جاقىندا اباي.كز اقپارتتىق پورتالىندا(27.02.2018ج.) "قيىر جايلاعان قىزايدا قازاق تاريحىنىڭ كىلتى بار" اتتى ماقالا ءجاريالاندى. تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلىپ جازىلعان ماقالانىڭ ايتار  ويى ورامدى، ءۋاجى دالەلدى شىققان. ارينە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسوردىڭ اۋزىمەن ايتىلىپ، قولىمەن جازىلعان ماقالاعا باعا بەرۋ وڭايعا سوقپايدى. دەسە دە كوپ جىلداردان بەرى قىزاي تاريحىمەن اينالىسىپ جۇرگەندىگىم سەبەپتى ماقال جونىندە ازدى-كوپتى ءوز ويىمدى بولىسكەندى ءجون كوردىم.

ءسوز باسىندا انامىز قىزايدىڭ اتا-تەگىنە از-كەم توقتالا كەتەيىك. قىزاي انامىز ۇلى ءجۇزدىڭ اتاقتى ءبيى بايدىبەك ءبيدىڭ توتە ۇرپاعى، ونىڭ كۇيەۋى شاعىر باتىر نايماننىڭ ماتاي رۋىنان تارايدى. ماتايدىڭ ۇلكەن ۇلى كەلداۋلەت بي اتالىق حان ورداسىندا  اتالىقتىق قىزمەت اتقارعان. ۋاقىت وتە كەلە ءوزىنىڭ كەلداۋلەت دەگەن اتى اتالماي ءمانساپ اتى اتالىقپەن اتالىپ كەتەدى. كەلداۋلەت بي اتالىق ءوزىنىڭ قۇتتىبولات دەگەن ۇلىنىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن نەمەرەسى-شاعىر باتىرعا بايدىبەكتىڭ كۇندەي قىزى كۇنبيكەنى قۇدا ءتۇسىپ الىپ بەرگەن. كۇنبيكەنىڭ اناسى-دومالاق انا. "اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر" دەمەكشى شاراپاتتى  دومالاق انانىڭ ءتالىم-تاربيەسىن كورگەن كۇنبيكە نايمان ەلىندە ونەگەلى كەلىن، ارداقتى انا اتانىپ، ەسىمى ەلگە "قىزاي" اتىمەن كەڭ تارالىپ كەتەدى. كۇنبيكەنىڭ قىزاي اتانۋى تۋرالى نەشە ءتۇرلى بولجام ايتىلادى. ول ماسەلە ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەن نارسە بولعاندىعى سەبەپتى مۇندا توقتالۋدى ءجون كورمەدىك. ال وسى قىزاي انامىزدان وربىگەن ۇرپاق وسە كەلە سامانى تورە سايلاپ، ءوز الدىنا تورەلى ەل بولادى. قازىرگى كەزدە نەگىزىنەن قحر، شۇار-نىڭ ىلە ايماعىن مەكەندەيتىن قىزايلاردى بىلايعى جۇرت قىزاي ەلى دەپ اتايدى. ولاردىڭ سانىن  بىرەۋلەر 500 مىڭ دەسە، ەندى بىرەۋلەر 800 مىڭعا دەيىن جەتكىزەدى.

