڭ وزەگى!
ول جايلى سۇيكىمدى ەستەلىك
ەسىمدى كەزەدى.
وتىرىك سەزىمدەر،
كوشەدە جالعان كۇز.
ءسوزى جوق ءۇن ەستىپ،
ءۇرپيىپ قالعانبىز،
سەبەبى ءبىز كەشە
ءسوز دەيتىن تۇلپاردى
ۇركىتىپ العانبىز.
جۇپ- جۇمىر جۇرەگىم
ءسوزسىز سان ءتۇڭىلدى
ول باردا ساۋلە ەدىم،
كۇن ەدىم.
ءسوز كەشە تۋلادى،
سودان سوڭ ءسۇرىندى.
جەتكىزبەك بولعان ەم
جەتىمەك سىرىمدى،
ەشكىمگە كەرەكسىز شىنىمدى.
ءسوزىم جوق بولعان سوڭ،
ەستىمەي قويدى الەم
مەڭىرەۋ مۇڭىمدى.
كيە ءسوز كوشىپتى
تۇقىمى قالماستان.
ءبىز جاقتا سوزسىزدەر
ۇيىقتاتىپ ۇياتتى
بىرەۋدىڭ ءسوزىنىڭ
جالىنا جارماسقان.
بەتىمنەن شىعارىپ وتىمدى،
تۇلپار-ءسوز وسى دەپ،
و، نەتكەن قاسىرەت!
سوزسىزدەر
ماستەكتى ماپەلەپ وتىردى!
***
قالاي قالىڭ؟
ءجۇرسىڭ بە امان، تەكتى ادام؟
وسى سەنى ىزدەگەندە، كەۋدەمدە،
جۇرەك ەمەس، سىزداۋىق بار دەپ قالام...
الەم-عاشىق،
جۇرەك سىندى سىزدايدى ەكەن ءبۇر دەگەن،
جارىلارداي دەمىنەن، كوكتەم- قىزدىڭ ۇرلەگەن.
جىلپ- جىلپ ەتكەن جىلعادان،
كەڭ دۇنيەنىڭ ەتەگى،
مىڭ سان رەت تازارىپ،
سان مىڭ مارتە كىرلەگەن.
كەلەسىڭ بە؟
ساعىنىشىم، سارالا قاز قاڭقىلىنا ۇلاستى.
ساڭعىرىقتان كىرلەمەيدى كۇن استى.
امالسىزدان اقتاپ الىپ ءوزىڭدى،
ايىپتايمىن اشىلماعان قۇلاشتى.
حاوس كەشە ۇركىپ ۇشقان قانسىراپ،
قاناتىنان مۇڭ-ۇيلەسىم تامشىلاپ-,
ءۇنىڭ سەنىڭ وتكەن شاقتا تۇنشىقتى،
ۇيلەسىمدەر تامعان تۇسقا گۇل شىقتى.
كوكتەم سايىن كۇشىكتەدى ءجۇز ءۇمىت،
ءبىز ۇمىتكە قاراي بەردىك ءسۇزىلىپ.
قاي كوكتەمدە كەپ تۇرادى ەكەنسىڭ،
مەيىرىمسىز مەزگىلدەرگە ءمۇجىلىپ؟..
***
تىزەنى قاناتۋ تۇك ەمەس.
ول كەزدە ءوزىمىز سۇرىندىك.
كورگەندەي مەزگىلدەن مىڭ ەلەس
ۋاقىتتى قۋالاپ جۇگىردىك!
ال بۇگىن بەيمالىم ءتىس باتىپ،
بالتىردى قاناتىپ جىعىلدىق!
ۇندەمەي قابادى ارامدىق!
ەسكەرتۋ ونىڭ قاي سەرتى ەدى؟
ءبىز بۇگىن اياسىز تالاندىق.
جانىمدى قانىممەن ورتەدى.
قولىمدا قالامىم.
كوشەسىن كوپ كەزدىم قالانىڭ!
بايقادىم... ءبارى دە تالانعان، ءبارى دە تالاعان.
ءبارىنىڭ بالتىرى جارالى.
ءبارىنىڭ جىرتىلعان بالاعى!
الدىعا ۇمتىلعان بالاما
ايتارىم ەكى اۋىز ءسوز عانا،
تىزەلەر قانايدى جۋساندى دالادا.
بالتىردىڭ تاعدىرى قالادا!
***
تانىدىڭ با؟
تانىدىڭ عوي، بىلەمىن!
كەشە عانا ورتتەن قالعان كۇل ەدىم.
گۇل بوپ قايتا تۇلەدىم!
ەندى ءوزىڭدى ورتەۋ - مەنىڭ تىلەگىم.
ىنتىعاسىڭ،
جۇپار جۇتقۇڭ كەلەدى!
ەسىڭدە جوق ورتەگەنىڭ سەبەبى!
تۇسىنبەپ ەم،
تۇرعان جەرىم قاي الاپ؟
مەزەت سوندا تاڭ با،
الدە كەش پە ەدى؟
ءمولدىر-ءمولدىر كوز جاسىمدى
الاقانمەن ايالاپ،
ورتكە سەپسەم،
وشپەدى!
سىنىق قانات جانىڭدى الىپ
جەلمەن ۇشىپ كەلدىڭ بە؟
جالاڭداعان جالىندى الىپ
سانامايمىن مەن مۇلدە!
كۇيكى الەمگە قاباعىمدى ءبىر شىتپاي،
كۇيدىرەيىن،
كوزىڭنەن جاس ىرشىتپاي،
كۇلىپ تۇرىپ
ورتەن ەگەر ءور بولساڭ،
ءبىلىپ تۇرىپ،
ءتۇتىن جۇتتىم، تۇنشىقپاي...
سول باياعى ولەڭدى وقى
تاڭ قىلىپ،
ءبىرىنشى رەت ەستىگەندەي،
پاڭ كۇلىپ،
تۇرا بەرەم
تۋ سىرتىڭنان
سەنى شالا جاندىرىپ!
***
قالا
كوشەسىندە تەمىر كوشى.
تىنشىمايدى بۇل قالا!
كوز الدىڭدا كۇلىمدەپ،
وعان قىمبات
قۇن سۇرايدى بۇلدانا!
بۇل قالا ما -
كوكتەمىمدى قىمىز قىلىپ ءسىمىرىپ،
جاستىعىمدى جۇتىپ جاتقان قۇلعانا!
ماڭعاز قالا كىر ەتەگىن جاسىرماي
اۋىز اشتى الەمدە جوق ارانمەن
باسىنان ءسوز اسىرماي،
جىميادى جۇلدىز سىندى جانارمەن.
سان قيالدىڭ قىرقىپ تاستاپ قاناتىن.
جۇلدىز جايلى ويلامايدى قالا تىم.
اسپان وعان نە كەرەك؟
ءاز وتى بار ءوز ىشىندە جاناتىن!
ۇرى-ۋاقىت ونىڭ ىزگى دوسىنداي،
قالعان وعان تاعدىرىمىز اربالىپ،
ەكەۋمىزدىڭ جۇرەگىمىز جىلاعاندا قوسىلماي،
قالا تۇرعان قىزىل-جاسىل شام جاعىپ.
جاسىرمايمىن،
ءجيى كورەم جيرەن كۇزدى تۇسىمدە،
كومەيىمە كومىلەدى كوپ ويلار.
ءبىز اداستىق وسى قالا ىشىندە،
وسى كۇزدە
اداسادى بىزدەي تاعى تالايلار!
Abai.kz
