ەلباسى جاقىندا وتكەن «نۇر وتان» حدپ-نىڭ كەزەكتەن تىس ءحىى سەزىندە اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەۋ ماسەلەلەرىنە، اگرارلىق سەكتوردى تەحنولوگيالىق تۇرعىدان قايتا جاراقتاندىرۋعا ايرىقشا ءمان بەردى. وسى مىندەتتەر جەرگىلىكتى جەرلەردە قالاي ىسكە اسىرىلۋدا؟ اسىرەسە، ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى باسقالارعا قاراعاندا كوبىرەك دامىعان جىلىوي اۋدانىنىڭ بۇل ورايداعى جۇمىسىنىڭ جاي-جاپسارى قاي دەڭگەيدە؟ وسى ساراپتامانى جازۋ ۇستىندە سول ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەندەي بولدىق.
اتى بار دا، زاتى جوق…
كۇنى بۇگىن اگروونەركاسىپ كەشەنى بويىنشا وزىق تەحنولوگيالىق پروتسەستەردىڭ وسى سالاعا كوبىرەك ەنگىزىلە باستاعانى بەلگىلى. ءبىزدىڭ اۋدان اۋماعىندا دا اگروونەركاسىپ كەشەنىندە ءبىرشاما وزىق تەحنولوگيالار ىسكە اسىرىلۋدا. العاشىندا «اتىراۋ-ساۋدا» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگى ءسۇت، قايماق، ايران، يوگۋرت، شۇبات ونىمدەرىن دايىنداپ، جۇرتشىلىقتى ءبىر قۋانتىپ تاستاپ ەدى. وكىنىشكە وراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قوندىرعى تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەپ كەتكەن جوق. وبلىستىق سانەپيدەمستانسانىڭ ءبىراز كىدىرتكەنى بار. كۇنى بۇگىن تاۋلىگىنە 500 ءليتردىڭ ورنىنا 150-200 ليتردەي شۇبات دايىنداپ، مۇناي الاڭدارىنداعى اسحانالارعا جونەلتەدى ەكەن. ارينە، بۇل دا جاقسى. بىراق قوندىرعى تولىق قۋاتىندا جۇمىس جاساپ، ءسۇت ونىمدەرى اسحانالارعا عانا ەمەس، قۇتىعا قۇيىلىپ، تۇرعىندارعا دا ساتىلسا، جۇرتشىلىقتىڭ اققا دەگەن قاجەتى ءبىرشاما وتەلەر ەدى. ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنى قىمبات بولعاندىقتان، بۇعان سۇرانىس تا از ازىرگە.

ەلباسى جاقىندا وتكەن «نۇر وتان» حدپ-نىڭ كەزەكتەن تىس ءحىى سەزىندە اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەۋ ماسەلەلەرىنە، اگرارلىق سەكتوردى تەحنولوگيالىق تۇرعىدان قايتا جاراقتاندىرۋعا ايرىقشا ءمان بەردى. وسى مىندەتتەر جەرگىلىكتى جەرلەردە قالاي ىسكە اسىرىلۋدا؟ اسىرەسە، ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى باسقالارعا قاراعاندا كوبىرەك دامىعان جىلىوي اۋدانىنىڭ بۇل ورايداعى جۇمىسىنىڭ جاي-جاپسارى قاي دەڭگەيدە؟ وسى ساراپتامانى جازۋ ۇستىندە سول ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەندەي بولدىق.
اتى بار دا، زاتى جوق…
كۇنى بۇگىن اگروونەركاسىپ كەشەنى بويىنشا وزىق تەحنولوگيالىق پروتسەستەردىڭ وسى سالاعا كوبىرەك ەنگىزىلە باستاعانى بەلگىلى. ءبىزدىڭ اۋدان اۋماعىندا دا اگروونەركاسىپ كەشەنىندە ءبىرشاما وزىق تەحنولوگيالار ىسكە اسىرىلۋدا. العاشىندا «اتىراۋ-ساۋدا» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگى ءسۇت، قايماق، ايران، يوگۋرت، شۇبات ونىمدەرىن دايىنداپ، جۇرتشىلىقتى ءبىر قۋانتىپ تاستاپ ەدى. وكىنىشكە وراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قوندىرعى تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەپ كەتكەن جوق. وبلىستىق سانەپيدەمستانسانىڭ ءبىراز كىدىرتكەنى بار. كۇنى بۇگىن تاۋلىگىنە 500 ءليتردىڭ ورنىنا 150-200 ليتردەي شۇبات دايىنداپ، مۇناي الاڭدارىنداعى اسحانالارعا جونەلتەدى ەكەن. ارينە، بۇل دا جاقسى. بىراق قوندىرعى تولىق قۋاتىندا جۇمىس جاساپ، ءسۇت ونىمدەرى اسحانالارعا عانا ەمەس، قۇتىعا قۇيىلىپ، تۇرعىندارعا دا ساتىلسا، جۇرتشىلىقتىڭ اققا دەگەن قاجەتى ءبىرشاما وتەلەر ەدى. ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنى قىمبات بولعاندىقتان، بۇعان سۇرانىس تا از ازىرگە.
