قازاقتان شىققان قايتالانباس تۇلعا ءشامىل سەرىكوۆتى ءبىرىمىز بىلسەك، ەندى ءبىرىمىز بىلمەي جاتامىز. دەگەنمەن، بۇگىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا گرەك-ريم كۇرەسىنەن ماڭىزدى دەگەن جۇلدەلەردىڭ ءبارىن دەرلىك يەلەنگەن قازاق ۇلى ءشامىل تۋرالى ازدى-كوپتى ماعلۇماتتاردى ۇسىنامىز. ەڭ باستىسى حالقىمىزدا وسىنداي بالۋان بولعانىن جانە ەلىمىزدە ازىرشە ونىڭ شىققان شىڭىنا كوتەرىلگەنە ەشكىم جوق ەكەنىن بىلە ءجۇرىڭىز. ول تۋرالى «سوۆەتسكي سپورت» گازەتى: «ءشامىل سەرىكوۆتىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن وقۋ-جاتتىعۋ قۇرالى ەتىپ ۇسىنۋعا بولادى» دەپ جازعان. ءشامىلدىڭ باپكەرى ايانبەك الدابەرگەنوۆ كەيىن باسقا شاكىرتتەرىنە چەمپيوننىڭ كۇرەستەرىنىڭ بەينە تاسپاسىن ۇلگى رەتىندە كورسەتەتىن بولعان. ماسكەۋ وليمپياداسىندا ەلدى تاڭ قالدىرعان ءشامىل تۋرالى حالىقارالىق كۇرەس فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتىنەن باستاپ نەبىر ءبىلىمپازدار: «ءشامىل فانتاستيكا! مۇنداي دارىندى بالۋاندى كورەرمەنگە كورسەتپەۋ كۇنا» دەگەن.

بالا ءشامىل... بالۋان ءشامىل...

قازاقتان شىققان قايتالانباس تۇلعا ءشامىل سەرىكوۆتى ءبىرىمىز بىلسەك، ەندى ءبىرىمىز بىلمەي جاتامىز. دەگەنمەن، بۇگىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا گرەك-ريم كۇرەسىنەن ماڭىزدى دەگەن جۇلدەلەردىڭ ءبارىن دەرلىك يەلەنگەن قازاق ۇلى ءشامىل تۋرالى ازدى-كوپتى ماعلۇماتتاردى ۇسىنامىز. ەڭ باستىسى حالقىمىزدا وسىنداي بالۋان بولعانىن جانە ەلىمىزدە ازىرشە ونىڭ شىققان شىڭىنا كوتەرىلگەنە ەشكىم جوق ەكەنىن بىلە ءجۇرىڭىز. ول تۋرالى «سوۆەتسكي سپورت» گازەتى: «ءشامىل سەرىكوۆتىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن وقۋ-جاتتىعۋ قۇرالى ەتىپ ۇسىنۋعا بولادى» دەپ جازعان. ءشامىلدىڭ باپكەرى ايانبەك الدابەرگەنوۆ كەيىن باسقا شاكىرتتەرىنە چەمپيوننىڭ كۇرەستەرىنىڭ بەينە تاسپاسىن ۇلگى رەتىندە كورسەتەتىن بولعان. ماسكەۋ وليمپياداسىندا ەلدى تاڭ قالدىرعان ءشامىل تۋرالى حالىقارالىق كۇرەس فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتىنەن باستاپ نەبىر ءبىلىمپازدار: «ءشامىل فانتاستيكا! مۇنداي دارىندى بالۋاندى كورەرمەنگە كورسەتپەۋ كۇنا» دەگەن.

بالا ءشامىل... بالۋان ءشامىل...