وسى جولداردىڭ اۆتورى قىزاي تاريحى تۋرالى ونشاقتى جىلدان بەرى ىزدەنىپ كەلەدى. نەشە رەت تالدى-قورعان بارىپ، اياكوز اسىپ قىزاي تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر جيناۋعا ات سالىستى. ارينە ءار ساپارعا تاريحشى عالىمدار، تاعلىمدى قارتتار، ويى ورامدى جاستار قاتىسىپ وتىردى. سونداي ساپارداردىڭ ءبىرىن  2010 جىلى ۇيىمداستىردىق. «قىزاي انا» اتتى كىتاپ جازعان، قىزاي تاريحى مەن شەجىرەلەرىن جيناستىرۋدا ەرەسەن زور ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن اعامىز جاقىپ ءجۇنىسۇلى، اقىن جاڭاتاي قابدىكەرىمۇلى جانە مەن ۇشەۋىمىز تاريحي قۇجاتتاردا نەمەسە تاريحي جىر-شەجىرەلەردە قىزايعا قاتىستى اتى اتالىپ، ءتۇرى تۇستەلەتىن الماتى وبلىسى مەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى بىرقىدىرۋ وڭىرلەردى ارالاپ، جەر-سۋ اتتارىن تۇگەندەپ، ەسكى زامان ەسكەرتكىشتەرىن سۋرەتكە ءتۇسىرىلىپ، شەجىرە-داستانداردان حابارى بار كونەكوز قاريالارمەن جۇزدەسىپ قايتقانبىز. وسى ساپاردان "ارۋاقتار باسىنا ءۇشىنشى رەت زيارات" اتتى ساپار ەستەلىگىن جاقىپ ءجۇنىسۇلى اعامىز جازىپ، ونى قىتايداعى قازاق باسپاسوزىندە ءجاريالادى(قحر، شۇار، ىلە ايدىنا جۇرنالى، №5(177), 2010 ج.، 79-111 بەتتەر ).  وسى ساپار بارىسىندا قىزاي انانىڭ، قۇداينازار باتىردىڭ بەيىتتەرىن تۇراقتاندىردىق. تاعى دا  تاريحي دالەلدەر، دايەكتى ۋاجدەر كەرەك بولعاندىعى سەبەپتى ماقالادا بۇل تەما قامتىلمادى. شاعىراي اۋليەنىڭ، سىبانباي ءبيدىڭ بەيىتتەرى تۋرالى مالىمەت بەرىلدى. ساپار بارىسىندا الاكول ماڭىنداعى شوعىرلى ورنالاسقان جۇزدەگەن قىزاي كۇمبەزدەرى مەن بەيىتتەرى سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. ساپار سوڭىندا شىعىس قازاقستان وبلىسى زايسان اۋدانىنىڭ مايقاپشاعاي شەگارا بەكەتىندەگى(ەكى ەل اراسىنداعى بەيتاراپ ايماقتاعى) ەسەنگەلدى بابامىزدىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىدىق. ارينە  شەگارا قىزمەتكەرلەرىنىڭ رۇحساتىن الۋ وڭايعا سوققان جوق.

قازاق جەرىن جاۋدان ازات ەتۋ جولىنداعى 1725 جىلعى بۇلانتى-بىلەۋتى  ماڭىنداعى سۇراپىل سوعىسقا ەسەنگەلدى بابامىز نەبارى 17 جاسىندا قاتىسقان. بابامىز ابىلاي حاننىڭ اق تۋىنىڭ استىندا قابانباي باتىردىڭ قولباسشىلىعىندا نەبىر قيان-كەسكى سوعىستارعا قاتىسقان. ارقا دالاسىن جاۋدان ازات ەتۋ ءۇشىن  ارپالىستى. اياكوز ازات ەتىلگەندە ونى العاش قىزاي ەلى مەكەن ەتتى. مامىرسۋداعى قازاق-قالماق كەلىسسوزىندە ابىلاي حان مەن بىتىمگە كەلگەن قالماق نوياندارىن استا-توك داستارقانىمەن كۇتىپ الدى. ىلگەرى جىلجىپ زايسان ءوڭىرىن جاۋ قولىنان تازارتىپ قوزى ماڭىراق، قوي ماڭىراق دەگەن جەرلەردى مەكەن ەتكەن ەسەنگەلدى بابامىز شامامەن 1885 جىلدارى 76 جاسىندا قايتىس بولادى. شابامىن دەگەن جاۋىن شاۋىپ، الامىن دەگەن جاۋىن العان باتىر بابامىز اتا-قونىسى، ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان قىزاي تاۋىنا ەل جايلاتسام دەگەن جالعىز ارمانىن ارقالاپ ول دۇنيەگە كەتتى. قىتاي-قازاق شەگاراسىنىڭ قاق ورتاسىنداعى بەيتاراپ ايماقتا جاتقان باتىر بابامازدىڭ كۇمبەزى كەزىندەگى شەگارا بولىسىندە ءبىر نۇكتە بولىپ سانالعان دا سول زامانعى حاتتامالارعا ەسەنگەلدى كۇمبەزى دەپ تۇسكەن. توبەشىكتەگى جارتى كۇمبەز ءالى دە مەن مۇندالاپ، تاريحي ميسسياسىن اتقارىپ تۇر. . ماعان باتىر بابامىزدىڭ ارۋاعى كۇنى-بۇگىنگە دەيىن كۇندى-تۇنگە جالعاپ ەل شەگاراسىن كۇزەتىپ تۇرعانداي سەزىلەدى دە تۇرادى. جاتقان جەرىڭ ءجايلى بولسىن باتىر بابام.