ال «قۋان» جشس ءسۇت ونىمدەرىن وڭدەيتىن جاڭا قوندىرعى ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ىسكە قوسىلماۋدا.
بۇل جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك باسشىلارىنىڭ قاي-قايسىسى دا جاڭا قوندىرعىنى تاياۋ ۋاقىتتا تولىق قۋاتىندا ىسكە قوسامىز دەگەن ۋادەلەرىن ءبىز ەستىدىك. ەندى سوعان سەنەيىك. ال ازىرگە ءبىزدىڭ كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ جۇرگەنى مىناداي كورىنىس. قۇلسارىداعى ورتالىق بازاردىڭ وزىندە ءسۇت ونىمدەرىن ساتاتىن ارناۋلى ورىن جوق.
تاپ وسىنداي كورىنىس «دوستىق» بازارىندا دا قايتالانادى. شولىركەپ جۇرگەندە بازارعا بارىپ، شۇبات ءىشىپ، مەيىرىڭدى ءبىر قاندىرعىڭ كەلەدى. وعان تاعى تاۋەكەلىڭ تۇرمايدى. دارىگەرلىك ساراپتامادان وتپەگەن، قانداي مالدىڭ ءسۇتى ەكەندىگىنەن حابارسىز بولعاندىقتان كۇمانىڭ ارتادى. سەبەبى، قازىر نە كوپ، مالدا اۋرۋ كوپ. اسىرەسە، برۋتسەللەز اۋرۋى جايلاپ بارادى. اۋداندىق اۋماقتىق ينسپەكتسيا ماماندارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا كۇنى بۇگىن اۋدان بويىنشا تەكسەرىلگەن 6490 ءمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ برۋتسەللەز اۋرۋىنا بەيىمدىلەرى 150-دەن اسىپ كەتىپتى. ءالى دە تەكسەرىلمەگەن ءىرى قارانىڭ اراسىندا قانشاسى اۋرۋ، قانشاسى ساۋ؟ ول ازىرگە بەلگىسىز.
اۋرۋ مالدىڭ ءونىمىن ءىشىپ كورىڭىز - ءوزىڭىز سىرقاتقا ۇشىرايسىز. سوندىقتان بازارداعى زەرتحانادان وتپەگەن اققا اۋىز تيگىزۋ دە قاۋىپ.
قىسقاسى، «بىلاي بارسا وگىزى ءولىپ، بىلاي بارسا ارباسى سىنىپ» شاراسىزدىقتان شاتقاياقتاپ وتىرامىز. ارينە، وزىق تەحنولوگيالىق كومەكتەر بىزگە جەتە قويمادى دەپ تە ايتا المايمىز. بىراق ازىرگە ولاردىڭ تيىمدىلىگىن كورە الماي وتىرمىز. اۋدان تۇرعىندارى اۋىزىمىز اققا قاشان تيەدى دەگەن ۇكىلى ۇمىتپەن ءجۇر. ال، اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارى، بيلىك باسىنداعىلار بۇل ىسكە نەگە جەتە كوڭىل بولمەيتىنى تۇسىنىكسىز.
ەگىسكە دە ەپتىلىك كەرەك
بۇدان 20-30 جىل بۇرىن جىلىوي اۋدانى تۇرعىندارى جەم بويىنان ەگىن ەگىپ، باۋ-باقشا وسىرەتىن. سول ءونىم الىپ، وزدەرىنەن ارتىلعاندارىن بازارعا اپارىپ ساتاتىن. سول اۋىر جۇمىستىڭ ءبارى تەحنيكا جوقتىقتان قولمەن اتقارىلاتىن.