ءشامىلدىڭ سپورتقا كەلۋنىڭ ءوزى تۇسىنىكسىز جايتتارعا تولى. مىسالعا، يان دىموۆ ءشامىل سەرىكوۆ جايىنداعى وچەركىندە «ونى كوگالدا بالالارمەن كۇرەسىپ جۇرگەن جەرىنەن العاشقى باپكەرى ايانبەك الدابەرگەنوۆ بايقاپ قالىپ، تالانتتى بالانى كۇرەس زالىنا جەتەكتەپ اكەلدى» دەسە، باسقا اۆتورلار سەرىكوۆتى كۇرەسكە اكەلگەن ونىڭ اكەسى دەسەدى. اكەسى بالاسىنىڭ دەنە ءبىتىمى كۇرەسكە كەلەتىندىگىن بايقاپ، الادابەرگەنوۆكە اكەلگەن. وعان قوسا ءشامىلدى ءبىراز جاتتىقتىرعاننان كەيىن ايانبەك الدابەرگەنوۆ الماتىدان كوشەتىن بولىپ، سەرىكوۆتى اناتولي جاركوۆقا تابىستاپ كەتكەن. ال، جاركوۆ ءبىر سۇحباتىندا: «مەن كوپ بالالاردىڭ اراسىنان ءشامىلدى ءوزىم بايقادىم» دەپتى. ءشامىلدىڭ ءوز ايتۋىنشا، ونىڭ جەتىستىكتەرىندە باپكەرى الدابەرگەنوۆتىڭ ۇلەسى زور. ول ون ەكى جاسار ءشامىلدى سەكتسياعا جەتەكتەپ اكەلگەن. قاشىپ كەتكەنىندە ىزدەپ كەلىپ، اتا-اناسىن بولاشاعىنا يلاندىردى. قىڭىر مىنەزىن كەشىرىپ، ايتەۋىر وزىنە تارتا ءبىلدى. كۇرەستى جان-تانىمەن سۇيەتىندەي حالگە جەتكىزدى. ءشامىلدىڭ اناسى سارا اپاي بالاسىنىڭ كۇرەسكە ەرتە جاستان قىزىققانى تۋرالى بىلاي دەگەن: «ءشامىل الماتىدا تۋىپ-ءوستى. مەكتەپتىڭ باستاۋىش سىنىبىندا وقىپ جۇرگەن كەزدەن-اق كۇرەسكە قۇمارتتى. كۇندە ساباقتان كەلگەن سوڭ، يىعىنا كىشكەنتاي سومكەسىن اسىپ، جاتتىعۋعا كەتەتىن. ءشامىل كىشكەنتاي كەزىندە تىم ارىق ەدى، «سەنەن قانداي بالۋان شىقسىن» دەپ ازىلدەيتىنمىن. ءبىر كۇنى: «اپا، مىنە جارىستا گراموتا جەڭىپ الدىم»، - دەپ كەلدى، ءشامىل ءۇشىن تابىستىڭ باسى سول گراموتادان باستالدى». ءشامىل جاسوسپىرىمدەر قاتارىندا التى جىل ءجۇردى. سول كەزدە-اق ءتورت رەت قازاقستان چەمپيونى اتانىپتى.

جاركوۆ شامىلگە  كىم ەدى؟

ءشامىلدىڭ جەڭىستەرىنە اناتاولي جاركوۆتىڭ دا قوسقان ۇلەسى از ەمەس. جاركوۆ: «ءشامىل كەز-كەلگەن ورتاعا تەز ءسىڭىسىپ كەتەدى. ول قاشان دا جەڭىسكە قۇمارتىپ تۇراتىن. فيزيكالىق تۇرعىدان ول سونشالىقتى مىقتى بولعان جوق، بىراق بۇل كەرىسىنشە ونى ىزالاندىرا ءتۇسىپ، نامىسىن جانيتىن سپورتتىق اشۋىن تۋعىزاتىن. ءدال وسى قاسيەتتەرى ماعان باپكەر رەتىندە ونىمەن ەڭ جوعارى پوزيتسيالاردا جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەردى»، - دەگەن. ولاردىڭ ەلدە جوق ادىستەرى بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندە شامىلگە ەڭ قاتتى كومەكتەسكەنى - جاركوۆتىڭ بەلدەسۋ الدىندا كەلەسى قارسىلاستى زەرتتەۋى. مىسالعا، بەلگىلى ءبىر جارىستا جاركوۆ ءشامىلدىڭ كەلەسى اينالىمدا كەزدەسەتىن بالۋانىنىڭ كۇرەسىن قاراپ، ونىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن جاتتاپ الادى. سەرىكوۆ سول بالۋانمەن كەزدەسەر الدىندا باپكەرى شامىلمەن الداعى قارسىلاسىن سالىپ كۇرەسەدى. وسىنداي الدىن الا بەلدەسۋلەردىڭ ارقاسىندا كەزدەسۋ كەزىندە ءشامىل قارسىلاستى يگەرۋ ءۇشىن ۋاقىت قۇرتپايدى، بىردەن شابۋىلعا كىرىسەدى. ءشامىل چەمپيون اتانعان ماسكەۋ وليمپياداسىنداعى ءار بەلدەسۋىنىڭ الدىندا جاركوۆ پەن سەرىكوۆ ءدال وسىلاي «كۇرەسكەن» ەكەن.

