تۇرىك دەگەن الىپ تەرەكتىڭ بەل بالاسى - قازاق حالقى ءبىر كەزدەرى داۋىرلەپ، تورتكىل دۇنيەنى تىتىرەتسە، تاعدىردىڭ جازۋىمەن باسىنان قارالى كەزەڭدى دە وتكىزىپ، ۇلى ۇرىمعا، قىزى قىرىمعا ساتىلدى. وتكەن تاريحىمىزداعى قازاق دەگەن كوشپەلى جۇرتتىڭ جان ساۋعالاپ، تەنتىرەپ كەتكەن ەڭ ازالى كەزەڭى XVIII عاسىرداعى «اقتابان شۇبىرىندى»، القاكول سۇلاما» جىلدارى ەدى.
وسى قارالى جىلدارى قازاقتىڭ تالاي رۋلارى ءوز ۇيىرىنەن اداسىپ، باسقا حالىقتارعا بارىپ ءسىڭىستى. وسىنداي قازاقتان ەنشىسىن الىپ، كەيىن وزبەك ۇلتىنا سىڭىسكەن ۇلىستاردىڭ ءبىرى قۇرامالار ەدى. ءبىز، بۇگىنگى زەرتتەمەمىزدە وسى قۇرامالار جونىندە اڭگىمە وربىتپەكپىز. 
سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بالا كەزىمدە ناعاشىممەن ەرىپ تاشكەنگە بارعانىمدا، ناعاشىم ءوزىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان ساباقتاسىنا جولىعىپ قالىپ، كوپتەن ءبىر-ءبىرىن كورمەگەن ەكى دوس مارە-سارە بولىپ، شۇيىركەلەسە كەتكەن ەدى. ءتۇرى وزبەككە ۇقساعانمەن، ناعاشىمنىڭ الگى ساباقتاسىنىڭ قازاقشاسى اعىپ تۇر. كەيىن، ناعاشىمنان: «بۇل ادامنىڭ ۇلتى وزبەك پە؟ - دەپ سۇراعانىمدا، ناعاشىم: «ونىڭ ۇلتى - قۇراما، رۋى - ارعىن» - دەپ جاۋاپ بەردى. بۇدان كەيىن قازاققا  قىرعىز بەن قاراقالپاق جانە نوعاي سەكىلدى ءتىلى وتە ۇقساس قۇراما دەگەن تۋىس ۇلت بار ەكەن عوي دەگەن ويعا قالعان ەدىم.
كەيىن، جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» اتتى شىعارماسىنان; «اقتابان شۇبىرىندىدا» تاشكەنگە قازاقتار بوسىپ كوشىپ بارىپ، تايپالاستارىنان اجىراپ قالعان وتباسىلارى كەيىن، ەتەك-جەڭىن جيناپ، بىرىگىپ «قۇراما» اتتى تايپانى قۇردى» دەگەن دەرەكتى وقىپ، باياعى تاشكەندە كورگەن ناعاشىمنىڭ قۇراما دوسىنىڭ ءتىلى نەلىكتەن قازاققا ۇقساس ەكەندىگىن ءتۇسىندىم. دەگەنمەن، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ بۇل ەڭبەگى پروزالىق شىعارما بولعاندىقتان، بۇنداعى قۇرامالار تۋرالى دەرەكتىڭ عىلىمي نەگىزى جوق ەدى.
حالىق اراسىندا قۇرامالار جونىندە ءتۇرلى حيكايالار ايتىلادى. بىراق، بۇل حيكايالاردىڭ عىلىمي نەگىزى السىزدەۋ. ال، قۇرامالار جونىندە ەڭ العاشقى ەتنوگرافيالىق جازبا دەرەكتەردى ورىس زەرتتەۋشىلەرى جازىپ قالدىرعان. سولاردىڭ ءبىرى شىعىستانۋشى ي.گ.اندرەەۆتىڭ ەڭبەگىندە قۇرامالار جونىندە مىنانداي دەرەك ايتىلادى:
«جاڭادان پايدا بولعان بۇل قۇراما حالقى تۋرالى ەشتەڭە ايتا المايمىز. ءبىر بىلەتىنىمىز تاشكەنتتىكتەر، قاشقارلىقتار مەن بۇقارلىقتار، ولاردى «جاڭا قاۋىم» دەپ - تانيدى. وسىعان قاراعاندا ولار باسقا ءبىر جەرلەردەن اۋا كوشىپ كەلگەنگە ۇقسايدى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ قاۋىمداستىعى حيۋالىقتار مەن قاراقالپاقتاردان قۇرالعان، كوپشىلىگى قاشىپ كەلگەن قاراقشىلار. ولار كوبەيە كەلە، نە اسكەرى، نە بيلەۋشىسى جوق، بۇقار قالالارىن يەمدەنىپ العان. تاشكەنت قالاسىنىڭ، سىردارياعا قۇيىپ جاتقان شىرشىق وزەنىنىڭ ار جاعىندا قوقان قالاسىمەن شەكتەسىپ جاتىر. ولاردىڭ سانى ون مىڭ ادامنان اسپايدى; مالى دا، ەگىستىگى دە جەتكىلىكتى، قوقان بەگىنىڭ قول استىندا، تاشكەنت قالاسىنان 50 ۆەرستتاي قاشىقتا جاتقان توعىز قالاسى بار، ولار; 1) پىسكەنت، وندا سەگىز ءجۇز ءتۇتىن، 2) كەرەۋشى، بەكىنىس ەسەبىندەگى قالا; 3) شارۋكيا، حودجانت قالاسىنىڭ بيلىگىنە باعىنادى; 4) بوقا وندا مىڭ ءتۇتىن بار; 5) ءمۇراتالى; 6) كيرەيت باقسۋ; 7) قاراقتاي ; 8) قالاي-ءمور;  9) پانگاس.
بۇل قالالاردا قۇرامالاردىڭ قىستا تۇراتىن باسپانالارى بار، ال جاز ۋاقىتىندا ولار ەگىن ەگىپ، مال ۇستاۋ ءۇشىن قالا ماڭىنا كوشىپ شىعىپ، وزدەرىنىڭ قالالارىنا جەتكىلىكتى تۇردە كۇشتى كۇزەت قويادى. بۇلار دا قىرعىزدار سياقتى اساۋ حالىق، بۇقار كەرۋەندەرىنە ۇنەمى زياندارىن تيگىزىپ كەلەدى.
شىعۋ تەگى ارىدان ەمەس، بەرىدەن، وسى عاسىردان باستالادى. مۇحاممەد زاڭىن ۇستانادى. وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن ولار ونشا كوپ ەمەس ەدى. قازىر ولار قۋاتتانىپ العانى سونداي قىتايلار دا، قىرعىز-قايساقتار دا جانە ولارعا جاقىن تۇراتىن جابايى قىرعىزدار دا ولارعا شاپقىنشىلىق جاساي المايدى... (اندرەەۆ ي.گ 18 بەت. تۋركەستانسيكي البوم پوس راسپورياجەنىيۋ تۋركەستانسكوگو گەنەرال گۋبەرناتورا گەنەرال اديۋتانتا ا.پ فون كاۋفان سوستاۆيل ا.ل كۋن 1871-1872)
ي.گ. اندرەەۆتىڭ كەلتىرگەن بۇل دەرەگى قۇرامالاردىڭ شىعۋ تەگىن ءدال كورسەتىپ بەرە الماعانمەن، قۇرامالاردى تاشكەنت پەن قوقان قالاسىنىڭ توڭىرەگىنە باسقا جاقتان كوشىپ كەلگەندىگى مەن ولاردىڭ كوشپەندىلەرگە ءتان اساۋ حالىق ەكەندىگى جانە قاراقشىلىقپەن اينالىسۋىن ايتۋى، قۇرامالاردىڭ قازاق پەن قاراقالپاق رۋلارىنان قۇرالعاندىعىن كورسەتەدى. ال، بۇل جەردە «...كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قۇرامالار حيۋالىقتار مەن قاراقالپاقتاردان شىققان» دەگەن دەرەك، ناقتى تۇجىرىم ەمەس، بولجام رەتىندە ايتىلعان.
بۇدان باسقا، ەسكى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىن جاساۋشىلار قۇرامالار جونىندە مىنانداي دەرەكتەردى كەلتىرەدى:
«قۇراما  -  تايپا، ۇلىس. وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنداعى شىرشىق پەن انگرەن وزەندەرىن مەكەندەگەن، وزدەرىن وزبەك ۇلتىنا جاتقىزاتىن تۇركى تىلدەس ۇلىس. «قۇراما» تەرمينى XV عاسىردان باستاپ پايدا بولدى. قۇراما قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ تايپالارى، ءىشىنارا وزبەك، قاراقالپاق رۋلارىنىڭ ارالاسۋىنان XVIII عاسىرداعى «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىنان كەيىن قالىپتاسقان. 1897 جىلعى ساناق بويىنشا تاشكەنت ءۋالاياتىندا 17 مىڭ قۇراما مەكەندەسە، 1917 جىلى ولاردىڭ سانى 53 مىڭعا جەتكەن. يسلام ءدىنىنىڭ سۋننيت باعىتىن ۇستانادى.