ۋاقىت ءوتتى. قوعام وزگەردى. جەكە مەنشىك ۇستەمدىك قۇردى. سونىڭ وزىندە جەم بويىنداعىلار ۇيرەنشىكتى كاسىبىن تاستاماي، باۋ-باقشا ەگۋدى قولعا الىپ ءجۇردى. ءتىپتى «جاڭا تاڭ» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىندەگىلەردىڭ ءبىرازى باۋ-باقشا ەگۋدەن تۇسكەن تابىسىنا جەڭىل اۆتوكولىك ءمىنىپ، قارق بولدى. بىراق ازدان سوڭ ولاردىڭ كەۋدەلەرىنە شىر ءبىتتى مە، الدە بويلارىن جالقاۋلىق مەڭدەدى مە، ايتەۋىر بۇرىنعى قارقىندارىن تومەندەتىپ الدى. بىراق ءبارى بىردەي قول كوتەرىپ كەتكەن جوق.
وتكەن جىلى اۋداندا 55 گەكتار جەرگە باۋ-باقشا ونىمدەرى ەگىلىپ، بارلىعى 592 توننا ءونىم جينالىپ ەدى. بيىل دا اۋدان باسشىلارى سول دەڭگەيدەن كەم كورىنبەسپىز دەگەن ويدا. «جاڭا تاڭ» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى ى.شاقپاقوۆ «بيىل پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىنا وراي، جاڭادان جۇمىس ورنىن اشىپ، حالىقتى كوكونىس، باقشا ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا 5-10 گەكتار جەرگە باقشا ونىمدەرىن وتىرعىزىپ، وسىرۋدەمىز. كوكونىس وسكىندەرىن دايىنداۋعا ءبىر بريگادا كىرىسىپ كەتتى. اماندىق بولسا اۋىل تۇرعىندارىن كوكونىس، باقشا ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتەمىز» دەيدى.
ال اۋداندىق اۋىلشارۋاشىلىعى ءبولىمى باستىعى نۇرتاس قۋانباەۆ «قوسشاعىل» سەلولىق وكرۋگىنىڭ ەگىنشىسى ق.قازيەۆتىڭ تاجىريبەسىن تاراتا سويلەدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، كەلەكەن قازيەۆ ءۇش ءتۇرلى ادىسپەن ەگىن سالىپ جاتىر. ءبىرىنشى، جىلىجايدا وسىمدىك وسكىندەرىن ەگۋدە، ەكىنشى مۋلتيادىسپەن، ياعني ەگىلگەن وسىمدىكتىڭ ۇستىنەن پلەنكامەن جابى ارقىلى وسىرۋدە، ءۇشىنشى اشىق ەگىستىك.
باۋ-باقشا ەگۋشىلەردىڭ قاي-قايسىسى دا ءونىمنىڭ ءونىپ شىعۋى تۇقىمعا بايلانىستى بولعاندىقتان جوعارى سورتتى تۇقىمداردى جانە تىڭايتقىشتاردى كوبىنە رەسەيدەن الدىرىپ ءجۇر ەكەن. ءباسى قىمبات. ديزەلدى وتىن دا سونداي. ازىرگە بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزدەرىنىڭ ەسكى-قۇسقى تەحنيكالارىن جاماپ-جاسقاپ پايدالانىپ جۇرگەن جايلارى بار.
كەلەكەن 15 گا جەرگە ەگىن سالىپتى. وندا نە جوق دەيسىز: قاۋىن، قاربىز، قىزاناق، قيار، ءتاتتى، اششى بۇرشاق،…
اتتەڭ، ادامدار جەرمەن جۇمىس جاساۋدى ۇيرەنىپ، باۋ-باقشا ەگۋگە دەن قويسا.
تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى قايسى؟
اۋدانداعىلاردىڭ باۋ-باقشا ەگۋمەن شۇعىلدانباي كەتۋىنە وبەكتيۆتىك سەبەپتەردىڭ دە ىقپالى جوق دەپ ايتا المايمىز.