دەگەنمەن، ءبىراز جىل قازاقستان قۇراماسىنىڭ باس باپكەرى بولعان ۆاديم پسارەۆتىڭ ايتۋىنشا، جاركوۆتىڭ شامىلگە كومەگىنەن، كەسىرى كوپ تيگەن. «ءشامىل شارشاسا دا، جاركوۆ ودان تەك جاقسى ناتيجە تالاپ ەتە بەرەتىن، سپورتشىعا ادام رەتىندە دە قاراي ءبىلۋ كەرەك قوي. وعان قوسا ءشامىلدىڭ پروبلەمالارى باستالعان تۇستا دا ول شاكىرتىنە كومەكتەسپەدى. ال، قيىن جاعدايدا باسشىلىققا كىرىپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتقانىندا، مۇمكىن، ءشامىلدىڭ تاعدىرى باسقاشا بولار ما ەدى. جالپى ماتەريالدىق تۇرعىدان جاركوۆتىڭ تالابى كوپ بولاتىن. وعان قوسا ءشامىل قايتىس بولعان كۇنى دە سونى ەستي تۇرىپ، جاركوۆ شاكىرتىنىڭ جانازاسىنا كەلمەستەن، باسقا قالاعا تارتىپ كەتتى»، - دەدى پسارەۆ.