جوعارىداعى ساپاردان كەيىن دە نەشە رەت الاكول، اياكوز  ماڭىن شارلاپ شىقتىق، زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. ءبىزدىڭ انىقتاۋىمىزشا شاعىر بابامىز بەن قىزاي انامىزدىڭ مەكەن ەتكەن جەرى قازىرگى بارلىق تاۋى مەن توقتا تاۋى بولىپ شىقتى.  اۆتور ءوزىنىڭ "قىزاي ەلىنىڭ  بايىرعى اتا-مەكەنى نەمەسە قىزاي تاۋى تۋرالى ىزدەنىستەر"(قحر،شۇار، تارلاندار جۇرنالى، №3, 2015ج.، 46-57 بەتتەر), "قىزاي تاۋى تۋرالى ىزدەنىستەر"(  الاتاۋ گازەتى، №(803) 24.02.2017)  جانە "ەر قاپتاعاي"(قحر.شۇار. ىلە ايدىنى جۇرنالى، №2(186), 2012 جىل), (الماتى اقشامى گازەتى، №89(5123), 23.07.2015ج.) اتتى ماقالالارىندا  بارلىق تاۋىنىڭ ەرتەدە قىزاي تاۋى، توقتا تاۋىنىڭ قاپتاعاي تاۋى  اتانعانىن جان-جاقتى دالەلدەگەن.   1723 جىلعا دەيىن ياعني "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان" بۇرىن تولەگەتايدىڭ ءتورت بالاسى تالدى-قورعاننان اياكوزگە دەيىنگى ۇلان-عايىر القاپتى مەكەن ەتكەن. تولەگەتايدىڭ ءبىر بالاسى-ماتايلار، ونىڭ ىشىندە قىزايلار قازىرگى توقتا جانە بارلىق تاۋلارىن مەكەن ەتسە، تولەگەتايدىڭ ەندى ءبىر بالاسى-سادىرلار بارلىق تاۋىنىڭ شىعىسىنداعى مايلى-ءجايىر تاۋلارىن مەكەن ەتكەن.  جوڭعار حاندىعىنىڭ باتىسىندا، قازاق حاندىعىنىڭ شىعىسىنداعى جاۋ وتىندە وتىرعان سادىرلار م.تىنىشپاەۆ ايتقانداي جوڭعاردىڭ ءبىرىنشى سوققىسىن قابىلدايدى. اتا-قونىسىندا بەيقام جاتقان مايلى باتىر ءوز اتىندا اتالاتىن، كۇنى-بۇگىنگە دەيىن ءجايلاۋدىڭ تورەسى سانالاتىن مايلى-ءجايىر تاۋىنان وسى جولى ايرىلادى. بۇل شامامەن 1716 جىلدارعا تۋرا كەلەدى. ال 1723 جىلعى   "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادا" اتا- قونىسىنان ايرىلعان ماتايلار، ونىڭ ىشىندە قىزايلار بالقاش كولىنىڭ شىعىسىمەن بوسىپ وتىرىپ بالقىش كولىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىنداعى يتىشپەس كولى ماڭىن پانالاپ، "قايىڭ ساۋىپ" كۇنەلتەدى. بوسقان ەلدىڭ الدى ارال كولىنە بارىپ تىرەلەلەدى.   سول زاماننان قالعان ءبىر بەلگى-ارال كولى ماڭىنداعى ءبىر توبە كۇنى-بۇگىنگە دەيىن ماتاي توبە دەپ اتالادى.

