«ۇلت بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ جاتامىز. ءجون-اق ءسوز! دەگەنمەن ەڭ اۋەلى سول بەسىكتىڭ ىشىندە ءسىز بەن ءبىزدىڭ تاربيەمىزگە مۇقتاج ۇرپاق تەربەلۋى ءتيىس قوي. دەمەك، ەلىمىزدە بالالاردىڭ كوپتەپ دۇنيەگە كەلۋىنە جاعداي جاساۋ جالپىۇلتتىق جاۋاپتى ىسكە اينالىپ وتىر. جانە ول ۇرپاقتىڭ سانى بار دا ساپاسى جوق، جاي ءبىر تىرشىلىك يەلەرى بوپ وسپەۋىن قاداعالاۋ - مەملەكەتتىك دارەجەدە، جوعارعى رەسمي بيلىك دەڭگەيىندە قولعا الىنۋى ءتيىس جاۋاپتى ءىس. ولاي بولماعان جاعدايدا بۇگىنگى كۇنى جاسالىپ جاتقان ەلدەگى ماتەريالدىق نىعمەتتەرىمىز - ەرتەڭگى كۇنى كىمدەردىڭ قولىندا كەتەرى بەلگىسىز بايلىق. قۇداي وندايدىڭ بەتىن اۋلاق ەتكەي! ياعني دەموگرافيا سالاسىندا سان مەن ساپا - ءوزارا بىرلىكتە قارالۋى ءتيىس ماسەلەلەر.

«دۇنيەگە ءبىر پەرزەنت كەلسە، ءبىر قوزى ارتىق تۋادى; ءبىر قوزى تۋىلسا، ءبىر ۋىس ءشوپ ارتىق شىعادى» دەيدى قازاق اتام. تەرەڭىنەن تولعاپ ايتىلعان وي ەكەنى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. دەمەك، مىناۋ شەكسىز ۇيلەسىممەن قۇرىلعان جاراتىلىس الەمىندە ۇرپاق جايۋ ءىسى ادامزات بالاسىنا ەڭ باستى مىندەتتەرى قاتارىندا جۇكتەلگەن. تەرەڭ ءبىر زاڭدىلىققا نەگىزدەلگەن.
وكىنىشكە قاراي، ىشكى-سىرتقى تولىپ جاتقان جاعدايلارعا بايلانىستى سول زاڭدىلىق، سول كەلىسىم عاسىرلار مەن جىلدار بەلەستەرىندە ەداۋىر كەرى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، مازمۇنىن السىرەتىپ الدى.

كوپ بالالى  بولۋدى قۇبىجىق كورسەتىپ...

«ۇلت بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ جاتامىز. ءجون-اق ءسوز! دەگەنمەن ەڭ اۋەلى سول بەسىكتىڭ ىشىندە ءسىز بەن ءبىزدىڭ تاربيەمىزگە مۇقتاج ۇرپاق تەربەلۋى ءتيىس قوي. دەمەك، ەلىمىزدە بالالاردىڭ كوپتەپ دۇنيەگە كەلۋىنە جاعداي جاساۋ جالپىۇلتتىق جاۋاپتى ىسكە اينالىپ وتىر. جانە ول ۇرپاقتىڭ سانى بار دا ساپاسى جوق، جاي ءبىر تىرشىلىك يەلەرى بوپ وسپەۋىن قاداعالاۋ - مەملەكەتتىك دارەجەدە، جوعارعى رەسمي بيلىك دەڭگەيىندە قولعا الىنۋى ءتيىس جاۋاپتى ءىس. ولاي بولماعان جاعدايدا بۇگىنگى كۇنى جاسالىپ جاتقان ەلدەگى ماتەريالدىق نىعمەتتەرىمىز - ەرتەڭگى كۇنى كىمدەردىڭ قولىندا كەتەرى بەلگىسىز بايلىق. قۇداي وندايدىڭ بەتىن اۋلاق ەتكەي! ياعني دەموگرافيا سالاسىندا سان مەن ساپا - ءوزارا بىرلىكتە قارالۋى ءتيىس ماسەلەلەر.