جەڭىس جولى

اسا تالانتتى سەرىكوۆتىڭ كسرو قۇراماسىنداعى باستى باسەكەلەسى - ۋليانوۆسكىلىك ۆيتالي كونستانتينوۆ بولدى. 1977 جىلى وداق چەمپيوناتىندا ءشامىل ءساتسىز ونەر كورسەتتى. ەكى رەت تازا جەڭىلىپ، كوشتىڭ سوڭىندا قالدى. ول كەزدە كونستانتينوۆ چەمپيون اتانعان. سول جارىستا قۇراما باپكەرى ۆاديم پسارەۆ ءشامىل بارلىق ءادىستى ىستەي الاتىنىن، ونىڭ پروبلەماسى دا سوندا ەكەندىگىن ايتقان. ءسويتىپ پسارەۆ ونىڭ بار تالانتىن پايدالانا وتىرىپ، وعان جاڭا ادىستەر، سونىڭ ىشىندە قويان- قولتىق ۇستاسقان ساتتە سول اياقتى العا ۇستاپ تۇرۋدى ۇيرەتەدى. ءشامىل كەز-كەلگەن نارسەنى تەز قاعىپ الاتىن زەرەك بولعان. سودان كەيىن ول تەز وسە باستايدى. بايماعامبەتوۆ اتىنداعى ءتۋرنيردى، بولگاريا، رۋمىنيا، ۆەنگريا، گەرمانيا جانە يۋگوسلاۆياداعى جارىستاردى ۇتتى. وعان قوسا سول ۋاقىت ارالىعىندا وليمپيادا مەن الەم چەمپيونى اتانىپ ۇلگەرگەن كونستانتينوۆتى جىقتى. جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس، كىشى الەم چەمپيوناتى سانالاتىن يۆان پوددۋبنىي مەموريالىندا. وسى ءتۋرنيردى ۇتقان تۇڭعىش قازاق بالۋانى - ءشامىل سەرىكوۆ. الايدا سول كەزدە «بۇل جەڭىس كەزدەيسوقتىق، سول جارىستا كونستانتينوۆ بابىندا بولعان جوق»، - دەۋشىلەر بولدى. بىراق وسىلارعا ءشامىل ءتيىستى جاۋابىن قايتاردى. بىرنەشە ايدان سوڭ كسرو بىرىنشىلىگىندە ءشامىل التى قارسىلاسىن دا قاپى قالدىردى، سونىڭ ىشىندە بەسەۋىن تازا جەڭگەن جەرلەسىمىز كونستانتينوۆتى 11:3 ەسەبىمەن تىزە بۇكتىردى. بۇل كەزدەيسوقتىق بولۋى مۇمكىن ەمەس! ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ الدىندا ءشامىل بارلىق ماڭىزدى جارىستاردى ۇتسا دا، وعان جولدامانىڭ بەرىلۋىن ادىلەتسىز دەپ ساناعاندار دا تابىلدى. سول وليمپياداعا بىردە-ءبىر سپورتشىسى قاتىسپاعان ۋليانوۆسك قالاسىنىڭ باسىلىمدارى بىلاي دەيدى: « ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز كونستانتينوۆ وليمپيادانىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى اتانار ەدى. مونرەال وليمپياداسىندا جەڭىسكە جەتكەن كونستانتينوۆ ناتيجە بويىنشا ءوتىپ تۇرعان، الايدا سول جىلى قازاق كسر-ءنىڭ الپىس جىلدىق مەرەيتويى بولدى. برەجنەۆكە ءبىر قوڭىراۋ شالىنىپ، قازاق حالقىنىڭ مەرەيتويىنا وسىنداي «سىيلىق» جاسالدى». وكپەلى كونستانتينوۆ وسى وقيعا تۋرالى: «وليمپيادا الدىندا مەنى «لاقتىرىپ» كەتتى. ماعان سەن «كارىسىڭ» دەدى. مەن وسى وليمپيادانى دا ۇتار ەدىم، تەك ءبىزدىڭ بەدەلىمىز جەتپەي قالدى. وسىدان كەيىن سپورتتى بىردەن قويدىم، ءارى قاراي شىداي المادىم»، - دەدى. دەگەنمەن، ءشامىل 1978 جىلى مەحيكودا جانە 1979 جىلى سان-ديەگودا وتكەن الەم چەمپيوناتتارىندا قارسىلاس شىداتپادى. قازاقتىڭ ىشىنەن گرەك-ريم كۇرەسى بويىنشا الەمدى العاش مويىنداتقان دا ءشامىل ەدى...

شەبەردىڭ اتى - شەبەر

«ستايكا» سپورتتىق بازاسىندا ماسكەۋ وليمپياداسىنا دايىندىقتىڭ سوڭعى كەزەڭى ءوتىپ جاتقان. اياق استىنان ءشامىلدىڭ قولىنا سىزداۋىق شىعادى. ول ءۇشىن بۇل جاقسى بەلگى بولاتىن. ويتكەنى وسىعان دەيىنگى بىرنەشە جارىستاردىڭ الدىندا شامىلدە سىزداۋىق شىعىپ، ءشامىل، بىراق، ءبارىبىر جەڭىسكە جەتىپ جۇرگەن. اقكوڭىل ءشامىل وسى جارانى كەزەكتى جەڭىستىڭ بەلگىسى دەپ سەندى. ءشامىل قۋانىپ ءجۇردى، بىراق وسى كەسەلدىڭ كەسىرىنەن ول ءتورت جاتتىعۋدان تىس قالدى. باپكەرلەر الاڭداۋلى، ال سەرىكوۆتىڭ باستى باسەكەلەسى كونستانتينوۆ وليمپياداعا قاتىسۋدان دامەلى. وسى كەزدە سەرىكوۆكە دارىگەر باكۋشەۆ جاقسى كومەكتەسكەن. كۇندەلىكتى ءبىر مازدار جاعىپ، جىلىتىپ، ءۇش كۇننەن كەيىن ونى قالپىنا كەلتىردى. بەس كۇن وتكەن سوڭ باپكەرلىك كەڭەس وليمپياداعا قاتىساتىن قۇرامدى جاريالادى.

