قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى 2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى جاعداي بويىنشا 167 ملرد  484,7 ملن دوللاردى قۇرادى. ۇلتتىق بانك ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاننىڭ  مەملەكەتتىك جانە ۇكىمەت كەپىلدىگىمەن الىنعان سىرتقى قارىزى 307,9 ميلليون دوللار بولعان. ول جالپى قارىزدىڭ 8,5 پايىزىن قۇراعان. ەلباسىنىڭ قىتايعا جاساعان ساپارى بارىسىندا بۇل قارىز  730 ميلليون دوللارعا جانە ءوستى. سەناتور داريعا نازارباەۆا وتكەندە مەملەكەتتىڭ سىرتقى قارىزىنىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.

قىتايدا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە 8 ەلدىڭ باسشىلارى بەيجىڭگە باس قوسقانىن جازعان ەدىك. ءۇي يەسى شي جيپيڭ توراعا قوناقتارىن قارسى الىپ، ارقايسىسىنا ايقارا قۇشاق اشتى.

ايقارا اشىلعان قۇشاقتىڭ ناتيجەسى تومەندەگىدەي.

وزبەككە 250 ميلليون دوللار قارىز بەرەدى

ءجا، سونىمەن نەگىزگى اڭگىمەگە كوشەيىك. ەندىگى قىتايدى ولە-ولگەنشە بيلەپ-توستەۋ قۇقىعىن مىقتاپ يەمدەنگەن شي جيپيڭ 32 ميلليوننان استام وزبەكتى جارىلقايتىن بولدى. 250 ميلليون دوللار كولەمىندە قارىز بەردى.

قىرعىزستان دا قۇر الاقان قايتپادى

سودان المازبەك بايكەسىنىڭ قول استىندا قىزمەت ەتىپ، سايلاۋ كەزىندە اكىمشىلىك رەسۋرستاردى ەركىن پايدالانىپ ءجۇرىپ، اقىرى قىرعىز تاعىنا قونجيعان ساۋرانباي جيەنبەكوۆ تە ءشيدىڭ «شاراپاتىن» كوردى. قىرعىزستاندا ەلەكتر كولىكتەرىن شىعاراتىن زاۋىت سالۋدى ۇسىندى.

قىزىقتى قاراڭىز،  «Center for Global Development» ۇيىمى قىتايعا قارىزىن قايتارا المايتىن ەلدەردىڭ ۇزىن-سونار ءتىزىمىن ءتۇزىپ شىققان. سول تىزىمدە موڭعوليا، تاجىكستان مەن قىرعىزستان بار.

مىسالى بۇگىنگى تاڭدا قىرعىزستان قىتايعا 1,5 ميلليارد دوللار قارىز. بۇل ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 40 پايىزىن قۇرايدى.

«قىرعىزستاننىڭ قىتاي ەلى الدىنداعى قارىزىنىڭ كوپتىگى سونشالىق، ودان ەندىگى تاڭدا تەك قانا جەرىنىڭ ءبىراز بولىگىن بەرۋ ارقىلى قۇتىلۋعا بولادى». بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، قىرعىز ساياساتكەرلەرىنىڭ ءسوزى.

قازىرگى تاڭدا قىرعىزستاننىڭ سىرتقى قارىزى 4,2 ملرد دوللار. ونىڭ 2,5 ملرد دوللارىن اقاەۆ پەن باكيەۆ كەزەڭى العان. ال قالعان بولىگىن اتامباەۆ پرەزيدەنت بولعان ساتتە العان. ەندى سودان قۇتىلۋ ءۇشىن قىرعىزستان قىتايعا ءوز جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن، ءىرى كەن ورىندارى مەن جەس بەرۋگە ءماجبۇر كورىنەدى.

وتكەن ايدا قىرعىزستاننىڭ نارىن اۋدانىنا قاراستى ەمگەكچيل (ەڭبەكشى) اۋىلىندا  100-دەن اسا قىرعىز ميتينگ جاسادى. سولتون-سارى جايلاۋىندا التىن ءوندىرۋ كومبيناتىن سالۋعا قارسى شىقتى. «Jhong ji Mining company» 2012 جىلى سولتون-سارى كەنىن بارلاۋعا جانە وندىرۋگە ليتسەنزيا العان ەكەن.

قىتاي كومپانياسى ەمگەكچيل اۋىلىنا الەۋمەتتىك كومەك رەتىندە 13 ميلليون سوم (شامامەن 190 مىڭ دوللار) بولەتىنىن حابارلاعان. بۇعان دەيىن كانال قۇرىلىسىنا 5 ميلليون سوم اۋدارعان. بىراق جەرگىلىكتى تۇرعىندار مۇنداي كومەككە كەلىسپەگەن.