قۇرامالار XVIII  عاسىردان وتىرىقشى تىرشىلىككە كوشىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسا باستادى. باۋ باقشا، ءجۇزىم ءوسىرۋ شارۋاشىلىقتارى ەلەۋلى ءرولى اتقاردى. ماقتا مەن كۇرىش وسىرەدى، قوي، ەشكى، ءىرى قارا مال ۇستايدى. 1939 جىلعى ساناق كەزىندە قۇرامالار جەكە حالىق رەتىندە تىركەلدى. بىراق، 1959  جىلى وزبەك ۇلتىنىڭ وكىلدەرى رەتىندە ساناققا كىردى. قۇرامالاردىڭ قازىرگى تۇرمىستىق ءتىلى قازاق جانە وزبەك تىلدەرىن بايلانىستىرۋشى ءتىل رەتىندە قالىپتاسقان»  (قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى. 126 بەت).
1867 جىلعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اكىمشىلىك رەفورماسىندا تۇركىستان گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنا قاراستى سىرداريا وبلىسىندا قۇرامالار ارنايى ءوز الدىنا ۋەزد بولىپ قۇرىلدى. (يستوريا ۋزبەكسكوي سسر، ت. 2, 21.) قۇرامالاردىڭ ارنايى ۋەزد بولىپ قۇرىلۋىنىڭ سەبەبى، قۇرامالار شاشىراڭقى ەمەس، قالا جانە قىشلاقتاردا تىعىز قونىستانعان ەدى. بۇعان جوعارىداعى شىعىستانۋشى ي.گ.اندرەەۆتڭ ءوز شىعارماسىندا قۇرامالاردىڭ بىرىڭعاي قونىستانعان توعىز قالاسىن كورسەتۋى دالەل بولا الادى.
تاريحشى سەيىتقالي مادۋانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ 1887 جىلعى سىرداريا وبلىسىنداعى حالىق ساناعى بويىنشا 1 123 786 ادام بولسا، 1909 جىلعى حالىق ساناعىندا سىرداريا وبلىسىندا 1 796 655 ادام ءومىر سۇرگەن. وسىنشاما حالىقتىڭ 90 پايىزىنان استامى قازاق پەن وزبەكتەر، قالعان 10 پايىزدايى وزگە ۇلتتار مەن ۇلىستار بولعان (سەيتقالي مادۋانوۆ. يستوريا كازاحسكو ۋزبەكسكيح وتنوشەني ۆ ءحىح ناچالە حح ۆۆ. 64 ب. تۇركىستان 1992). وسى جەردە تاريحشى سەيىتقالي مادۋانوۆ تاشكەنتتەگى قازاق پەن وزبەكتەن وزگە 10 پايىز ۇلتتار دەپ وسى وڭىردەگى قۇرامالاردى ايتىپ وتىرعان سەكىلدى. سەبەبى، 1917 جىلعى حالىق ساناعىندا قۇرمالاردىڭ سانى 53 مىڭعا جەتكەن ەدى.   
1594 جىلى تاۋەكەل حان تاشكەنت ءۋالاياتىن بۇقار حاندىعىنان تارتىپ العاننان بەرى، تاشكەنت قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ ورتالىعى بولىپ كەلدى. وزبەكتىڭ مىڭ رۋىنىڭ بيلەرى قۇرعان قوقان حاندىعى تۇسىندا تاشكەنتتىڭ بيلىگى (1800-1864)  قولدان كەتكەنمەن، تاشكەنتتە قونىستانعان نەگىزگى حالىق قازاقتار ەدى. 1867 جىلى قۇرىلعان تۇركىستان گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسى بولىپ بەكىدى. تۇركىستان گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنا سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارى، كەيىن 1890 جىلدارى فەرعانا وبلىسى كىردى. پاتشا ۇكىمەتى داۋىرىندە دە تاشكەنت ءۋالاياتىندا قازاقتار مەن وزبەكتەر قاتار ءومىر ءسۇردى. 1887 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا تاشكەنتتەگى قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ سانى ءدال كورسەتىلمەگەنمەن، ەكى ۇلتتىڭ اراسالماعى شامالاس بولاتىن. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان جىلدارى 1930 جىلعا دەيىن تاشكەنتتىڭ قازاقستان مەن وزبەكستانعا ورتاق قالا بولۋىنىڭ سەبەبى، ماسكەۋ بيلىگى تاشكەنتتى قايسى رەسپۋبليكاعا بەرەتىندىگىن بىلمەي داعداردى. سەبەبى، تاشكەنت ءۋالاياتىندا قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ سانى تەڭ دارەجەدە ەدى. كەيىن، ماسكەۋ بيلىگى تاشكەنتتى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنا بەرەتىن بولىپ شەشتى. وسىدان كەيىن، نەگىزىنەن قازاقتىڭ ءارتۇرلى رۋلارىنان قۇرالعان قۇرامالار وزبەكستانعا باعىنىشتى بولىپ، سوڭعى جارتى عاسىردا بىرتىندەپ تابيعي تۇردە وزبەكتەنە باستادى. رەسمي دەرەكتەردە 1959 جىلعى حالىق ساناعىندا قۇرامالار وزبەك ۇلتى رەتىندە تىركەلگەنمەن، زاڭگەر كارىمبەرگەن شەمەتاەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قۇرامالار 1969 جىلعى حالىق ساناعىنان (ك.ش وسى جىلعى حالىق ساناعىنا قاتىسقان) باستاپ وزبەك ۇلتى دەپ سانالعان. 
