ۇقساستىق پەن ۇندەستىك جالپى الەم ادەبيەتىندە كوپ كەزدەسەدى. ونىڭ كەيبىرى قالامگەردىڭ ىشكى الەمى مەن دۇنيەگە قاراتقان تانىم-تۇيسىگىنىڭ ۇقساستىعىنان تۋاتىن جان جاقىندىعى. ەندى ءبىرى وقىپ-توقۋ جانە اۋدارما ارقىلى قابىلداناتىن شابىتتىق سەزىم. ءۇشىنشى ءبىر توپتاعىلار بىرەۋدىڭ جازعان دۇيەسىنە تىكەلەي نەمەسە جانامالاي ەلىكتەي وتىرىپ، سونىمەن ۇندەس، جەلىلەس شىعارما جازادى. جوعارىداعىلاردىڭ قايسىسى بولماسىن ادەبيەتتە بەلگىلى ەڭبەك جاراتا السا دا، وقۋشىسى ونىڭ شىعارماسىنداعى باسقالارمەن بولعان ۇقساستىق پەن ۇندەستىكتى وڭاي اڭعارادى.

ايتالىق، مۇحتار اۋەزوۆ اقش جازۋشىسى دجەك لوندوننىڭ (1876-1916) «اق ازۋ» اتتى اڭگىمەسىنىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىمەن ەرتەدە تانىسقان ەكەن. كەيىننەن «كوك سەرەك»-ءتى جازدى. ەكەۋىندەگى وقيعا جەلىسى وتە ۇقساس كەلەدى. كانادالىق جازۋشى ەرنەست سەتون – تومسوننىڭ «ۆينيپەت قاسقىرى»-نىڭ دا وقيعا جەلىسى وسى سارىنداس. الايدا م.اۋەزوۆتىكى كوشىرمە ەمەس، قازاق ومىرىنەن الىنعان كوكسەرەك سۋرەتى، ونىڭ سول ءداۋىردى استارلاپ ايتپاق ويى – ءبارى-ءبارى باسقاشا ورىلگەن.

ورىس جازۋشىسى ن.ۆ.گوگولدىڭ 1834 جىلى جازعان «جىندىنىڭ جازعاندارى» نەمەسە يسپانيا جازۋشىسى سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتى» قىتاي جازۋشىسى لۋ شۇننىڭ «جىندىنىڭ جازعاندارى» («ەسالاڭنىڭ ەستەلىگى»), «اQ-ءدىڭ رەسيم ءومىربايانى» شىعارمالارىندا ۇقساستىق كورىنىسىن تابادى. الايدا بۇل دا كوشىرمە ەمەس، لۋ شۇن ونى قىتاي قوعامىمەن بايلانىستىرىپ، ارلەپ، ۇلتتىق بوياۋ بەرىپ مۇلدەم وزگەشە جاڭعىرتادى.

ميحايىل شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونىن»-داعى كەيبىر بەينەلەردىڭ ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرىندە» قايتالانۋى، ەرنەست حەمينگۋەي شىعارمالارىنىڭ كەيبىر بەلگىلەرىنىڭ شىڭعىس ايتماتوۆتان تابىلۋى، شىڭعىس ايتماتوۆ شىعارمالارىندا كەزىگەتىن جان-جانۋار، اڭ-قۇس ءومىرى ارقىلى بەرىلەتىن شىعارما قۇرلىمىندىق ەرەكشەلىكتەردىڭ شىنجاڭدىق جازۋشى جۇماباي ءبىلالۇلىن دا كەزىگۋى سىندى ۇقساستىقتار مەن ۇندەستىكتەرگە مىسال كوپتەن تابىلادى. الايدا، بارلىعى دا كوشىرىپ الۋشىدان كورى، شابىت، الۋشىعا، ەلىكتەۋشىگە كوبىرەك ۇقسايدى دا، وزگەشە قىرمەن ورنەك ورەدى. وزگەنىڭ وزىق دۇنيەسىنەن ءنار، ونەگە الا وتىرىپ، ءوز ۇلتىنىڭ ادەبيەتىنە ەرىنبەي ەڭبەك ەتەدى. جانە دە وزدەرى دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتە بىلگەنى كورىنەدى. الەمدىك ادەبيەتتە كوپ ۇشىرايتىن بۇل قۇبىلىستى قۇلاعىنان تىزە بەرسەك، قالامعا ىلىنەر قالامگەر سانى از بولمايدى.

ءبىز جوعارىداعى مىسالداردا پروزالىق شىعارمالارعا كوبىرەك ۇڭىلدىك. ال پوەزياعا كەلەر بولساق، ونىڭ ۇقساۋى دا، ەلىكتەۋى دە، ونەگە تۇتۋى دا وڭاي سياقتى. باستىسى جانردىڭ كولەمدىك جاعىنداعى شاعىندىعىنان دا بولسا كەرەك. كەيدە، ولەڭدە «ماحامبەتكە ەلىكتەۋ»، «ابايعا ەلىكتەۋ» سىندى تاقىرىپتاردا ۇشىرايدى. بۇعان سوگىس جوق. مىسالى: لەرمونتوۆتىڭ «بايرونعا ەلىكتەۋى»، نەكراسوۆتىڭ «شيللەرگە ەلىكتەۋى».