ءشامىلدىڭ كۇرەستى جاقسى كورەتىندىگى سونشا ولبوز كىلەمگە شىعىپ، بەلدەسۋگە اسىعىپ تۇراتىن. مىسالعا، وليمپياداداعى العاش بەلدەسۋىندە ءشامىل بەلگيالىق بالۋاندى وڭاي جەڭدى.  سول كۇنى سەرىكوۆ: «ءبىر-اق اينالىم بولعانىنا وكىندىم. دۇرىستاپ تەرلەپ، بابىما كەلەيىن دەپ ەدىم»، - دەپتى.

سول ماسكەۋ بوز كىلەمىندە بارلىق قارسىلاسىن قيراتا جەڭىپ كەلە جاتقان ءشامىلدىڭ جولىن يتالياندىق بالۋاننىڭ سوراقى ايلاسى بوگەي جازدادى. ءۇشىنشى اينالىمدا يتالياندىق بالۋان ءشامىلدىڭ قولىنان سابىنداي سۋسىپ شىعا بەردى. سويتسە، قارسىلاسى ۇستىنە ماي جاعىپ العان ەكەن.  تورەشى وعان سۇرتىنۋگە بۇيىرادى. بىراق ول دا كومەكتەسپەدى، يتالياندىق جىگىت ءبارىبىر قولدان سۋسىپ كەتە بەردى. بىراق شەبەردىڭ اتى شەبەر عوي. ءشامىل ءبارىبىر جەڭدى.

شىنىندا دا، ءشامىلدىڭ شەبەرلىگىنە تاڭ قالماۋ مۇمكىن ەمەس. سەرىكوۆ ەڭ ازۋلى دەگەن قارسىلاستارىنىڭ ءوزىن كوپ قينالماي جەڭەتىن. وليمپيادا كەزىندە قانداي ناتيجەمەن جەڭىسكە جەتىپ ءجۇردى دەيسىز عوي. رۋمىنيالىق بوتسيلەمەن بەلدەسۋ - 1 مينۋتتا تازا ۇتىس، شۆەد لۋنگبەكپەن بەلدەسۋ - 40 سەكۋندتا تازا ۇتىس...

ءشامىل سەرىكوۆ بۇكىل الەمدى اۋزىنا قاراتتى. الەمنىڭ مىقتى دەگەن سپورتشىلارىنىڭ ءوزى قازاق بالاسىنىڭ وسىنداي كەرەمەت بەلدەسۋلەرىنە ءتانتى بولدى. ميۋنحەن وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى رۇستەم كازاكوۆ ءشامىل تۋرالى: «سەرىكوۆ - جارتىلاي جەڭىل سالماقتىڭ جاڭا جۇلدىزى»، - دەپتى. «سوۆەتسكي سپورت» گازەتىنىڭ كۇرەس جايلى جازاتىن ارنايى ءتىلشىسى ۆلاديمير گولۋبەۆ: «ءشامىل سەرىكوۆتى كسرو قۇراماسىنىڭ كەزەكتى جاتتىعۋىندا انىقتاپ كوردىم، قاتتى ۇنادى. كەزەكتى الەم چەمپيوناتىنا بارعانداردىڭ تىزىمىندە ەلەۋسىز «ءشامىل سەرىكوۆ» دەگەن فاميليانى كورگەندە مەنىڭ ارىپتەستەرىم «بۇل  كىم ءوزى» دەگەندى ايتىپ قالىپ ءجۇردى. مەن ولارعا: «وسى جىلدىڭ بولاشاق الەم چەمپيونى» دەپ ايتقانىمنان قايتپادىم. ءشامىل سەرىكوۆ الەم چەمپيونى بولعان جارىستان رەپورتاج جازعانىمدى دا ماقتان تۇتامىن»، - ەسكە الدى كەيىن. ال، وليمپيادانىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى ۆالەري ريازانتسەۆ: «بۇل قايتالانباس بالۋان. ول قانداي قيىن جاعدايدا دا، وزىنە ىڭعايىن تاۋىپ، شابۋىلدايدى. ول وڭتايلى ءساتىن اڭدىپ جۇرمەيدى، شالت قيمىل مەن «جارىلىس» شامىلگە ءتان»، - دەگەن. سامبودان الەمنىڭ ءتورت دۇركىن چەمپيونى ۆلاديمير ياپرينتسەۆ: «سەرىكوۆ ادىستەردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن ءۇيىپ-توگەتىن. اۋزىمىز اشىلىپ قارايتىنبىز، ءبىر بەلدەسۋدە كەم دەگەندە 25 بالل!»، - دەيدى.