بەلگىلى تۇركولوگ سەيدىن بايزاقوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قۇرامالاردىڭ ءتىلى عانا ەمەس، انتروپولوگياسى دا قازاققا كەلىڭكىرەيدى، سونداي-اق، قۇرامالار نەگىزىنەن قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى مەن قاراقالپاق رۋلارى جانە قىپشاق تەكتى وزبەك تايپالارىنان دا قۇرالعان (سەيدىن بايزاقوۆ. ءتۇبى ءبىر تۇركىلەر. الماتى.2000. 228 ب).
ەلىمىزدە، قۇراما اتىنداعى بىرنەشە تاريحي اتاۋلار جانە ەلدى-مەكەن اتتارى ۇشىراسادى. سولاردىڭ ءبىرى جامبىل وبلىسى بايزاق اۋدانىنداعى اقجار اۋىلىنداعى قۇراما دەگەن كونە بەكىنىس ورنى بولسا، ەكىنشىسى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سارىاعاش اۋدانىنداعى جارتىتوبە اۋىلى وكرۋگىنە قاراستى قۇراما ەلدى-مەكەنى. سارىاعاشتاعى قۇراما اۋىلى تاشكەنتكە جاقىن ورنالاسقاندىقتان، مۇندا قۇراما ۇلىسىنىڭ ءبىر ۋاقىتتاردا ءومىر سۇرگەندىگىن كورە الامىز. سونداي-اق، وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنداعى شىمعان جوتاسىنان فەرعانا جازىعىنا قاراي سوزىلىپ جاتقان قۇراما دەگەن سىلەم بار. بەلگىلى گەولوگ م.سەرىكباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سىلەمنىڭ قۇراما اتانۋىنىڭ سەبەبى بۇل تاۋدىڭ بوكتەرىندە بۇگىنگە كۇنگە دەيىن قۇرامالار ءومىر سۇرەدى ەكەن. 
بۇگىنگى كۇنگى وزبەكستانداعى قۇرامالار وزدەرىنىڭ شىققان تەگىن ۇمىتقان ەمەس. قاريالارى قاندارىنىڭ قازاق ەكەنىن ۇنەمى ايتىپ وتىرادى. ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن قۇرامالار وزدەرىنىڭ ءتىلىن (قازاق ءتىلى مەن وزبەك ءتىلىنىڭ اراسىنداعى ارالىق ءتىل) ۇمىتپاعان ەدى. بىراق، كەيىن، بىرتىندەپ وزبەكتەنە باستادى. قازىر، كونە-كوز قاريالارى بولماسا، جاستارى قازاق تىلىنە ۇقساس قۇراما تىلىندە سويلەي بىلمەيدى. قۇرامالاردىڭ ءتىلى وزبەكشەگە ۇقساعانمەن، قانى قازاقتىكى. سوندىقتان، تاريحي نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قۇرامالاردى تولىقتاي قانداسىمىز نەمەسە شەتتەگى وتانداسىمىز دەپ ايتۋىمىزعا بولادى.
تاريحشىلار مەن الەۋمەتتانۋشىلار جانە ءتىلشى عالىمدارىمىز قۇرامالاردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى ءومىرىن، سونداي-اق، وزگەدە ۇلت نەمەسە ۇلىس رەتىندەگى مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ەكشەپ، عىلىمي تۇجىرىم جاساسا، قۇرامالاردىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك تۋعان بولار ەدى. قۇرامالار قازاق پەن وزبەكتى تەل ەمگەندىكتەن، ەكى ۇلتتى جاقىنداستىرۋشى التىن كوپىر ىسپەتتى. جالپى، ءبىز، ەكى حالىقتىڭ تاتۋلىعىنا ۇيىتقى بولاتىن مادەني بايلانىستاردى دامىتا بەرۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدا، قۇرامالاردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ زەرتتەلۋى اسا ماڭىزدى. ەندەشە، قۇراما دەگەن تۋىسىمىزدىڭ بار ەكەندىگىن ۇمىتپايىق اعايىن!

مۇحان يساحان   
«قازاقستان زامان» گازەتى 30 ءساۋىر 2009 جىل