رەداكتسيادان: جۋىردا «National Digital History» پورتالىندا حوشيميندە تۇراتىن قازاق جىگىتىنىڭ سۇحباتى جاريا بولدى. «قيىرداعى قازاقتار» جوباسىنىڭ اياسىندا قازاقستاننان بارعان ءبىر توپ ازامات 10 ميلليونعا جۋىق ادامى بار الىپ شاھارداعى عالىم ەسىمدى قازاق كاسىپكەرىمەن كەزدەسىپتى. قازىر حوشيميندە تۇراتىن عالىم قازاقستاننىڭ قاراعاندى قالاسىنىڭ تۋماسى ەكەن. ءبىز اتالعان سۇحباتتى بولىسكەندى ءجون دەپ تاپتىق.

بۇل ءىسساپاردا ءبىز ومىردەن ءوزىن ىزدەگەن عالىم ەسىمدى قازاقپەن تانىستىق. ۆەتنام قىزعا ۇيلەنگەن قانداسىمىزدىڭ ءومىرى مەن مۇڭ تەربەگەن سىرى جايلى ايتپاقپىز.

«قيىرداعى قازاقتار» جوباسىنىڭ اياسىندا ۆەتنام ەلىنە بەت الدىق. جوبا دەمەۋشىسى ورالبەك قوجامجارۇلى ۇيىمداستىرعان ساپار اياسىندا استانا-بانگكوك-حوشيمين اۋە رەيسىمەن ون ساعات ساپار شەگىپ، بۇرىن سايگون اتالعان شاھارعا جەتتىك.

قالا ۇلكەن كورىندى. شامامەن 10 ملنعا جۋىق تۇرعىنى بار قالادا بيزنەس پەن ساۋدا-ساتتىق جاقسى دامىعان. ونىڭ ۇستىنە پورتتى قالا بولعاندىقتان، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. سوندىقتان بولار، ءبىز ءبىرىنشى قانداستارىمىزدى ىزدەدىك.

حوشيميندەگى قازاق سانى تىم كوپ ەمەس. سونىڭ ىشىندە ءبىز بيزنەسپەن اينالىسىپ جۇرگەن عالىم ەسىمدى باۋىرىمىزعا قوڭىراۋ شالىپ، كەشكىسىن كەزدەسپەككە ۋاعدالاستىق.

الدىمدا ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى، جاس شاماسى 30-دار شاماسىنداعى ءتۇر كەلبەتى ەۋروپالىقتارعا كەلىڭكىرەيتىن جىگىت وتىردى. قازاقى اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ ءبىراز سويلەستىك. تۋعان جەرى – قاراعاندى وبلىسىنىڭ جەزقازعان قالاسى. كەنشىلەر وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى.

– بەت-الپەتىم قازاققا ۇقساماۋى مۇمكىن. انام – بەلورۋس ۇلتىنان. ال، ءوزىم – ورتا ءجۇز نايمان، ونىڭ ىشىندە شاعىرمىن، – دەپ كۇلدى عالىم.

ناعىز الەم ازاماتى. بۇلاي جازباۋعا نەگىز دە جوق ەمەس. عالىم بريتانيادا ءبىلىم العان. سينگاپۋردا ماگيستراتۋرا تاۋىسىپ، ءھام وڭتۇستىك-ازيا ەلدەرىندە جۇمىس ىستەگەن. حالىقارالىق ساۋدا سالاسىنىڭ مامانى. ەلىمىزدىڭ پاتريوتى. قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى قالت جىبەرمەيدى. ەكەۋارا اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ وسىنى بايقادىق. عالىمنىڭ جۇبايى – ۆەتنام قىزى. ەكى جاستىڭ ءدام-تۇزى سينگاپۋردە جاراسىپ، حوشيمينگە قونىس اۋدارادى. بۇگىندە ءبىر ۇلدارى بار.

عالىم سينگاپۋردا

– ۇلىڭىزدىڭ ەسىمى كىم؟ – دەگەن ساۋالىما: – كارىم. بيىل 4 جاستا، – دەگەن جاۋاپ ەستىدىم. قويىن داپتەرىمدەگى جازۋدان باس كوتەرىپ، عالىمعا قاراسام، كوزىن تىم الىسقا سالىپ ويلانىپ وتىر ەكەن. ويىن بۇزباي ۆەتنام كوفەسىن ۇرتتاپ قويىپ، مەن دە ءۇن-تۇنسىزقالدىم. برازيليادان كەيىن كوفە وندىرۋدەن ەكىنشى ورىنعا شىعىپ كەتكەن ۆەتنامدا بۇل سۋسىندى شايدان كەم ىشپەيدى. مۇزبەن، تۇزبەن، ءتۇرلى جەمىسپەن ازىرلەپ، پاتشا كوڭىلىڭىزگە ساي دايىنداپ بەرەدى.