سونىمەن، 1980 جىلدىڭ 24-شىلدەسىندە ءشامىل سەرىكوۆ وليمپيادا چەمپيونى اتاندى. سول كەزدەگى بۇكىل وداققا تارايتىن «سوۆەتسكي سپورت» سياقتى گازەتتەر بۇل تۋرالى تەك شولىپ قانا وتسە، قازاق گازەتتەرى قۋانىشتارىن جاسىرمادى. «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 26-شىلدە كۇنگى سانىنىڭ باستى بەتىندە «ءسۇيىنشى!» دەگەن ايدار بىردەن كوزگە تۇسەدى. «ءشامىل سەرىكوۆ - وليمپيادا چەمپيونى!». ءشامىل سەرىكوۆ وليمپيادا چەمپيونى اتاعىنا بوي ۇيرەتىپ بولدى-اۋ دەگەندە جۋرناليستەر ول كىسىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپتى. «وليمپيادالىق چەمپيون بولعان قالاي ەكەن؟» دەگەن سۇراققا ءشامىل ۇيالىپ: «سونى ءازىر تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، باياعى ءشامىلمىن عوي دەيمىن»، - دەگەن ەكەن («لەنينشىل جاس»، 29-شىلدە، 1980ج).

وكىنىشكە قاراي، ءشامىل ءوز جاقىندارىنان ەرتە ايىرىلدى. اكەسى مۇنىڭ وليمپ شىڭىنا كوتەرىلگەن ءساتىن كورە المادى. نەمەرەسى تەمىرمەن بىرگە ماسكەۋدەن ورالعان بالاسىن كۇتىپ تۇرعان سارا اناسى: «بۇرىندارى وسىنداي ءدۇبىرلى جارىستاردان كەلگەندە اكەسى ەكەۋمىز بىرگە قارسى الۋشى ەدىك. ول كىسى قونعان سامولەتكە قولىن بۇلعاي-بۇلعاي ۇمتىلۋشى ەدى»، - دەپ ەسكە الىپتى («لەنينشىل جاس» 31-شىلدە، 1980ج).

ءشامىل وليمپيادا چەمپيونى اتانعانىن وتباسى سول ءتۇنى بىلگەن، سودان بەرى ءۇش كۇن بويى تەلەديداردىڭ الدىنان تاپجىلماپتى. اناسى ءشامىلدى كوگىلدىر ەكراننان كورگەن سايىن ەگىلىپ جىلاپ قويا بەرەدى. وعان قوسا سول ءتۇنى-اق كورشى-قولاڭنىن ءبارى قۇتتىقتاپ كەلىپتى.

