نۇرلان ەرىمبەتوۆ: «نازارباەۆقا داۋىس بەرەمىن دەپ شەشتىم»
اقپاننىڭ 28 كۇنى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ءبىر توپ جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەنى ءمالىم. كەزدەسۋدە ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆتە بولدى. پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋدەن كەيىنگى تۇيگەن ويلارىن بىلمەككە نۇرلان مىرزاعا حابارلاسىپ، از-كەم اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەدىك.
«اباي-اقپارات»
- پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋگە شاقىرىلعان جۋرناليستەردىڭ اراسىنا قالاي كىرىپ كەتىپ ءجۇرسىز؟
- ونى بىلمەدىم. ماعان پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن تەلەفون سوقتى. «ءسىزدى وسىنداي تىزىمگە قوستىق»، دەدى. شىنىمدى ايتسام، مەن ءۇشىن بۇل جاڭالىق بولدى. ءوز جاعدايىمدى بىلەم عوي. مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، بيلىكتە بەتبۇرىس بار.
- قاي جاققا؟
- بەتبۇرىس - ءوزىنىڭ ويى بار، قابىلدانعان ەرەجەگە كونگىسى كەلمەيتىن جىگىتتەردى شاقىرساق دەگەن نيەت. سەبەبى، مەنىمەن بىرگە بولعان ادامدار بەلگىلى ادامدار. ولاردىڭ قوياتىن ساۋالدارى دا، ايتاتىن اڭگىمەلەرى دە انىق. ەكىنشىدەن، مەن ءوزىمدى ءجۋرناليستپىن دەپ ەسەپتەمەيمىن. ول جەردە جۋرناليست ەمەس جالعىز مەن بولدىم. ماسەلە پرەزيدەنتتەن سۇحبات الۋدا ەمەس، مەن ءۇشىن ول ارمان ەمەس. بىراق، تاعى دا قايتالايمىن، بۇل بيلىكتىڭ ۇلكەن بەتبۇرىسى.
- سوندا بيلىك سايلاۋدان كەيىن وزگەرىس جاساۋ مۇمكىن دەگىڭىز كەلەمە؟
اقپاننىڭ 28 كۇنى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ءبىر توپ جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەنى ءمالىم. كەزدەسۋدە ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆتە بولدى. پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋدەن كەيىنگى تۇيگەن ويلارىن بىلمەككە نۇرلان مىرزاعا حابارلاسىپ، از-كەم اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەدىك.
«اباي-اقپارات»
- پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋگە شاقىرىلعان جۋرناليستەردىڭ اراسىنا قالاي كىرىپ كەتىپ ءجۇرسىز؟
- ونى بىلمەدىم. ماعان پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن تەلەفون سوقتى. «ءسىزدى وسىنداي تىزىمگە قوستىق»، دەدى. شىنىمدى ايتسام، مەن ءۇشىن بۇل جاڭالىق بولدى. ءوز جاعدايىمدى بىلەم عوي. مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، بيلىكتە بەتبۇرىس بار.
- قاي جاققا؟
- بەتبۇرىس - ءوزىنىڭ ويى بار، قابىلدانعان ەرەجەگە كونگىسى كەلمەيتىن جىگىتتەردى شاقىرساق دەگەن نيەت. سەبەبى، مەنىمەن بىرگە بولعان ادامدار بەلگىلى ادامدار. ولاردىڭ قوياتىن ساۋالدارى دا، ايتاتىن اڭگىمەلەرى دە انىق. ەكىنشىدەن، مەن ءوزىمدى ءجۋرناليستپىن دەپ ەسەپتەمەيمىن. ول جەردە جۋرناليست ەمەس جالعىز مەن بولدىم. ماسەلە پرەزيدەنتتەن سۇحبات الۋدا ەمەس، مەن ءۇشىن ول ارمان ەمەس. بىراق، تاعى دا قايتالايمىن، بۇل بيلىكتىڭ ۇلكەن بەتبۇرىسى.
- سوندا بيلىك سايلاۋدان كەيىن وزگەرىس جاساۋ مۇمكىن دەگىڭىز كەلەمە؟
- سولاي. مەنىڭ بايقاعانىم، وزىندىك كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارى بار ازاماتتارعا مۇمكىندىك بەرۋگە ۇمتىلىس بار سياقتانادى. مىسالى، «ايت پارك» بار، باسقاسى بار كەي كەزدە ءبىز قاتتى كەتىپ قالامىز عوي. بيلىكپەن كەيدە كەلىسپەي ءوز پىكىرىمىزدى اشىق ايتىپ ءجۇرمىز. بيلىكتىڭ ساناساتىنى - بىزبەن حالىق ساناساتىن بولدى. مەنىڭ ورنىما «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» نەمەسە باسقا ءبىر گازەتتىڭ ءجۋرناليسى وتىرسا دا بولاتىن ەدى عوي.
- پرەزيدەنتكە قويىلاتىن ساۋالدار ارنايى سۇرىپتالادى ما ەكەن؟ الدە ءار قايسىڭىز ءوز قالاعان ساۋالدارىڭىزدى قويدىڭىزدار ما؟
- جوق. ءار قايسىمىز ءوز ساۋالدارىمىزدى بەردىك.
- الدىن الا ما؟
- ءيا، الدىن الا. «قانداي ساۋال قويعىڭىز كەلەدى؟»،-دەدى. ون شاقتى ساۋال جولدادىم. ۋاقىت تىعىز بولادى دەپ ايتتى. مەن دە بايقادىم. ەكى ساۋالدان قويعانىڭ وزىندە ەكى ساعات بولدى عوي. بىراق ۇسىنىس بىزدەن بولدى. سايلاۋ جانە پرەزيدەنتتىڭ جاريالاعان رەفورمالارى تۋرالى، ولاردىڭ ورىندالماۋى جونىندە ساۋال قويدىم. ارينە، ساۋالدى ىڭعايلى فورمادا قويدىم.
- تىگىسىن جاتقىزىپ دەيسىز عوي؟
- ءيا، بۇل باسقا جاعداي. «ايت پارك» ەمەس دەگەندەي.
- ەگەر ءوزىڭىزدى سايلاۋدان كەيىن پرەزيدەنت اپپاراتىنا جۇمىسقا شاقىرىپ جاتسا باراسىزب ا؟
- بارامىن. بىراق، شەشىم قابىلدايتىن لاۋازىمعا بارامىن. جاي ورىنداۋشى، بارىپ كەل، شاۋىپ كەلگە جوقپىن. بىرىنشىدەن، جاسىم كەلدى. ەكىنشىدەن، تاجىريبەم بار. قوعامدىق پىكىردىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ ءجۇرمىز. ودان ايىرىلۋ وتە قيىن. اعايىندارىم، دوستارىم، «سەنىڭ وسىنداي سۇحباتىڭدى وقىپ ەدىك، باعدارلاماڭدى كورىپ ەدىك، دۇرىس ەكەن»،-دەپ جاتادى. نەمەسە پوەزدا، سامولەتتا، تاكسيدە: «اعا، ءسىزدىڭ باعدارلاماڭىزدى كوردىك، سۇحباتىڭىزدى وقىدىق. راحمەت، جاقسى ايتتىڭىز» دەپ جاتادى. ەلدىڭ وسىنداي ىقىلاسىن، قۇرمەتىن بارىپ كەل، شاۋىپ كەلگە ايىرباستامايمىن. مەن حالقىمنىڭ ىقىلاسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويامىن. قوعامنىڭ كوزقاراسىن كەزدەيسوق جاعدايلارعا ايىرباستامايمىن. شەشىم قابىلدايتىن بولماسا سول شەشىمنىڭ قابىلدانۋىنا ۇلەسىمدى قوساتىن جاعداي بولسا دا بارار ەدىم.
- ءسىز پرەزيدەنتكە اراب الەمى تۋرالى سۇراق قويدىڭىز. پرەزيدەنت مۇنىڭ ءبارى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ كەسىرى دەدى. ءسىز جالپى پرەزيدەنتتىڭ اڭگىمەسىنەن قانداي وي قورىتتىڭىز؟
- ەڭ باستىسى - ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىمىز. سوندىقتان، پرەزيدەنت ءوز ويىن شىنايى ايتتى. ءبىز كوپ جاعدايدى ساياساتتاندىرامىز. جالپى حالىققا نە كەرەك؟ حالىققا الەۋمەتتىك ساتى، بالا -شاعاسىنىڭ جاعداي جاقسى بولعانى قاجەت. سوسىن، وزىنىكى بولماسا دا ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى. مۇنىڭ بارلىعى الەۋمەتتىك جاعدايعا كەلىپ تىرەلەدى. مۇنى پرەزيدەنت كەشە ايتتى. جۇمىس، تابىس بولۋ كەرەك.
مەنىڭ ويىمشا، قازىر يسلامدى مودەرنيزاتسيالاۋ كەرەك سياقتى. بۇگىنگى ومىرگە، جاعدايعا بەيىمدەلۋ كەرەك. سەبەبى، يسلامدا كوپ نارسە دوگما. قاتىپ قالعان. ءۇزىلدى-كەسىلدى. بىراق، ءومىر وزگەرىپ جاتىر. ارينە، الەۋمەتتىك، مادەني، گەوساياسي جاعداي ءبارى وزگەرىپ جاتىر. ء"بىزدىڭ وسىنداي قاعيدامىز بار", دەپ قاتىپ قالاتىن جاي جوق. مەن تەولوگ ەمەسپىن. ول جاعىنان ونشا حابارىم جوق. بىراق، تەولوگتار، ءدىنتانۋشىلار، قۇراندى نەگىزگە الا وتىرىپ، مودەرنيزاتسيالاۋ جونىندە كوپ ايتسا، بۇگىنگى جاعدايعا بەيىمدەلۋگە جول تابۋعا بولادى. كيىمنەن باستاپ، بۇكىل كوزقاراسقا. بۇرىن قالاي بولدى؟ تەك قانا يسلام ءبىزدى قۇتقارادى. يسلام بىزدە جاقسىلىققا الىپ بارادى. كاددافي بولسىن، باسقاسى بولسىن ول قۇدايدىڭ جەردەگى وكىلى دەگەندەي ايتىلدى عوي. بىراق، حالىق قاراپ وتىر.
"يسلام كونفەرەنتسياسىنا توراعالىق جاسايتىن ۋاقىتىمىز وتە قيىن جاعدايدا ءدوپ كەلىپ تۇر", دەپ پرەزيدەنت ايتتى. سوندىقتان مۇسىلماندار ءبىر-ءبىرىمىزدى الداماي اشىق اڭگىمەگە كەلۋىمىز كەرەك. بۋدديزم، حريسيانستۆو، يندۋيزم، كريشنايد ءبارى كەلىپ جاتىر. ءبىز سوندا قالاي قوزعالامىز؟ ءوزىمىزدى ءوزىمىز قالاي قورعايمىز؟
- سايلاۋدان كەيىن ۇكىمەتتە قانداي وزگەرىستەر ورىن الۋى مۇمكىن؟ ساياساتتانۋشى رەتىندە ءوز پىكىرىڭىزدى ايتساڭىز.
- سايلاۋدان كەيىن ۇلكەن اڭگىمە ورىسشا ايتقاندا، «پوست نازارباەۆسكي پەريۋد» جايىندا ۇلكەن اڭگىمە باستالۋى قاجەت سەكىلدى. بۇل اڭگىمەنى پرەزيدەنت ءوزى باستاۋى كەرەك سياقتى.
- «نازارباەۆتەن كەيىنگى قازاقستان» دەگەن دەيسىز عوي؟
- ءيا، «نازارباەۆتان كەيىنگى قازاقستان». وسى اڭگىمەنى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى العا شىعارۋ كەرەك. ءبارىمىز پەندەمىز. ءبىر-ءبىرىمىزدى الدامايىق. بىزدە قازىر پرەزيدەنت باسقا ادام بولسا قالاي بولادى، نە بولادى؟-دەگەن ۇرەي بار. مىنا رەسەيدى مەن ماقتامايىن، باسقا مەملەكەتتەردى ايتپاعاندا، بىراق مەنىڭ رەسەيدەگى دوستارىمدا ۇرەي جوق. ولار ايتادى: ەلتسين بولدى، پۋتين كەلدى، مەدۆەدەۆ بولى، ەرتەڭ «ۆولكوۆ»، «زايتسەۆتەر» كەلەدى. ەرتەڭ ەل باسى كەتسە ءبىز قۇريمىز، ازاماتتىق سوعىس باستالىپ كەتۋى مۇمكىن دەپ جاتادى. ول دا مۇمكىن. سەبەبى، ءبىزدىڭ ساياساتتا بيلىك اۋىسۋ تاجىريبەسى قالىپتاسقان جوق. ونداي ءتارتىپ، ەرەجە قالىپتاسقان جوق. شىنىن ايتقاندا، ماعان نۇرلان ەرىمبەتوۆكە ازامات رەتىندە ەرتەڭ كىم پرەزيدەنت بولادى؟ - بارىبىر بولۋى كەرەك. مەن ءبىر كىشكەنە مىسال كەلتىرەيىن. ءبىز كەزىندە ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە بىزگە فرانتسيا، يسپانيا، گەرمانيادان ستۋدەنتتەر كەلىپ، ۇلكەن كەزدەسۋ بولدى. سوندا ءبىز، سوۆەت ستۋدەنتتەرى برەجنەۆتەن باستاپ بارلىعىنىڭ اتى-جوندەرىن، قىزمەتىن بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارىنىڭ اتى-جوندەرىن بىلەمىز. شەت ەلدەن كەلگەن دوستارىمىزدان سۇرايمىز عوي: "سىزدەردىڭ مەملەكەتتەرىڭىزدىڭ ۇكىمەت باسشىسى كىم؟", دەگەندە كوبىسى بىلمەيدى ەكەن. سول كەزدە ولارعا «سىزدەر ساۋاتسىز ەكەنسىزدەر»،-دەپ ايتقان ەدىك. قازىر ويلاپ قاراسام، ولار ساۋاتسىز ەمەس، ولار باقىتتى ەكەن. سەبەبى، ولارعا پرەممەر-مينيستر كىم بولادى، پرەزيدەنت كىم بولادى - ءبارىبىر. ويتكەنى، ولاردىڭ باسشىلارى وزگەرگەنىمەن، جەكە ومىرلەرى وزگەرمەيدى. سول بالا-شاعاسى، سول ايەلى، سول جۇمىسى بارلىعى قاز قالپىندا. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر. مەنىڭ جەكە ءومىرىم وزگەرمەۋى كەرەك. سوندىقتان بۇگىن نازارباەۆتا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بار. ول قانداي جاۋاپكەرشىلىك؟ ەرتەڭ ول كەتكەندە بىزدە ۇلكەن قاقتىعىس باستالماۋى، ادەت عۇرپىمىز وزگەرمەۋى، مەن ءوزىمنىڭ بار دۇنيەمنەن ايىرىلماۋىم كەرەك. جاڭا ساياسات پەن جاڭا ەرەجە پايدا بولماۋى كەرەك. نازارباەۆ باستاعان، قالىپتاسقان ساياسات جالعاسۋى قاجەت.