الدىمەن، اۋداندا ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ وركەندەۋىنە سۋ تاپشىلىعى مەن توپىراقتىڭ قۇنارلىلىق دەڭگەيى اسەر ەتەدى. سوڭعى جىلدارى جەم سۋى تاسىماي قالىپ، بۇدان اۋىلشارۋاشىلىعى ەداۋىر زيان شەكتى. شابىندىق شىقپاي قالدى.
ەندى وسىنداي از سۋدى ەگىن شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋدىڭ ءبىر جولى – تامشىلاتىپ سۋارۋ ءادىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. ول سۋدى شاشاۋ شىعارماي، وسىمدىكتىڭ تامىرىنا بويلاتىپ، ءارى سۋ رەسۋرستارىن مينەرالدىق تىڭايتقىشتارمەن ۇستەمەلەپ، ەڭبەك شىعىنىن ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى. بۇل يزرايلدىق تامشىلاتىپ سۋارۋ ءادىسى ءبىزدىڭ وبلىسقا دا تاڭسىق ەمەس. ءبىزدىڭ بىلگەنىمىزدەي، ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدان ماحامبەت اۋدانىنداعى «رايحان» شارۋا قوجالىعى وسى ءادىستى ەنگىزۋ ارقىلى جىل سايىن مول ءونىم الىپ كەلەدى. جىلىوي اۋدانىندا تامشىلاتىپ سۋارۋمەن شۇعىلدانۋعا بەت بۇرعان كاسىپكەرلەر ناقتى ىسكە كوشكەن جوق.
جىلىجايدا كوكونىس ەگەمىن دەۋشىلەردىڭ ءبىرى – كاسىپكەر س.حانسۇلتانوۆا ەدى. ول العاشىندا وزىق تەحنولوگيامەن تانىسۋ ءۇشىن يزرايل، قىتاي ەلدەرىنە دە بارىپ قايتتى. بىراق ونىڭ بيزنەس-جوباسى ءبىراز ۋاقىت شەشىمىن تاپپادى. كەزىندە تشو-دان، وبلىستان قاراجات بولىنەتىن بولىپ شەشىلىپ، ونىڭ سوڭى دا قۇردىمعا كەتتى. بانكتەردەن الاتىن قارجىنىڭ ۇستەمە پايىزى كاسىپكەر ءۇشىن قىمبات ءارى ءتيىمسىز بولىپ شىققان.
ءسويتىپ، كاسىپكەر بۇرىنعى ويىنان اينىپ قالدى. قالاي دەسەك تە، كوكونىستى جىلىجايدا ءوسىرۋ اۋداندا كەشەۋىلدەپ تۇر. سەبەبى، جەكە كاسىپكەرلەر شەتەلدەن جىلىجاي ساتىپ الۋى ءۇشىن قىرۋار قاراجات (نەسيە) كەرەك. جەكە كاسىپكەر ءا.بالجىگىتوۆ جەردى ساتىپ الىپ، كولەمى 2,3 گەكتار جەرگە كوكونىس ەگەتىن بولىپ تا قويدى. ەندى «كازاگروفينانستان» 5 پايىزدىق 7 جىلعا نەسيە الۋ كەشىگۋدە. قۇجاتتارى تاپسىرىلىپ قويىلدى.
-سول قاراجات تۇسسە، جىلىجاي ىسكە كىرىسەدى،- دەيدى كاسىپكەر ءا.بالجىگىتوۆ.
دەگەنمەن، باۋ-باقشا ونىمدەرىن وندىرۋگە اۋداندا ءالى دە جەرگىلىكتى مويىن بۇرا قويعان جوق. جوعارىدا وبەكتيۆتىك سەبەپتەردى دە ايتتىق. سوعان قاراماستان يكەمدى كاسىپكەرلەر «ازدى بارداي، باردى نارداي» ەتىپ جۇرگەندەرىن دە كورىپ ءجۇرمىز. وندايلاردىڭ ەسىمدەرىن جوعارىدا اتادىق تا.
ەندەشە، وسى سالاعا بەت بۇرىپ، بەل بۋعان جەرگىلىكتى ءونىم وندىرۋشىلەرگە اتقارۋشى بيلىكتەگىلەر تاراپىنان ىقپال جاسالىنىپ، جاعداي تۋعىزىلسا، بۇل ءىستىڭ ءتورت اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە ءبىز كەپىل.

باقىتجان بوزدانۇلى، جىلىوي اۋدانى.
«اتىراۋ» وبلىستىق گازەتى