– جۋىردا ەلدەن جىگىتتەر كەلەدى. قازى مەن قۇرت اكەلەدى. اسىعا كۇتىپ ءجۇرمىن. بىلەسىڭ بە، ولجاس، ەلدى قالاي ساعىنعانىمدى؟! كەيدە جەزقازعاندى ەسىمە الامىن. ەڭ العاش كاسىبىمدى باستاعان كەندى، بىرگە جۇمىس ىستەگەن دوس-جاراندارىمدى ساعىنامىن. ەلگە بارماعانىما ەكى جىل بولىپتى. ۆەتنامدا كۇن جىلى. ءوزىڭ كورىپ وتىرسىڭ، مۇندا قىسى-جازى جەڭىل كيىممەن جۇرە بەرەسىڭ. ەلدەگى اعايىن-تۋىس، دوس-جاراندارىم مەنىڭ ءومىرىم راحات دەپ ويلايدى. مۇلدە ولاي ەمەس.

عالىم جۇبايىمەن

حوشيمين – ءدال مۇحيتتىڭ جانىندا ورنالاسقان قالا. كولىكپەن ءبىر ساعات جۇرسەڭ، جاعالاۋعا جەتە جىعىلاسىڭ. شىنىمدى ايتسام مۇحيت كورمەگەنىمە 1,5 جىل بولىپتى. جات ەلدەگى ءومىر وڭاي ەمەس. كۇنىگە ارپالىس، كۇنىگە جانتالاس. قۇر وتىرساڭ، اش قالاسىڭ. ۆەتنامدىقتار جۇمىسقا پىسىق، ەڭبەكقور بولعاندارىمەن، كەي-كەزدەردە ءۇن-ءتۇنسىز جۇمىسقا سالعىرت قاراپ، ءبارىن تاستاپ كەتۋلەرى دە مۇمكىن. امالسىز ءبارىن باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلەدى.

حوشيميندەگى قازاق وتباسىلارى جاقسى قارىم-قاتىناستامىز. ءوزارا ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جينالىپ تۇرامىز. 54 ۇلت مەكەندەپ، 103 تىلدە سويلەيتىن ەلدە جۇتىلىپ كەتپەي وتىرمىز. ايتپەسە، نە ىستەرىمدى بىلمەس ەدىم – دەگەن سوزىنە دە ىشتەي قوسىلىپ قاعازىمدى شيمايلاي بەردىم.

– عالىم اعا، ايتىڭىزشى، بالالىق شاعىڭىزدا، بوزبالا كەزىڭىزدە، ءتىپتى جىگىت شاعىڭىزدا «ۆەت ەلىنەن قىز الام، حوشيميندە كاسىپپەن اينالىسىپ، ەلدەن جىراق كەتەمىز» دەپ ويلادىڭىز با؟

–جوق، باۋىرىم. مۇلدە ويلامادىم. بىراق تاعدىرعا نە جازسا، سونى كورەدى ەكەنسىڭ. العاشقى ماماندىعىم ينجەنەر-جوسپارلاۋشى ەدى. جەزقازعان قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسىپ، كەنىشتە ەڭبەك ەتتىم. بالا كەزىمنەن سىزۋدى جانىم سۇيەتىن. سوندىقتان باستاپقىدا جۇمىسىما بەرىلىپ ىستەدىم. ايلىعىم از بولسا دا كۇن-ءتۇنى ءوزىمدى ايامادىم.

2006 جىلدارى لوندونعا ءتىل ۇيرەنۋگە كەتتىم. اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ، سول جاقتا قوناق ءۇي سالاسىندا باعىمدى سىنادىم. ەلگە كەلىپ، بيزنەستىڭ ماڭىندا ءبىراز ءجۇرىپ، ماگيستراتۋرا وقۋعا سينگاپۋر اتتاندىم. وڭتۇستىك-ازيا ەلدەرىندە جۇمىس ىستەدىم. سول جاقتا جۇبايىممەن وتباسىن قۇردىق. ۇيلەنە سالىپ، بىردەن ۆەت ەلىنە كوشىپ كەتپەدىك. اۋەلى استانادا تۇردىق. ءوزىم ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بىرىندە جۇمىس ىستەدىم. جۇبايىم قازاقستان-ۆەتنام بىرىككەن كاسىپورنىندا قىزمەت ەتتى. كەيىن ءومىر اعىنىمەن وسىندا كوشىپ كەلۋگە ءماجبۇر بولدىق.  ءازىر ەلگە قايتۋ جوسپاردا جوق. تۇبىندە ورالامىن-اۋ ءبارىبىر.