- بيىل قازاقستان يسلام كونفەرەنتسياسىنا توراعا بولادى. قازاقستانداعى يسلامنىڭ ءدىني اعىمدارىنىڭ جاعدايى ۋشىعىپ تۇرعانىن ءوزىڭىز بىلەسىز عوي. وسى جاعداي سايلاۋدان كەيىن بىرجاقتى شەشىلەدى، ۇكىمەت تاراپىنان قولعا الىنادى دەپ ويلايسىز با؟
- مەنىڭ بايقاعانىم، بىزدەگى ءدىن جونىندەگى كوزقاراس وزگەرىسكە ءتۇسۋى شارت. وسىنى بيلىك قازىر ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، زاڭداردى كۇشەيتۋ كەرەك. ءدىن سالاسىندا ليبەراليزاتسيا، دەموكراتيزاتسيا بولمايدى. شەتەلدەن كەلىپ جاتقان اعىمدار، كوزقاراستار قانشاما. كەرەك بولسا، يسلامنىڭ ىشىندە قانشاما قوزعالىستار، اعىمدار بار. بۇل دۇنيەلەر حالىقتى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ جاتىر عوي. قازىر جۇما نامازعا بارىڭىزشى، الماتىدا عانا ەمەس، اۋىلداردا دا ءبارى بولەك-بولەك تۇرادى. سەبەبى، قازاق بۇگىن الەۋمەتتىك جاعدايدا، ساياسي جاعدايدا پالەنباي توپقا بولىنەدى. كوشى -قون ماسەلەسى، قالا مەن اۋىل دەپ تە بولىنەدى. قازىر مەنىڭ ۇلكەن ۋايىمىم - يسلام ءدىنىنىڭ ىشىندە ءار ءتۇرلى كوزقاراس، ءار ءتۇرلى توپتارعا ءبولىنۋ باستالدى. سوندىقتان قوعامدا قورىقپاي، ۇرىكپەي ۇلكەن اڭگىمە باستالۋى كەرەك سياقتى. بىزگە قانداي ءدىن قاجەت؟ ءبىز كىمبىز؟ سالافيد، سالافيا، قۇرانيد، ۋاحاب تولىپ جاتىر. ءار قايسىنىڭ ءوز اقيقاتى بار. بىراق، قازاققا قاي اعىم ءتان؟ ءبىزدىڭ تابيعاتىمىز قانداي؟ وسىنى نەگە انىقتامايمىز؟ مەن كەيدە قورىقامىن، بىزدە ءدىن ارالىق ماسەلە باستالسا قيىن بولادى. وسى ساۋالدى ءسىز دۇرىس قويدىڭىز. وسى تاقىرىپتى ءبىز، مەن، ءسىز، مىنا اباي كز، باسقالاردا كۇن تارتىبىنە قويۋعا ءتيىسپىز. سەبەبى، ءار قايسىمىزدىڭ الەۋمەتتىك ءار توپقا جاتۋىمىز ءوز الدىنا، بىراق، ءدىننىڭ ىشىندە، يسلامنىڭ ىشىندە ءبىز بولىنسەك، ول ۇلكەن قاقتىعىسقا الىپ كەلەدى.
- كەشەگى سۇحبات بارىسىندا دا ايتىلدى. پرەزيدەنتكوپ جىلداردان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان كوپ تىلدىلىك، كوپ ۇلتتىلىق دەگەن ويلارىنا قالاي قارايسىز؟
- شىنىن ايتقاندا، قولدايمىن ونى. كەي بىرەۋلەر ايتادى، ء"بىز كىلەڭ قازاق بولساق", دەيدى. مەن ونى قولدامايمىن. ءار دامىعان مەملەكەتتىڭ كورىنىسى ول - كوپ ۇلتتىلىق. مىسالى، پاريجدى، نيۋ-يوركتى، لوندوندى الساق، ءبارى دە كوپۇلتتى قالالار. دالادان كەلگەن قازەكەڭ دەمەيىك، بىراق، ءار جاقتان جينالعان ادامدار. نەگە بىزدەن ورىستار، كارىستەر، ۋكرايندىقتار كوشىپ جاتىر؟ كوشى-قون جاعدايى ول ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىمىزدى كورسەتەدى. جاعدايى قيىن بولسا، ول سول كەزدە پاتريوت بولىپ ءوز ەلىن ىزدەيدى. ال ەگەر جاعدايى جاقسى بولسا، ول سول ەلدە قالۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. مەنىڭ ايلىعىم از، جۇمىسىم جوق، جاعدايىم ناشار دەپ كەتپەيدى. ول ءوزىن جۇباتۋ ءۇشىن «مەن اتا-بابامنىڭ جەرىنە بارا جاتىرمىن»،- دەيدى. ال ەرتەڭ دامىپ جاتساق، ءبارى كەلسىن. بىراق، قازاق ءبىرىنشى بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، قازاق قاي جاعدايدا مىقتى بولادى؟ باسەكەلەستىك بار جاعدايدا مىقتى بولادى. ءبىز رۋ، جەرلەس رەتىندە ەمەس، باسقا ۇلتتارمەن باسەكەلەس بولۋىمىز كەرەك.