بۇل دا ءبىر مىسال.

قازاقستانعا 730 ميلليون دوللار قارىز بەردى

ەندى نەگىزگى اقپارات: قىتاي قازاقستانعا 730 ميلليون دوللار قارىز بەرەتىن بولدى. نازارباەۆ پەن شي جولىققاندا شەشىلگەن شەشىمنىڭ ءبىرى وسى. ارينە تاعى. قىتايدىڭ بۇعان دەيىن بەرگەن 40 ميلليارد دوللار قارىزى تاعى بار.

ەندى سۇراق – ءبىز وسى 730 ميلليون دوللار قارىزعا قانشالىقتى مۇقتاجبىز؟

قىتايدىڭ نەسيە بەرۋ ءتارتىبى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا وزگەشە جولعا قويىلعان. قىتاي وزگە نەسيە بەرۋشىلەرگە قاراعاندا بەلگىلەنگەن سوممانى تولىقتاي ءبىر رەتتە بەرەدى. بىراق ءبىر شارتپەن. بەيجىڭ ساياساتى بويىنشا، بولىنگەن قارجىنى الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولسا دا قىتاي كومپانيالارى مەن جۇمىسشالارى يگەرۋى ءتيىس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قىتاي ءوزى بەرگەن قارجىنى ءوزى يگەرىپ، قىتايلىق كومپانيالار ارقىلى ەلگە قايتادان قايتارىپ الۋدا. ال نەسيە العان ەل سوڭىندا قىتاي قارجىسىنا سالىنعان جول نەمەسە زاۋىتقا يە بولادى جانە ميللياردتاعان قارىزدى تولەۋگە مىندەتتەلەدى.

دەمەك، قىتاي قارىز دەپ بەرگەن 730 ميلليوندى يگەرەتىن كومپانيالارىن ەلگە جىبەرەدى. بۇل ءسوزسىز. بۇل قاۋىپتى.

تاجىكستاننىڭ مىسالى

ەندى قىتايدىڭ قارىزى دەمەكشى، مىنا ءبىر اقپاراتقا كوز جۇگىرتىڭىز: تاجىكستان جاڭا جىلۋ ەنەرگيا زاۋىتى ءۇشىن قىتايعا التىن كەن ورنىن تاپسىردى. «EADaily» اقپاراتتىق ورتالىعى وسىلاي دەپ جازدى.

دۋشانبە-2 جەس-تى جاڭا قۇرىلىستان وتكىزۋ ءۇشىن تاجىكستان قىتايدان قارىزعا قاراجات العان. قارىزدى وتەي الماعان تاجىكتەر بەيجىڭگە سۋگدا ايماعىنىڭ جوعارى جاعىندا ورنالاسقان كۋمارگ التىن كەن ورنىن تاپسىرعان. ەندى، قىتايدىڭ TVEA كومپانياسى كەن ورنىن وندىرەدى. تاجىكستان ۇكىمەتى جانىنداعى ورتالىق گەولوگيا باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قىتايلىق كومپانيا دۋشانبە-2 جەس قۇرىلىسىنا سالىنعان قاراجاتتاردى قايتارعانعا دەيىن كەن ورىندارىندا التىن وندىرەتىن بولادى، سودان كەيىن جاڭا شارتتار بويىنشا جاڭا كەلىسىمشارتقا قول قويىلماق. بۇرىن TVEA كومپانياسى رەسپۋبليكاداعى كومىر كەن ورىندارىنىڭ ءبىرىن يگەرۋ قۇقىعىن السا، ەندى التىن كەن ورنىن قولعا ءتۇسىردى. ەسكە سالا كەتەيىك، قىرعىزستان بىشكەكتىڭ جەس-ءىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن 386 ميلليون دوللارعا قىتايدىڭ ەكسيمبانكىنەن نەسيە العان.

سولاي، مىنە. ال ءبىز قىتاي بيلىگىنىڭ ەتنيكالىق از ۇلتتارعا جاساپ جاتقان قاتقىل ساياساتى جايلى از جازعان جوقپىز. اسىرەسە، قىتايداعى 1,5 ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ قۋعىنعا ءتۇسىپ، تۇرمەگە توعىتىلىپ جاتقانى ءبىزدى الاڭداتادى.

ال، سونداي كەزدە قارىز الۋ... ايتۋعا ۇيات.

نۇرگەلدى ابدىعاني

Abai.kz