ۇيلەنۋ تۋرالى ماسەلەگە كەلسەك، اتا-انام قارسى بولمادى. تەڭىڭدى تاپساڭ بولدى، ءبىز ريزامىز دەگەن، بۇل سۇراققا قايتىپ باس اۋىرتپادىق.

الايدا، ايتارىم – قازاقستاندىق جاستار ءوز قانداستارىمىزبەن وتباسىن قۇرسا دەيمىن. ءتىلى مەن ءدىنى بولەك ۇلت وكىلىمەن كوڭىلىڭ جاراسقاندا كەزدەسەتىن قيىنشىلىقتاردى باسىنا تۇسكەن ادام عانا تۇسىنسە كەرەك-ءتى.

– ۇلىڭىزبەن ۇيدە قاي تىلدە سويلەسەسىزدەر؟

– وكىنىشكە قاراي، اعىلشىن جانە ۆەتنام تىلدەرىندە سويلەسەمىز. ءوزىم دە جاس كۇنىمنەن قازاقشامدى جەتىلدىرە المادىم. وسكەن ورتام، اينالام تۇگەل وزگە ءتىلدى بولدى. قازىر جاسىم كەلىپ، وڭ-سولىمدى تانىعان سوڭ بارىپ، وتكەنىمدى تۇگەندەپ جاتىرمىن. جاسىرىپ قايتەيىن، قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇرمىن. اپتاسىنا ەكى-ءۇش كۇن وتىرىپ، ءسوز جاتتايمىن، كينو كورەمىن، جاڭا شىققان اندەردى تىڭدايمىن.

قايبىر جىلى ەلگە بارسام، اكەيدەن ءبىزدىڭ رۋدىڭ شەجىرەسىن كورىپ قالدىم. جاۋاپتى كىسىلەرگە بارىپ، كارىمدى دە قوسقىزدىم. ەرتەڭ ەلگە بارعاندا ىزدەپ بارىپ، ول ءوزىنىڭ ۇلىن قوسقىزسا، ارمان نە؟ اتتەڭ، جات ەلدە ءجۇرىپ، ۇلىم ءوز تەگىن جوعالتىپ الا ما دەگەن قاۋپىم دە جوق ەمەس.

جاڭا ءبىر سوزىمدە قۇرت پەن قازىعا تاپسىرىس بەردىم دەپ ايتتىم عوي. ۇمىتىپ بارام ۇلىما ارناپ، اسىق تا الدىردىم. قالانىڭ قازاعىمىن. بالا كۇنىمدە اسىق ويناپ، ساقا ءشيىرىپ ۇيرەتكەن ادام بولمادى. ەندى سونىڭ ءبارىن ۇلىما ۇيرەتپەكپىن.

– ۆەت ەلىنە كۇيەۋسىز. قازاقتارمەن قانداي ۇقساستىق-ايىرماشىلىقتارى بار؟ جالپى، حوشيميندەگى ءومىر قالاي؟

– قىزىق سۇراق. بايقاعانىم، ۆەت دەگەن حالىق وتە ەڭبەكقور كەلەدى. وتباسىلىق قۇندىلىقتارىن ساقتاپ وتىر. مىسالى، ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەت، اۋلەتكە دەگەن سىيلاستىق، قيىن ساتتە ءبىر-بىرىنە قولداۋ تۇرعىسىنان بىزگە ۇقساس جاقتارى جەتكىلىكتى. بىراق قازىرگى تولقىن تىم سيرەك باس قوسادى. تەك قانا مەيرامداردا بولماسا، بىلاي ءبىر-بىرلەرىن ىزدەپ، باس قوسۋلارى ازايىپ بارادى.