1725 جىلعى ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىندەگى بۇلانتى-بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ ساعاسىندا، 1728 جىلعى يتىشەس كولىنىڭ ماڭىندا بولعان سۇراپىل شايقاستاردا قازاق قولى قالماقتى ويسىرايتا جەڭەدى. بۇل شايقاستار جونىندە ارنايى كىتاپتار جارىق كوردى. ەس جيىپ، ەڭسەسىن كوتەرگەن قازاق قولى ارقا دالاسىن جاۋدان ازات ەتۋگە بەل شەشە  كىرىستى. ماتاي ءبورىباي باتىر 1742 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا مايور كارلل ميللەرمەن سارىسۋ وزەنى ماڭىندا ءوز ورداسىندا كەزدەسكەن. 1699 جىلى تۋىلعان ءبورىباي باتىر 1756-60 جىلدارى  سارىسۋ وزەنى بويىنداعى قازاق-قالماق قاقتىعىستارىنىڭ بىرىندە قايتىس بولادى.  ەسىل ەرىنىڭ ەرلىگىن ەسكەرگەن حالقى ونىڭ سۇيەگىن قوجا احمەد ياسساۆي كەسەنەسىنە اپارىپ ارۋلاپ جەرلەيدى. 1742 جىلعى كەزدەسۋگە نايماننىڭ اتاقتى ءبيى، سارشيناسى قارا بي دە(قىزاي) قاتىستى دەپ جازادى ورىس تاريحشىلارى. قارا ءبيدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى  ەسىركەپ. قارا بي بابمىز دا شامامەن 1756-1760 جىلدارى جوعارىدا اتالعان سارى سۋ وزەنى وڭىرىندە قايتىس بولىپ، سۇيەگى قوجا احمەت ياسساۆي كەسەنەسىنە جەرلەنەدى. ازان شاقىرىپ قويعان اتى بويىنشا تاس ەسكەرتكىشكە ەسىركەپ بي دەپ جازىلعان. تولىق مالىمەتتى قازاقتىڭ قارا ءبيى اتتى ماقالادان الاسىز(قحر،شۇار، تارلاندار جۇرنالى، №1, 2015ج.، 8-15 بەتتەر).  ا.ي.لەۆشين «كيرگيز-كازاچيح نەمەسە كيرگيز-كايساتستاردىڭ وردالارى مەن دالالارىن سۋرەتتەۋ» اتتى ەڭبەگىندە سارىسۋ وزەنى ماڭىندا قارانىڭ تاۋى(گورا كارا), قارانىڭ كولى(وزەرو كارا) جانە قارانىڭ قۇمى(پەسكي كارا) دەگەن قارا بي بابامىزدىڭ اتىمەن اتالاتىن جەر-سۋ اتتارىن جازىپ قالدىرادى. جاۋدان ازات ەتىلگەن ارقا دالاسىن العاش نايمانداردىڭ مەكەن ەتكەنىن، ارعىنداردىڭ نايماننان كەيىن ارقاعا كەلگەنىن ماشھۇر ءجۇسىپ جازبالارى دا راستايدى. پروسەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ج.ارتىقباەۆ اباي.كز اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالاعان "قيىر جايلاعان قىزايدا قازاق تاريحىنىڭ كىلتى بار" اتتى ماقالاسىندا قىزايعا قاتىستى ءبىراز جەر-سۋ اتتارىن كەلتىرەدى. وندا  جولىمبەت اۋىلى مەن ەسەنگەلدى وزەندەرىنىڭ اتتارى اتالادى. مۇنداعى جولىمبەت پەن ەسەنگەلدى قۇداينازار باتىردىڭ بەل بالالارى. ولار اعايندى ۇشەۋ بولعان: جولىمبەت، ەسەنگەلدى جانە سۇلتانگەلدى. ال قارامەندە باتىرعا كەلەر بولساق، ول تاڭىربەردىنىڭ نەمەرەسى. شەجىرە بويىنشا تومەندەگىدەي: تاڭىربەردى→توقسان→قارامەندە.

تاڭىربەردى→قۇداينازار→ەسەنگەلدى.

ەسەنگەلدى باتىر مەن قارامەندە باتىرلار زامانداس، اتالاس  تۋىس بولعاندىعى سەبەپتى ءبىر ءوڭىردى مەكەن ەتتى دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى.