«دۇنيەگە ءبىر پەرزەنت كەلسە، ءبىر قوزى ارتىق تۋادى; ءبىر قوزى تۋىلسا، ءبىر ۋىس ءشوپ ارتىق شىعادى» دەيدى قازاق اتام. تەرەڭىنەن تولعاپ ايتىلعان وي ەكەنى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. دەمەك، مىناۋ شەكسىز ۇيلەسىممەن قۇرىلعان جاراتىلىس الەمىندە ۇرپاق جايۋ ءىسى ادامزات بالاسىنا ەڭ باستى مىندەتتەرى قاتارىندا جۇكتەلگەن. تەرەڭ ءبىر زاڭدىلىققا نەگىزدەلگەن.
وكىنىشكە قاراي، ىشكى-سىرتقى تولىپ جاتقان جاعدايلارعا بايلانىستى سول زاڭدىلىق، سول كەلىسىم عاسىرلار مەن جىلدار بەلەستەرىندە ەداۋىر كەرى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، مازمۇنىن السىرەتىپ الدى.

كوپ بالالى  بولۋدى قۇبىجىق كورسەتىپ...

مىسالى، تولىپ جاتقان سوعىستار مەن ناۋبەت، ىندەتتەردەن جاپا شەككەن حالقىمىزعا پاتشالىق رەسەيدىڭ باز ءبىر ساياساتكەرلەرى: «كوشپەندىلەردىڭ قولىنا قاسىق ۇستاۋدى ۇيرەتىپ اۋرە بولعانشا، ولاردى جەر بەتىنەن سىپىرىپ تاستاپ، وڭتۇستىكتەگى جەرىمىزدى بوساتىپ الۋىمىز كەرەك»، - دەپ وزەۋرەدى.
ودان بەرى كەلە، قىزىل كرەمل «ادام فاكتورى» دەگەن بىردەڭەنى ويلاپ تاۋىپ، «حالىق سانىن جوسپارلاۋ» دەگەن ساياساتىن جۇرگىزىپ باقتى. ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى ايەلدەر قاۋىمىنا «ايەل تەڭدىگى» دەگەن عاجايىپ ۇعىمنىڭ تونىن تەرىس اينالدىرا ءتۇسىندىرىپ، «ەمانسيپيروۆاننىي ايەلدەر ءبىر-ەكى بالامەن شەكتەلسە - ابزال» دەگەن يدەياسىماقپەن ولاردىڭ قولتىقتارىنا سۋ بۇركۋمەن بولدى. بۇل استارلى ساياسي ناۋقان ءوز «جەمىسىن» بەرمەي قالمادى. ءناتي­جەسىندە، قالانى بىلاي قويعاندا، كەڭ-بايتاق اۋىلدىق جەرلەردە اجە، اپا، باسقا دا تۋعان-تۋىستارىمەن، ياعني «تەگىن نيانيالارمەن» بىرگە تۇرعان ءبىزدىڭ قۇربىلاستارىمىز دا ەكى-ءۇش بالامەن شەكتەلۋ دەگەن اۋرۋعا دۋشار بولعانى بەلگىلى. ونىڭ كەسىرى حالىق سانىنىڭ وسۋىنە، ياعني دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەرىمىزگە كەرى اسەر ەتكەن بولاتىن.
اللاعا شۇكىر، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى، جەتپىسىنشى جىلدارىن­داعى اق جاۋلىقتى، اياۋلى اپا­لارىمىزدىڭ ارقاسىندا ءار وتباسىندا كەمىندە جەتى-سەگىز، ايتپەسە ون-ون بەس بالادان دۇنيەگە كەلىپ، ۇلتىمىزدىڭ سانى دا، مارتەبەسى دە ءبىر كوتەرىلىپ قالعان ەدى. ءتىپتى سوڭعى ەكى-ءۇش بالاسىن تۇڭعىش كەلىندەرىمەن جارىسا دۇنيەگە اكەلگەن ءمارت مىنەزدى اپالارىمىزدىڭ ۇلت وركەندەۋىنە قوسقان ۇلەستەرى شىن مانىندە قانداي ماراپاتقا بولسا دا لايىق ەدى. ول كىسىلەر كەڭەس ۇكىمەتى جىلدارى ورىن العان ءتۇرلى رەپرەسسيا، سوعىس، ناۋبەت اتاۋلىدا كوز جۇمعان بوزداقتارىمىزدىڭ قۇددى ءبىر ورىنىن تولتىرىپ، تۇياعىن بۇتىندەمەككە ۇمتىلعان سياقتى عوي، ويلاپ قاراساق.
وسى ۇدەرىستەن شوشىنعان بولۋى كەرەك، قىزىل كرەمل الگى ايتىلعان «ادام فاكتورى» دەگەن سويقاندى يدەياسىن سوپاڭ ەتكىزىپ الدىمىزدان شىعارا قويدى. سول اقپاراتتىق ناۋقان جۇرگىزىلگەن جىلدارى رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتىندە قىزمەتتە بولعاندىعىمنان شىعار، ايتەۋىر وسى ءبىر استارلى ساياساتتىڭ جۇرگىزىلۋ ءتاسىلى الاقانىمىزداعىداي بايقالىپ تۇراتىن. سوۆەتتىك ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا «از بالا تۋ ايەلدىڭ ءما­دەنيەتتىلىگىن كورسەتەدى» دەگەن تەكتەس سۋماقاي پىكىر ادەمى، اشەكەيلى سوزدەرمەن ادىپتەلىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ جاتقان تۇستا رەسەي اقپارات قۇرالدارى بۇل تاقىرىپقا اياق باسپاۋ­شى ەدى. بۇل ناعىز «دۆوينوي ستاندارت» بولاتىن. بالكىم، مۇنىڭ ءوزى سول باياعى ستولىپين ۇكىمەتىنىڭ قازاق سياقتى «بۇراتانا» حالىققا قاتىس­تى جۇرگىزبەكشى بولعان رەفورماسىن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە كوزگە شالىنا بەرمەس وسىنداي يىرىمدەر ارقىلى ودان ءارى جالعاستىرۋ ساياساتى بولدى ما ەكەن؟!

اتا-اجەلەر ءتالىمى
اۋاداي قاجەت

ايتەۋىر، سەكسەنىنشى جىلدار­دان بىلاي قاراي كوپ بالا تۋ «مودادان قالا» باستاعانداي ەدى. وعان توقسانىنشى جىلدارداعى ەكونو­ميكالىق اۋىرتپا­لىقتار «جاقسى سىلتاۋ» بوپ تاعى كەلىپ قوسىلدى. ول از دەگەندەي، اكە-شەشە دەنساۋلىعىنا ەكولوگيالىق احۋالدارىمىز كەرى اسەرىن تيگىزىپ، ول دا ءبىر جانايقايىنا اينالدى. دەنەسىن بۇركەپ، باسىنا ورامال تارتقان قىزدارىمىزدى، ياعني بولاشاق انالاردى كورسەك، قۇددى ءبىر سۇر جىلان كورگەندەي جيىرىلا شۋ شىعارىپ، ال كىندىگى مەن ماي بوكسەسىن بىلقىلداتىپ، ومىراۋىن سالپىلداتىپ، ياعني بولاشاق پەرزەنتىنە قۇرساقتا جاتقان كەزىندە-اق دارىتۋى ءتيىس جان جىلۋىن، رۋحىن كولدەنەڭ كوزدەر الدىندا شاشىپ-توگىپ، اشىق-شاشىق جۇرگەن ايەل بالالارىنا سۇيسىنە قارايتىن دارەجەگە جەتتىك. كىندىگى جىلتىلداعان الگىلەر دۇنيەگە جارىمجان بالا اكەلسە، وعان قايىرىمدىلىق ۇيىمدارىن جۇ­مىلدىرماققا جانتالاسۋدامىز. اپىر-اۋ، ارتىق قارجى، ارتىق اي­قاي-شۋ شىعارعانشا، الگىلەرگە «قارىنىڭدى جىلتىراتپاي جاپ» دەسەك بولماس پا ەدى!
رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا، وتىز جاستان باستاپ ەلىمىزدەگى ەرلەر سانى مەن ايەلدەر سانى ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى پروپورتسيالىق جاعىنان بىرتىندەپ بۇزىلاتىن كورىنەدى. ناقتىلاي ايتقاندا، ءاربىر 100 ەر ادامعا 140 ايەلدەن كەلەتىن بوپ شىقتى. ال اراق پەن شىلىمنان اۋزى بوسامايتىن ەر ادامداردىڭ دەنساۋلىق ماسەلەسى جايلى بۇل جولى ءسوز قوزعاماي، قويا قويىڭىز! بۇل «شاڭىراقتىڭ» كەلەسى ساندارىنىڭ ۇلەسىنە قالسىن.
تاۋەلسىزدىگىمىزبەن جاعالاسىپ، بالكىم، دارىگەرلەردىڭ قالتا-قار­جى مۇددەلەرىنە جارماسىپ، ايتەۋىر ۇلتتىق دەموگرافيامىزدىڭ ىلگەرى­لەۋىنە كەسە-كولدەنەڭ «كەسار تىلىگى» دەگەن دە جيىلەپ كەتتى. وسىعان وراي قوعامىمىزدا مىنانداي پىكىرلەر دە ايتىلۋدا: «اقشا ءۇشىن مۇنداي وپەراتسيانى وڭدى-سولدى جاساۋشى دارىگەرلەر سوتتالسىن. ال اياعى اۋىر انانى تابيعي جولمەن بوساندىرۋعا ۇمتىلعان دارىگەرلەر ىنتالاندى­رىلسىن». نەسى بار، عىلىمي، مە­ديتسينالىق جانە زاڭدىق تۇرعىدان ورايى كەلسە، قوعام بولىپ تالقىلاپ، شەشىمىن قاراستىرۋعا ابدەن مۇمكىن ۇسىنىستار سياقتى.
ۇرپاق سانىن وسىرۋگە قاتىستى كەلەسى ءبىر ۇسىنىسىمىز: قىزدار مەن جىگىتتەردى بولاشاق اتا-انا بولۋ جاۋاپكەرشىلىگىنە باۋليتىن رەس­پۋبليكالىق دەڭگەيدە باعدار­لامالار ءتۇزىپ، تاربيە ۇيىمدارىن، ينستيتۋتتاردى اشۋ.
جاسىراتىن نەسى بار، سوڭعى جىلدارى انا مەن بالا عانا ەمەس، بولاشاق اكە دەنساۋلىعىنىڭ دا ۇلت قابىرعاسىن قايىستىراتىن دارەجەگە جەتكەنى بەلگىلى. مۇنىڭ ءبارى دە - ەل بولىپ جۇمىلىپ، كەشەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس ىستەر. بالا كۇتىمىنە ارنالعان جاردەماقى كولەمىن كوبەيتۋ. جانە وعان قول جەتكىزۋدەگى تولىپ جاتقان بيۋروكراتيالىق كە­دەر­گىلەردى مەيلىنشە جويۋ سوزدەن ىسكە كوشۋدىڭ ناقتى كورىنىسى بولار ەدى. سوندا عانا قولى بوس، جۇمىسسىز كەلىندەر كوپ بالالى انا بولۋعا ىنتالانار ما ەكەن!
ياعني بۇل كوكەيكەستى ماسەلە­لەردىڭ بارلىعىنا دا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان بەرىلىپ، باعدار­لامالار جاسالىپ، ونىڭ ورىندالۋىنا ۇكىمەتتىك دارەجەدە باقىلاۋ ورناتىلسا. ايتپەسە، «التى ۇل تاپقان انانى حانىم دەسە بولادى!» دەگەن ۇكىلەگەن ءبۇ­گىنگى ءۇمىتتى ارمانىمىز ساندىق تۇرعىدان ودان دا بەتەر تومەندەپ كەتۋى عاجاپ ەمەس.
تاۋەلسىزدىگىمىز قولعا تيگەن جيىر­ما جىل ىشىندە سىرتتاعى قانداس اعايىندارىمىزدىڭ ەلگە ورال­عان كوشى بىردە كوبەيىپ، بىردە سايابىرسىعانىمەن، تولاستاعان ەمەس. ورالماندار كوشى-قونىنا بولىنگەن قاراجات ءتيىمدى پايدالانىلىپ، ولار جاتسىنباي، اتا-بابا جەرىنە تەزىرەك ءسىڭىسىپ كەتسە، نۇر ۇستىنە نۇر!

«جاقسى ۇل
اكە-شەشەنىڭ... باسىن تورگە سۇيرەيدى»

سوڭعى كەزدەرى كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرى تاراپىنان «ويناستان بولسا دا بالا تاپقىز» دەگەن ۇرانسىماق كوتەرىلىپ ءجۇر. مۇنداي پىكىردىڭ «بەتتىڭ ارىن بەلبەۋگە ءتۇي­گەندىگىن» بىلاي قويعاندا، كەلەر ۇرپاق بولمىسىنا كولەڭكەسىن تۇسىرەر، ەڭ باستىسى، جاراتۋشى ال­دىندا كۇناعا باتىرار، توزاق وتىنا اپارار ۇسىنىس ەكەنىن اشىپ ايتقانىمىز ءجون. ۇرپاعىمىزدى ساندىق جاعىنان عانا ەمەس، ساپالىق جاعىنان دا وسىرمەك نيەتتە بولساق، ولاردىڭ يماندى دا سالاۋاتتى ءارى ەل مەن جەردىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن ازامات بوپ ءوسۋىن دە قاپەرىمىزدە ۇستاعانىمىز ابزال. سەبەبى «ۇيات - يماننان!» دەلىنگەن شىنايى حاديستەردىڭ بىرىندە. ال عۇلاما ءابۋ-حانيفا ومىردەن ناقتى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ، نەكەدە تۋىلعان ۇرپاقتىڭ ەكى دۇنيەدەگى ارتىقشىلىقتارىن دالەلدەپ كەتكەن ەكەن.
ودان دا ەڭ دۇرىسى - شاريعات جولىمەن نەكەلى ايەلدەر سانىن كوبەيتىپ، بولاشاق ءسابيدىڭ ۇياتىنا دا نۇقسان كەلتىرمەۋ، اتا-اناسىنىڭ وتقا تۇسپەۋىنە دە جاعداي جاساۋ ءجون شىعار دەگەن ويدامىز. سەبەبى اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراننىڭ «حۋجۋرات» سۇرەسىنىڭ ون ءۇشىنشى اياتىندا: «ەي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز، سەندەردى ءبىر ەر جانە ءبىر ايەلدەن جاراتتىق. ءبىر-ءبىرىڭدى تانىپ، ءبىلىپ جۇرۋلەرىڭ ءۇشىن سەندەردى ءارتۇرلى ۇلتتار مەن تايپالار ەتىپ جاراتتىق. البەتتە، سەندەردىڭ ىشتەرىڭدەگى اللا الدىنداعى ەڭ قۇرمەتتىلەرى - تاقۋالارىڭ. شەكسىز، اللا تولىق ءبىلۋشى، بارلىق نارسەدەن حاباردار»، - دەپ بۇيىرعان قۇلدارىنا. دەمەك، جاراتقان يەمىز ءبىزدىڭ جەكە-جەكە ۇلت رەتىندە ءوسىپ-ونۋىمىزگە، ەڭ باستىسى، يمانىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، تاقۋا تۇردە ۇرپاق جايۋىمىزعا پارمەن بەرگەن ەكەن. حاق بۇيرىقتى ورىنداۋ باقىتقا، تابىستارعا كەنەلتەدى. بۇيىرتسا، بۇل تاقىرىپقا دا «شاڭىراقتىڭ» الداعى ساندارىندا ورالارمىز.
«بالا تۋسام، ونى قالاي اسىرايمىن؟» - دەگەندەرگە جاۋاپ: «كەدەيلىكتەن قورقىپ، بالالا­رىڭدى ولتىرمەڭدەر!» - دەپ بۇيرىق ەتكەن اسپان مەن جەردىڭ جانە ولاردىڭ اراسىن­داعىلاردىڭ ءتاڭىرى ءار بالانىڭ نەسىبەسىن ءوزى بەرەتىنىنە سەندىرەدى. ال بالا تۋ ماشاقاتىنان قاشاتىن انالاردىڭ ەسىنە سالا كەتەيىك: ولاردىڭ ءاربىر تولعاعىنا، كۇندىز يا تۇندە تۇرىپ بالاسىن ەمىزگەن ءاربىر ساتىنە سانداعان ساۋاپتار جازىلادى ەكەن.
شاريعات عۇلامالارىنىڭ ايتۋىنشا، ۇيلەنىپ، ءۇي بولۋدا العا قويىلاتىن ەكى ماقسات بار: ءبىرىنشىسى - ۇرپاق ءسۇيۋ، ەكىنشىسى - ادىلەتسىز ىستەردەن ساقتانۋ. ۇرپاق بولعاندا دا يناباتتى، اتا-اناسىنىڭ سوڭىنان دۇعا جاساپ وتىراتىن ساليقالى ۇرپاق جايۋ. دەمەك، دەموگرافياداعى سان مەن ساپانىڭ توقايلاساتىن تۇسى ءدال وسى ارا بولسا كەرەك.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتباسىمىزدا، تۇتاس اۋلەتىمىزدە، بۇكىل حالقىمىزدا مەيىرىم مەن ادىلدىك سالتانات قۇرعاندا عانا ۇرپاعىمىز «ەل دەگەندە ەمىرەنىپ، جۇرت دەگەندە جۇگىنىپ» قىزمەت ەتەتىن پەرزەنت بولماق. ياعني وتباسىڭىزدى باقىتتى ەتە الساڭىز، تۇتاس حالىقتىق باقىتقا ءوز ۇلەسىڭىزدى قوسقانىڭىز.
ال ءسىز قالاي ويلايسىز، قادىر­مەندى وقىر­مان؟ قايتسەك، ءوسىپ-ءونىپ، كوركەيەمىز، وركەن جايامىز؟ «شاڭىراق» پىكىرلەرىڭىزدى كۇتەدى.

«شاڭىراقتىڭ» ارناۋلى بەتىن ازىرلەگەن
نۇرلىتاي ۇركىمباي

كەسار تiلiگiنiڭ كەلiنشەكتەرگە كەسiرi تيiپ ءجۇر مە؟

ۇلت سانىن ءوسiرۋ مەملەكەتiمiزدiڭ بۇگiنگi كۇنگi ەڭ باستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعانى بەلگiلi. بۇل جونiندە ەلباسىمىز ءوزiنiڭ حالىققا جولداۋىندا ۇزدiكسiز ايتىپ كەلەدi.
ۇلت سانىن ءوسiرۋ ۇرپاق سانىن كوبەيتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىنى - بiز ايتپاساق تا تۇسiنiكتi جايت. دەگەنمەن زامان اۋىسىپ، ۋاقىت وزگەرگەن سايىن ۇرپاق، ياعني بالا سانىن كوبەيتۋ كۇردەلi ماسەلەلەردiڭ بiرiنە اينالىپ بارادى. وعان، ەڭ الدىمەن، ومiرگە ۇرپاق اكەلەر، ەرتەڭ اكە، شەشە اتانۋعا تيiستi ۇل-قىزدارىمىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ازدىعى، ولاردىڭ دەنساۋلىقتارىنىڭ جارامسىزدىعى سەبەپ بولىپ تۇر.
بۇل ورايدا ءبىز بىرنەشە ماماندارمەن پىكىرلەسكەن ەدىك. سالاۋاتتى ءومiر سالتىن قالىپتاستىرۋ پروبلەمالارى ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ساۋلە ديقانباەۆانىڭ مالiمەتiنە سۇيەنسەك، قازiرگi قىزدارىمىزدىڭ 70 پايىزىنىڭ دەنساۋلىعى سىن كوتەرمەيدi. ال ب.جاربوسىنوۆ اتىنداعى ۋرولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مىرزاكارiم الشىنباەۆ 2009 جىلدان بەرi ۇرپاق وربiتۋگە جاۋاپتى ەر-ازاماتتاردىڭ تەكسەرiلگەن ءاربiر ەكiنشi ەر-ازاماتتىڭ جىنىستىق قابiلەتi تومەن بولسا، ءاربiر ءۇشiنشiسi بالا تۋعىزۋعا قابiلەتسiزدiگi جونiندە دابىل قاعىپ، انالارمەن قاتار ەر-ازاماتتاردىڭ دا دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا سەپتiگi تيەر مەملەكەتتiك باعدارلاما قاجەتتiلiگiن ايتۋدا.
ءيا، ومiرگە ۇرپاق اكەلۋ ءۇشiن اكەنiڭ دە، شەشەنiڭ دە دەنساۋلىعى مىقتى بولۋى تيiس. بiراق بiز كەلتiرگەن دەرەكتەر بۇل ءۇمiتiمiزدi ۇكiلەي المايتىن سەكiلدi. بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگiمە دەسەك، بۇگiنگi بiزدi تولعاندىرىپ وتىرعانى - قازiرگi جاس انالاردىڭ ءوز كۇشiمەن ەمەس، كەسار تiلiگiمەن بوسانۋلارىنىڭ جيiلەپ بارا جاتقاندىعى. كوپشiلiكتiڭ سوزiنە قۇلاق تۇرسەك، اكۋشەر-گينەكولوگ ماماندار «سەن ءوز كۇشiڭمەن بوسانا المايسىڭ، سوندىقتان وپەراتسيا، ياعني كەسار تiلiگi ارقىلى بوسانۋىڭ كەرەك. وعان كونبەسەڭ، بالاڭدى امان تۋىڭ ەكiتالاي. ءوز ومiرiڭە دە قاۋiپ ءتونۋi مۇمكiن»، - دەپ جاس كەلiنشەكتەردi وسى ادiسپەن بوسانۋعا ماجبۇرلەيدi-مiس.
شىندىعى سولاي ما؟ بۇل ماسەلەنiڭ ءمان-جايىن بiلۋ ءۇشiن بiز الماتى قالاسىنداعى بiرقاتار ەمدەۋ مەكەمەلەرiنiڭ ايەلدەر دارiگەرلەرiمەن (گينەكولوگتارمەن) اڭگiمەلەسكەن ەدiك.

گۇلسiم ستامقۇلوۆا،
الماتى قالالىق ونكولوگيالىق اۋرۋلار ديسپانسەرi جانىنداعى ەمحانانىڭ گينەكولوگ-دارiگەرi:
- كەسار تiلiگi - بوسانۋ كەزiندە نەمەسە جۇكتi ايەلدiڭ دەنساۋلىعى ءوز كۇشiمەن بوسانۋعا جارامسىز بولىپ، انا مەن نارەستە ومiرiنە قاۋiپ تونگەن جانە سونداي-اق جاتىرداعى نارەستە ءولi تۋ مۇمكiن جاعدايدا عانا انانى دا، بالانى دا امان ساقتاپ قالۋ ءۇشiن قولدانىلاتىن تاسiلدەردiڭ بiرi. دەنi ساۋ، تابيعي جولمەن بوسانا الاتىن ايەلدەردi ەشكiم كۇشتەپ، ماجبۇرلەپ كەسار تiلiگiمەن بوساندىرۋعا قۇقىعى جوق. ونىڭ ۇستiنە قازiر ادامداردىڭ بارلىعى قۇقىقتىق جاعىنان ساۋاتتى. سوندىقتان كەز كەلگەن ادام زاڭسىز ارەكەتتەرگە قارسى شىعا الادى دەپ ويلايمىن.

گۇلنار تۇرارقىزى، الماتى قالالىق ۇرپاق ءوربiتۋ ورتالىعىنىڭ باس دارiگەرi:
- قازiرگi تاڭداعى انا ءولiمiنiڭ ەڭ باستى سەبەبi جۇكتiلiك كەزەڭi مەن بوسانۋ كەزiندەگi اسقىنۋلاردىڭ سالدارىنان بولۋدا. انالاردىڭ 48,9 پايىزى وسى سەبەپتەردەن كوز جۇمىپ جاتادى. وسىنداي قيىن ءارi باقىتسىز ساتتەردەن انانى امان الىپ قالۋ ءۇشiن دارiگەرلەر كەز كەلگەن مەديتسينالىق تاسiلدەردi قولدانادى. سونىڭ بiرi - جۇرت اراسىنداعى بالا سانىن كوبەيتۋگە كەسiرi تيiپ وتىر دەگەن كەسار تiلiگi.
كەسار تiلiگi بويىنشا بۇرىن 2 بالاعا دەيiن عانا رۇقسات ەتiلسە، قازiرگi مەديتسينانىڭ جاڭا جەتiستiكتەرiنiڭ ناتيجەسiندە 1,5-2 جاس ارالىعىندا 4 بالاعا دەيiن تۋعا بولادى. مiنە، سوندىقتان كەسار تiلiگi ۇرپاق سانىن كوبەيتۋگە كەسiرi تيiپ تۇر دەگەن پiكiردi قولداي المايمىز. دارiگەرلەر، ونىڭ iشiندە ايەلدەر دارiگەرلەرiنiڭ ەڭ باستى مiندەتi - انانىڭ دا، بالانىڭ دا ءومiرiن امان ساقتاپ قالۋ بولعاندىقتان، كەلiنشەكتەرiمiز دارiگەر ايتقاندا اقىل-كەڭەستەرگە مۇقيات دەن قويسا، دۇرىس ايتىلعان پiكiرلەردەن تەرiس پiكiر تۋىنداتپاسا دەيمiن.

كامال ورمانتاەۆ، قوعام قايراتكەرi, بەلگiلi بالالار حيرۋرگى، اكادەميك:
- انا مەن نارەستە ءولiمi بويىنشا، وزگە ەلدi ايتپاعاندا، تمد-نى تاڭعالدىرىپ تۇرمىز. بۇل جونiندە ايتا-ايتا شارشاپ تا جۇرگەن اداممىن. كەسار تiلiگi دەگەن وتاعا دارiگەر ءوز بەتiنشە بارا بەرمەيدi. دەمەك، قازiرگi جاس انالاردىڭ دەنساۋلىعى تابيعي بوسانۋدى كوتەرە المايدى دەگەن ءسوز. بوساناتىن ايەلدiڭ، ومiرگە كەلەر نارەستەنiڭ تاعدىرىن ويلاعان دارiگەر وعان جاردەم بولار امالداردى قاراستىرادى.
حيرۋرگكە وتا جاساۋ دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس. دارiگەر ءۇشiن وتا جاساۋدان گورi, ادامنىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاقسى بولعانى كەرەك. سول سەكiلدi حيرۋرگ - اكۋشەر-گينەكولوگ ءۇشiن دە ايەلدiڭ كەسار تiلiگiمەن ەمەس، وزدiگiمەن بوسانعانى تيiمدi. بiز كەسار تiلiگiنەن كەلەر كەسiردi دارiگەرلەردەن ەمەس، وزدەرiن بولاشاق انامىز دەپ باعالاي الماي جۇرگەن قىزداردىڭ وزiنەن iزدەۋiمiز كەرەك. جاس انالاردىڭ دەنساۋلىق كورسەتكiشi وتە تومەن. نەگە؟ سەبەبi قىزدىڭ بالا كەزiنەن دەنساۋلىعىن كۇتiمدەي المايمىز. قازiر تiپتi قىز دەگەندi ەركiنە جiبەردiك. دەنەلەرi اشىق-شاشىق، كiندiگi كورiنiپ، كيگەن شالبارى مىقىنىنا ارەڭ iلiنiپ تۇر. ودان قالسا، تارتقاندارى تەمەكi. تەمەكi تارتقان قىز-كەلiنشەك اراق iشۋگە دە بەيiم دەگەن ءسوز.
كiندiك - دەگەن ايەل بالاسىنىڭ جانوزەگى دەسەك بولادى. انا جاتىرىنداعى نارەستە وسى كiندiك ارقىلى ءنار الادى. ال ابدەن كiرلەنiپ، كورiنگەننiڭ كوزi تۇسكەن كiندiكتەن بولاشاق ءسابي قانداي ءنار الادى. جاس نارەستەلەر اراسىندا تۋا بiتتi جۇرەك تالماسى اۋرۋى كوبەيiپ بارادى، ونىڭ سەبەبiن كوبiنە بiز سىرتتان iزدەيمiز، ال مەن، ەڭ الدىمەن، سول نارەستەنi ومiرگە اكەلەر اكە مەن شەشەنiڭ ءوز ۇرپاعىنا دەگەن جاۋاپسىزدىعىنان دەر ەدiم.
ۇلت سانىن كوبەيتiپ، ومiرگە دەنi ساۋ ۇرپاق كەلسiن دەسەك، بiز، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق تاربيەنi قولعا الۋىمىز كەرەك. قىز بالا تاربيەسiنە قاتاڭ قاراۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق تاربيەنi كۇشەيتiپ، جاس ۇرپاق ساناسىنا يمان الiپپەلەرiن سiڭiرمەيiنشە، بiز ۋاقىتىمىزدى تەك بiر-بiرiمiزدi جازعىرۋمەن وتكiزەمiز. قىز بالانىڭ ءتالiم-تاربيەسiنە عانا ەمەس، انا بولۋ تاعدىرىنا دا انالار جاۋاپتى.
ءوزi بiردi-ەكiلi بالامەن شەكتەلگەن انا قىزىنا «كوپ بالالى بول» دەگەن اقىل-كەڭەس بەرە الا ما؟ مiنە، ماسەلەنiڭ ءمانi قايدا جاتىر. كەسەل - كەسار تiلiگiندە عانا ەمەس، تاعى قايتالاپ ايتام، ءتالiم-تاربيەدە. ءتالiم-تاربيە دۇرىس بولسا، كەز كەلگەن ادامنىڭ دەنساۋلىعى دا مىقتى بولادى.

كەسار تiلiگi توڭiرەگiندەگi بۇل جولعى اڭگiمەمiزدى اكادەميك اعامىزدىڭ پiكiرi قورىتىندىلاپ بەرگەندەي. دەگەنمەن كەسار تiلiگiمەن بوساناتىن كەلiنشەكتەردiڭ كوبەيiپ بارا جاتقانىنا دارiگەرلەر كiنالi مە، الدە توعىز اي، توعىز كۇن كۇتكەن ءسابيiن الپىس ەكi تامىرىن يiتiپ، تولعاقتىڭ ءلاززاتىن سەزiنiپ، ومiرگە اكەلۋگە قابiلەتسiز بولىپ تۇرعان كەلiنشەكتەرiمiزدiڭ دەنساۋلىعى كiنالi مە؟
سiز نە دەيسiز، «شاڭىراق» وقىرماندارى، سiز نە دەيسiز، انا مەن بالا تاعدىرىنا جاۋاپتى اق جەلەڭدi ابزال جاندار؟..

نۇرجان قوڭىر

«انا ءتىلى» گازەتى