وسىنداي مىسالدارعا نازار سالا وتىرىپ، شىنجاڭ جاعىندا جارىق كورگەن نۇرساپا امانجولوۆتىڭ «بولساڭ» ولەڭى مەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «ماحاببات ديالوگى» ولەڭدەرىن دە مىسال رەتىندە كورسەتۋگە بولادى.

نۇرساپا امانجولوۆ – 1950 جىلداردىڭ ورتاسىندا «شەتەن قىز تۋرالى اڭىز» (باللادا), «دالا تابيعاتى» (جەلىلەس ولەڭدەر) سىندى كوپتەگەن تارتىمدى ليريكالارىمەن، باللادا، پوەمالارىمەن تانىلعان شىنجاڭداعى العاشقى اقىنداردىڭ ءبىرى بولعان. سول كەزدە «دالا جازى» اتتى ولەڭدەر جيناعى دا باسىلىپ شىققان ەكەن. ونىڭ «بولساڭ» اتتى ولەڭىن وقيىق:

نايزاعاي بولساڭ، ءمولدىر نوسەر ەدىم،

اقشا بۇلت بولساڭ جەل بوپ ەسەر ەدىم.

ارنادان اۋناقشىعان تولقىن بولساڭ،

جاعاڭدا جاپىراق بوپ وسەر ەدىم.

شىڭداعى بولساڭ بۇراڭ شىنار ءورىم،

بۇلبۇل بوپ بۇتاعىڭا شىعار ەدىم.

جاپ-جاسىل جان باسپاعان باقشا بولساڭ،

شىق بولىپ مونشاعىما شىلار ەدىم.

اي بولساڭ ءتۇن سۇلۋى، كوك ەركەسى،

جۇلدىز بوپ قارسى الار ەم كەلەر كەشى.

تاڭ بولساڭ، تاۋ بولار ەم زاڭعار بيىك،

تۇسپەيتىن ازەزىلدىڭ كولەڭكەسى.

(«شىنجاڭ ادەبيەت يسكۋسستۆوسى»، قازىرگى «شۇعىلا» جۋرنالى، 1956 جىل 9-سان، 25-بەت).

وسى جولداردى وقىپ وتىرعاندا ەرىكسىز مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «ماحاببات ديالوگى» دەگەن ولەڭى ەسىڭىزگە ورالادى. ول ولەڭنىڭ تولىق ءماتىنى تومەندەگىدەي:

• قۇس بوپ ۇشىپ جوعالسام نە ەتەر ەدىڭ؟
• سەنى ىزدەۋمەن ماڭگىلىك وتەر ەدىم.
• وتقا ءتۇسىپ ورتەنسەم نە ەتەر ەدىڭ؟
• كۇل بوپ بىرگە سوڭىڭنان كەتەر ەدىم.
• بۇلدىراسام ساعىمداي نە ەتەر ەدىڭ؟
• جەل بوپ قۋىپ اقىرى جەتەر ەدىم.
• قايعى اكەلسەم باسىڭا نە ەتەر ەدىڭ؟
• قويشى ساۋلەم ءبارىن دە كوتەرەمىن.

جىل مەرزىمىنەن قاراعاندا نۇرساپانىڭ ولەڭىنىڭ بۇرىن جازىلعاندىعىنىڭ نەگىزى باسىم. الايدا مۇقاعاليداي شالقار شابىت يەسىنىڭ وسى ولەڭدى وزگەشە تۇرلەندىرىپ «كوشىرىپ» الۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس. ەكەۋى دە ەكپىندى جىردىڭ يەسى، اۋىزدىقپەن الىسقان اردا ولەڭنىڭ جالىنا جابىسقاندار. سوندىقتاندا مۇندايعا كەلگەندە ۇقساستىق پا، الدە ۇندەستىك پە؟ – دەپ ءبىز دە اڭ-تاڭ بولامىز، وقىرمان دا اڭ-تاڭ بولادى.

جوعارىداعى ءبىز كەلتىرگەن بىرەر مىسال تۇتاس ادەبيەتكە وكىلدىك ەتە المايدى. كوزىمىزگە ءتۇسىپ، كوكىرەگىمىزدى تولقىتقان وي ۇزىكتەرى عانا. ارامىزدان جالاڭ ەلىكتەگىش جاستار تابىلىپ جاتسا، ولارعا الدىن الا دابىلدى ەسكەرتۋلەر جاساعىمىز كەلەدى.  

ادەبيەتتە ۇقساستىق پەن ۇندەستىك بولىپ تۇرادى دەپ جۇبانىش ىزدەسەك تە، سونىعا ءىز سالىپ، ءوز سوقپاعىڭدى داڭعىلعا اينالدىرعانعا نە جەتسىن دەگەن ويمەن ءسوزىمىزدى اياقتايمىز.

ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

Abai.kz