قحر، شۇار-نىڭ ىلە وڭىرىنە تانىمال، سول وڭىردە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مەكتەپ سالدىرعان، تەگى قىزايدىڭ تورعاي رۋىنان تارايتىن جابىقباي اقالاقشىعا(1874-1958) قاتىستى مىنا اڭگىمەنى ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك. جاكەڭ 1955 جىلى كسرو-نىڭ قحر، شۇار قۇلجا قالاسىنداعى كونسۋلدىعىنا بارىپ، اۋىل-ايماعىمەن، شامامەن 300-400 وتباسى بولىنبەى-جارىلماي قازاقستانعا كوشۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن بىلدىرەدى. جازباشا وتىنىشىندە جاكەڭ اتا-باباسىنىڭ بايىرعى اتا-مەكەنى دەپ تورعاي دالاسىن كورسەتەدى. ءوتىنىشتى قابىلداپ العان كونسۋل 3 ايدان سوڭ جاۋاپ قاتادى. بۇل وتە ەرتەدەگى تاريح ەكەن. سودىقتان دا ول جەرلەردىڭ سىزدەردىڭ بايىرعى مەكەندەرىڭىز ەكەندىگىن نەمەسە بايىرعى مەكەندەرىڭىز ەمەس ەكەندىگىن انىقتاي المادىق. سول سەبەپتى دە سىزدەردىڭ كوشۋلەرىڭىزگە جوعارعى جاقتان رۇحسات ەتىلمەدى دەپ جاۋاپ بەرەدى كونسۋل. مىنە ءبىز بۇدان قىزايدان تارايتىن تورعاي رۋىنىڭ  تورعاي اتتى دالانى مەكەن ەتكەنىن كورەمىز. سونداي دەرەكتەردىڭ ءبىرى شىڭعىس تاۋدا قىزايدىڭ تورعاي رۋىنان شىققان توقپانبەت اتتى باتىردىڭ اتىنداعى جايلاۋدىڭ كەزدەسۋى دەر ەدىم.

جالپى العاندا 1723 جىلعا دەيىن قاپتاعاي(توقتا) تاۋى مەن قىزاي(بارلىق) تاۋلارىن مەكەن ەتكەن قىزايلار 1723 جىلعى "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادا" اتا-قونىسىنان ايرىلىپ، بالقاش كولىنىڭ شىعىسىمەن بوسقان حالىق سىر وزەنى بويىن جاعالاپ ارال كولىنە دەيىن جەتكەن. ال 1725 جىلدان باستالعان قازاق قولىنىڭ جاۋعا دەگەن قاتتى تويتارىستارى قالماقتا سولتۇستىككە ىعىستىرادى. بالقاش كولىنىڭ باتىسىنمەن جىلجىعان نايماندار ارقا دالاسىن ازات ەتۋدە كوپ كۇش كورسەتەدى. قازىرگى قاراعاندى، تسەلينوگراد  وبلىستارىن، تورعاي دالاسىن ءبىراز جىل مەكەن ەتكەن ماتايلار، ونىڭ ىشىندە قىزايلار، شىڭعىستاۋ مەن اياكوزدى جاۋدان ازات ەتۋگە ات سالىسادى. جاۋ كولىنان ازات ەتىلگەن اياكوزدى العاش بولىپ قىزاي مەكەن ەتەدى. قابانباي باتىردىڭ قول استىندا جاۋدى وكشەلەي قۋعان ەسەنگەلدى باتىر وزىنە ماڭگىلىك تۇراقتى زايسان وڭىرىنەن تاپتى.

جامبىل ارتىقباەۆتىڭ "قيىر جايلاعان قىزايدا قازاق تاريحىنىڭ كىلتى بار" اتتى ماقالاسى وتە ساۋاتتى جازىلعان. ماقالادا كەلتىرىلگەن قىزايدان شىققان باتىرلاردىڭ اتىمەن بايلانىستى جەر-سۋ اتتارىن تولىق قولدايتىنىمدى وسى ماقالام ارقىلى بىلدىرگىم كەلدى. كەزىندە ورىس وتارشىلدارىنىڭ زورلىقتى كۇشىمەن وزگەرتىلگەن جەر-سۋ اتتارىن انىقتاپ، ولاردىڭ بايىرعى اتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ  رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ باستى ءبىر نىشانى دەپ بىلەمىن. سول سەبەپتى ماكسيموۆكا اۋىلىنىڭ بۇرىنعى اتى-بارماق باتىردى، سەمەنوۆكا اۋىلىنىڭ بۇرىنعى اتى-قارامەندە اۋليە اتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ كەزەك كۇتتىرمەس ماڭىزدى شارالاردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. اقمولا دەگەندە مەنىڭ كوز الدىما قازاقتىڭ سايىن دالاسى، سايىن دالا دا الىستان مۇنارتىپ كورىنەتىن اپپاق مولاسى كوز الدىما كەلەدى.  ال تسەلينوگراد دەگەندە سايىن دالادا جەر  جىرتىپ جۇرگەن ورىستىڭ تراكتورلارى، جالاڭاش كەۋدەلى  مۇجيكتەرى كوز الدىما ەستەيدى. وسىنىڭ ءوزى ساناداعى سانسىز سۇراققا جاۋاپ بولار دەگەن ويدامىن.

رايىس قاجى ءارىپجانۇلى،

حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz