ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنداعى ايتىلعان ماسەلەلەر اياسىندا قازاقتىڭ ابايدان كەيىنگى ۇلى اقىنى، الاشتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ اسىل ۇلى ماعجان جۇماباەۆتىڭ 125 جىلدىعىنا بايلانىستى مەرەكەلىك شارا ءوتتى. 23  ماۋسىمدا اقىننىڭ تۋعان جەرى سارىتوماردا وتكەن ءدۇبىرلى تويعا وزبەكستاننان، ءازىربايجاننان، رەسەيدەن، تۇركيادان، اقش-تان جانە باسقا ەلدەردەن عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر، قوعام وكىلدەرى جينالدى.

مەرەيتوي سالتاناتىن وبلىس اكىمى قۇمار اقساقالوۆ اشتى. ول ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وسى مەرەكەگە وراي جولداعان قۇتتىقتاۋ حاتىن وقىدى. وندا ەلباسى قازىرگى ماعجان جۇماباەۆ اۋدانىنداعى ساسىققكولدىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن اتاقتى شايىر قازاقتىڭ عانا ەمەس، بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلى ەكەنىن باسا ايتقان.

شىنىندا دا، ماعجانعا تۇركى جۇرتىنىڭ قۇرمەتى ەرەكشە. حالىقارالىق تۇركىسوي ۇيىمىنىڭ باستاماسىمەن 2018 جىل ماعجان جىلى دەپ جاريالانىپ، اقىن مەرەيتويىنىڭ يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتالىپ ءوتۋى دارا تۇلعانىڭ الەمدىك رۋحاني كەڭىستىكتەگى الار ورىنى ەرەكشە ەكەنىن كورسەتەدى. «بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى. ودان باسقامىزدىڭ بارىمىزدىكى كۇماندى، وتە سەنىمسىز دەپ بىلەمىن» دەپ قازاق ادەبيەتىنىڭ الىبى مۇحتار اۋەزوۆ تەگىن ايتپاعان عوي.

تۇركىسوي حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ توراعاسى دۇيسەن قاسەيىن ءوز سوزىندە ايتىپ وتكەندەي، 1912 جىلى ازاتتىق ءۇشىن الىسقان تۇرىك ارىستاندارىن «الىستاعى باۋىرىما» دەگەن ولەڭىمەن رۋحتاندىرىپ، قازاق بايلارىنان تۇرىك اسكەرىنە كومەك رەتىندە قارجى جيناعان ماعجان وزگە اقىندارداي قازاقي جەرشىلدىكتىڭ تار شەڭبەرىندە قامالىپ قالماي، تۇركى جۇرتىنىڭ بولاشاعىن مۇرات تۇتقان دارالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەندەشە وسى جىلى اتالىپ وتەتىن ءازىربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاريالانعانىنا 100 جىل تولۋى، قىرعىزدىڭ عانا ەمەس الەم ادەبيەتىنىڭ جاۋھارى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ 90 جىلدىعى قازاققا دا ورتاق توي ەمەس پە؟ مۇندا ات شاپتىرىپ دۋمانداتۋ، كول-كوسىر داستارقان جايۋ ءتىپتى دە مانسۇق ەمەس. وسى ايتۋلى كۇندەرگە وراي مادەني مەرەكەلەر، عىلىمي ماجىلىستەر سياقتى پايداسى مەن ۇلاعاتى مول ىستەر اتقارىلسا باۋىرلاس ەلدەرمەن جاقىنداسا تۇسۋگە يگى ىقپالى بولار ەدى.

وسى تويدا قوناقتار سولتۇستىك قازاقتان وبلىستىق مۇراعاتىنىڭ ۇجىمى جەرگىلىكتى عالىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ باسپادان شىعارعان  «ماعجان جۇماباەۆ. ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ شەجىرەسى» اتتى ەكى تومدىق كولەمدى ەڭبەككە ەرەكشە نازار اۋداردى. بۇل كىتاپتا بۇرىن جارىق كورمەگەن، ماسكەۋ، ومبى، تاشكەنت، قازان، سانكت-پەتەربۋرگ مۇراعاتتارىنان جينالعان قۇندى دەرەكتەر جەتكىلىكتى. وبلىستىق مۇراعات ۇجىمىنىڭ ىزدەنىسىمەن تابىلعان، قازاندا 1912 جىلى «شولپان» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن ماعجان ولەڭدەرىنىڭ العاشقى جيناعىنىڭ فاكسيميلە كوشىرمەسىمەن دە مەرەكەگە قاتىسۋشىلار العاشقى رەت وسى جەردە تانىستى.   

زەرتتەۋشىلەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزعان تاعى ءبىر تىڭ ەڭبەك ايگىلى قالامگەر، جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى جاراسباي سۇلەيمەنوۆتىڭ باس رەداكتورلىق ەتۋىمەن جابايحان ءابدىلدين، بەكەت تۇرعاراەۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، كارىباي مۇسىرمان سىندى تانىمال زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىمەن  جارىق كورگەن «ماعجان جۇماباەۆ ەنتسيكلوپەدياسى».

وكىنىشكە ورۆي، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك قازاقستاننان وزگە وڭىرلەرىندە ماعجان مۇراسى لايىقتى دەڭگەيدە باعالانىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. ماعجان ەسىمى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە جەتى قۇلىپتىڭ استىندا جاتقان، تواليتارلىق جۇيەگە اسا قاۋىپتى قۇپيا بولاتىن. سوندىقتان بولار، وت جۇرەكتى اقىنىمىزدى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ەلۋ جىل بۇرىن تۇرىك باۋىرلارىمىز تانىپ، جىرلارىنان رۋحتانعان ەدى. مەرەيتوي قارساڭىندا الي اكباش تۇرىك تىلىنە اۋدارعان ماعجان ولەڭدەرى Uzaktaki kardeşime («الىستاعى باۋىرىما») دەگەن اتپەن جيناق بولىپ وقىرمانعا جول تارتسا، تۇرىكتىڭ Kardeş kalemler («باۋىرلاس قالامدار») ايلىق ادەبي جورنالى ءبىر سانىن تۇگەلدەي وزدەرى  «Türk Dünyasının Büyük Evladı» («تۇرىك الەمىنىڭ ۇلى پەرزەنتى») دەپ ۇلىقتاعان ماعجانعا ارنادى.

مەرەيتوعا جينالعان قاۋىمنىڭ الدىنا شىققان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى پروفەسسور دارحان قىدىرالى: «ماعجانداي ۇلدى دۇنيەگە اكەلگەن قاسيەتتى قىزىلجار جەرىنە باسىمدى ءيىپ تاعزىم ەتەمىن» دەگەندە حالىق دۋ قول شاپالاقتاپ ازاماتتىڭ ىزگىلىگىنە ريزالىعىن بىلدىرگەن ەدى. ال ءوزى قاراسىن كورسەتپەگەن مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن وسى مينيسترلىكتىڭ وكىلى بەكزات سماعۇلوۆ سىدىرتىپ وقىپ بەردى.

«تۇركىستان ەكى دۇنيە ەسىگى عوي،

تۇركىستان ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» دەپ تەبىرەنە جىرلاعان ماعجان اقىنعا بۇگىن جاڭادان اشىلعان وبلىس ورتالىعى اتانىپ مارتەبەسى كوتەرىلىپ وتىرعان وسى قالا باسشىلارىنىڭ، تۇرعىندارىنىڭ كورسەتەر قۇرمەتى قانداي بولار ەكەن؟ تۇركىستان شاھارىنىڭ باس كوشەلەرىنىڭ ءبىرى ماعجان ەسىمىمەن اتالسا قالىڭ قازاق قانا ەمەس بۇكىل تۇركى جۇرتى مۇنى نەبارى قىرىق ءتورت جاسىندا جاسىنداي جارقىلداپ دۇنيەدەن وتسە دە ارتىندا وشپەس ءسوز قالدىرعان ۇلتتىڭ دارابوز پەرزەنتىنە كورسەتكەن ىستىق ىقىلاسى، وتەلگەن ءبىر بورىشى  دەپ قابىلدار ەدى. ماعجان تولقىنداي تۋلاعان جۇرەگىنەن شىققان جىر جولدارىمەن تۇركىستاندى اسقاق بيىككە كوتەردى، تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني استاناسى رەتىندە الەمگە پاش ەتتى. ول ءوز پەرزەنتتىك پارىزىن ورىندادى. ەندىگى ءسوز تۇركىستاندىقتاردا. 

مارات ەرمۇقانوۆ، قىزىلجار قالاسى

Abai.kz