وسى ەلدە تۇرىپ جاتقانىما 6-7 جىل بولدى. سول ۋاقىتتان بەرى كوڭىلگە تۇيگەنىم وسى ەدى. تەك جاڭا جىل ۋاقىتىندا ءبىر ايلىق دەمالىس الىپ اۋىلدىقتار قالاعا، قالالىقتار تيىسىنشە اۋىلعا بارىپ، ءبىر-بىرىنە سىي-سياپات جاساپ جاتادى. باسقا ۋاقىتتا كۇنكورىستىڭ قامى. ويتكەنى 92 ملن حالىقتىڭ اراسىندا كۇن كورۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءوزىمنىڭ دە باسىمنان ءوتىپ جاتقان جايت بۇل.

حوشيمين تۋرالى ساۋالىڭىزعا كەلسەك، بۇل قالانى «ازيانىڭ ءپاريجى» دەپ تە اتايدى. پورتتى قالا. سوندىقتان دا ساۋدا-ساتتىق پەن الىس-بەرىس وتە جاقسى دامىعان. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر زامانىندا بۇل جەردى فرانتسۋزدار وتارلاعان، سونىڭ اسەرى بولسا كەرەك، قالا ارحيتەكتۋراسىندا باتىستىق ستيلدەر ءالى كۇنگە بايقالادى. كۇننەن كۇنگە تۋريزم سالاسى كۇرت دامىپ كەلەدى. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانىندا ەسەپ جوق. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2008-2009 جىلدارى الەمدى ەسەڭگىرەتكەن داعدارىستىڭ ءدۇمپۋىن ۆەتنامدىقتار سەزگەن دە جوق. قالادا 170-كە جۋىق بازار كۇنى-ءتۇنى جۇمىس ىستەيدى. 8 ملنعا جۋىق تۇرعىنى بار قالاعا مۇنىڭ ءوزى از بولسا كەرەك-ءتى.

– عالەكە، وسى ومىردە ارمان-وكىنىشىڭىز بار ما؟

– بار، باۋىرىم، بار. قانداستارىمىز باۋىرلارىمىزعا ۇيلەنىپ، قازاقستاندا ءوز ارماندارىن جۇزەگە اسىرسا دەيمىن. 35 جاسقا كەلىپ تۇيگەنىم، باقىتىڭدى باسقا جاقتان ەمەس، ءوز جۇرتىڭنان ىزدەۋ كەرەك ەكەن. جانە تاعى ءبىر نارسەنى ايتايىن: قازاقتىڭ قارا كوزدى سۇلۋلارىنا ەشبىر ەلدىڭ ارۋلارى تەڭ كەلمەيدى. بۇل اقىلدى جوعارىدا ايتىلعان جايتتى باسىنان وتكىزگەن ادام رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. سوندىقتان دا، باۋىرلارىم، «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلدەرىڭدە ۇلتان بولىڭدار».

جاس كۇنىمدە تەك ەكونوميكا، ماركەتينگ سەكىلدى سالالارعا قاتىستى ەڭبەكتەردى كوپ وقىپپىن. قازاقشا ادەبي ەڭبەكتەردى سيرەك قارادىم. ونىڭ ۇستىنە ورىسشا، اعىلشىنشا كىتاپ قاراعاندىقتان قازاق ءتىلى شەتتە قالىپ جاتتى. ەندى وسى كەمشىلىكتەردىڭ ورنىن تولتىرىپ، ىزدەنىپ جۇرگەن جايىم بار.

سۇحبات سوڭىنداعى عالىمنىڭ اماناتى: «قازىرگى جاستارعا ايتارىم اۋەلىم قازاق ءتىلىن مەڭگەرىڭدەر. قالعان تىلدەردى سوسىن ۇيرەنە جاتاسىڭدار. ورىسشا وقىپ، اعىلشىنشا ءبىلىم جەتىلدىرگەن قازاقتىڭ وكىنىشى وسى دەپ بىلىڭدەر! كەش تە بولسا، قازىر كۇن سايىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتىرمىن. قيىن بىراق، امال نە؟ ءوز تەگىڭدى بىلمەي، الىسقا شاپپايدى ەكەنسىڭ. وسى ايتارىم! قازاق بولىڭدار، قازاقشا وقىڭدار!»

P.S. عالىم باۋىرىمىزبەن سۇحبات ورىس تىلىندە جازىلىپ، قازاقشاعا ەركىن اۋدارىلعان سوڭ، كەيىپكەردىڭ كەلىسىمىمەن ەكى تىلدە جاريالانىپ وتىر.

ولجاس بەركىنباەۆ

استانا-حوشيمين-حانوي-حوشيمين-استانا    

Abai.kz