- ياعني ءسىز، مەملەكەتتىك ساياساتتا قازاق مۇددەسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنعا شىققانىن، مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت رەتىندە قازاقتىڭ كوبەيگەنىن قالايسىز عوي؟
- ول مەنىڭ ويىمدا ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ءبىز سوعان كەلە جاتىرمىز. قازاق ءتىلى تۇعىرىنا قونۋىنا، حالىقتىڭ كوبەيۋى بايلانىستى باعدارلامالار قابىلدانىپ، ءبىراز اڭگىمەلەر ايتىلىپ جاتىر. بۇلاردىڭ ءبارى اشەيىن ءسوز عانا. سەبەبى، ءبىز پرەزيدەنتتىڭ كىم بولعانىنان كوبەيەمىز. ءتىلىمىز باسشىلىققا قاراپ قالعان جوق. قازاعىم امان بولسا، ءتىل ولمەيدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەندەر 2020-نشى جىلعا قاراي توقسان پايىز بولادى دەپ جاتىر، مەنىڭشە، توقسان پايىز حالىقتىڭ ماقساتى. ال ون پايىز بيلىكتىڭ قولداۋى. ءبىز ون جىلدان كەيىن سول توقسان، ءجۇز پايىزعا كەلەمىز. جويامىن دەسە دە، جويمايمىن دەسە دە وسى مەجە ورىندالادى. سەبەبى، ءبىزدىڭ ءتىلىمىز، ءدىنىمىز، ءدىلىمىز جەكە ادامعا بايلانىستى ەمەس. ءبىز حالىقپىز. ءبىز كەيدە پاتريوت بولعىمىز كەلەدى. الايدا، ءۇش تۇعىرلى ءتىل جونىندە ساياساتتى مەن قولدايمىن. ءبىزدىڭ بالالارىمىز وسى تىلدەر ارقىلى شەتەلدە وقىپ ءجۇر.
- سوندا ءوزىڭىز پرەزيدەنتتىڭ ايتقان ويلارىمەن تولىقتاي كەلىسەسىز بە؟
- ارينە كەلىسەمىن. مەنىڭشە بۇل - ەڭ بىرىنشىدەن، اشىق ءارى ادامي اڭگىمە بولدى. ارينە، ونىڭ ورىندالۋى جانىنداعىلاردىڭ ونشا ۇيىمداستىرا الماۋىنىڭ سالدارىنان باسقالاي بولعان شىعار. ءبىر بايقاعانىم، ول كىسى اشىق اڭگىمە جاساعىسى كەلدى. البەتتە، ونى باعالايتىن حالىق. ول كىسى كەلگەندە، قوشتاسقاندا رەسمي بايانداما ەمەس، حالىققا جاقىنداۋ اڭگىمە قۇرعىسى كەلدى.
- سايلاۋعا باراسىز با؟
- بارامىن.
- كىمگە داۋىس بەرەسىز؟
- بۇگىنگى كانديداتتارعا قاراپ وتىرىپ، مەن نازارباەۆقا داۋىس بەرەمىن دەپ شەشتىم.
- راحمەت.
«اباي-اقپارات»