جەڭىمپازدىڭ جاۋابى

ءشامىل سپورت ارەناسىندا جەتىستىككە جەتىپ ءجۇرىپ تە، ءبىلىم الۋدى ۇمىتپاپتى. بەلگىلى ۇستاز ءسابيت ساتىبالدىۇلى: «قانشاما جەتىستىكتەرگە جەتىپ جۇرسە دە، ساباقتان قالماي، وقۋعا تىرىساتىن. ءتورت جىل وقىعانىندا وعان ءبىر ەسكەرتۋ جاساعانىم ەسىمدە جوق»، - دەيدى. شامىلگە ءتالىم بەرىپ، ول تۋرالى وچەرك تە جازعان پەتر فيليپپوۆيچ ماتۋششاك بىلاي دەگەن: «ءشامىل اڭگىمەشىل ەدى. ومىرىندەگى وقيعالارىن جاقسى ايتىپ بەرەتىن. ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جاقسى بولاتىن. ءبىزدىڭ اتاقتى سپورتشىلارىمىزدىڭ تاعدىرلارى - ءبىزدىڭ جان جارامىز. ولاردىڭ ومىرلەرى وتە قيىن. سەرىكوۆ ءبىزدىڭ ورتامىزدا ءومىر ءسۇردى، ەڭبەكتەندى. ول ءوز ىسىنە جان-تانىمەن بەرىلەتىن. وتە مومىن ادام بولاتىن. بىراق بۇل ومىردە ءوز ورنىن تابا المادى. ءوزىنىڭ سپورتتىق عۇمىرىن جالعاستىرا المادى جانە بىزگە كوپ جاۋاپسىز سۇراقتار قالدىردى».

سەكسەنىنشى جىلدارى دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت ينستيتۋتى ستۋدەنتتەرىنىڭ ءشامىل سەرىكوۆكە قوياتىن ەكى ماڭىزدى سۇراعى بار ەدى. بىرىنشىدەن، قىسقا مەرزىمدە جوعارى ناتيجەلەرگە قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى. ەكىنشىدەن، كوپتەگەن سپورتشىلار جەڭىسكە شامالى ەسەپ ايىرماشىلعىمەن جەتسە، سەرىكوۆ قارسىلاسىنان قاشان دا الدەقايدا جوعارى باللمەن باسىم تۇسەدى. سول كەزدە ءشامىل اعامىزدىڭ بەرگەن كەڭەستەرىنە توقتالساق. مۇمكىن قازىرگى بالۋاندارىمىزدىڭ دا پايداسىنا جاراپ قالار. ءشامىل سەرىكوۆ بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ رەتىندە: «كەز-كەلگەن ماڭىزدى جارىسقا تەر توگىپ دايىندالۋعا ءبىزدى كلاسسيكالىق كۇرەستىڭ قالىپتاسقان كەرەمەت داستۇرلەرى جانە وتان الدىنداعى بورىشىمىز مىندەتتەيدى!»، - دەگەن ەكەن. ءارى قاراي اعامىز مىناداي پايدالى كەڭەستەرمەن بولىسەدى: «بىرىنشىدەن، كۇنىنە ءۇش رەت جاتتىعۋ كەرەك. ونىڭ ىشىنە اتلەتيكانىڭ جۇگىرۋ، ءجۇزۋ، اۋىر زاتتار كوتەرۋ تۇرلەرىمەن جاتتىعىپ. ءبىر مەزگىلدە ءتورت-بەس سپاررينگ وتكىزۋ كەرەك. وسىنىڭ بارلىعى توزىمدىلىكتى ارتتىرادى. ەكىنشىدەن، جاڭا كومبيناتسيالاردى، بايلامداردى تالماي ىزدەۋ، ادىستەردى جاساۋ تەحنيكاسىن شىڭداۋ كەرەك».

ءشامىل «تاتار وليمپيونيكتەرىنىڭ» قاتارىنا كىرگەنى قالاي؟

ءشامىلدىڭ ۇلتىنا قاتىستى كوپ سۇراقتار تۋىنداپ جاتادى. ونىڭ جاقىن دوسى جاقسىباي بازىلباەۆ وسىعان قاتىستى بىزگە: «حالىق ءبىلۋى كەرەك. ءشامىل - قازاق! ويتكەنى ونىڭ اكەسى قازاق. ال، اناسى تاتار. اتاسى، بارلىق تۋىستارى - قازاق، دەمەك ءشامىل دە ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تۋماسى. ءشامىلدىڭ ۇلتى تاتار دەگەن اڭگىمەنىڭ ءتۇپ توركىنى مىنا وقيعادان شىققان. ماسكەۋ وليمپياداسىنان كەيىن جەڭىمپازدار مەن جۇلدەگەرلەردى دىنمۇحاممەد قوناەۆ قابىلدايدى. سول كەزدە قوناەۆ سەرىكوۆتىڭ ۇلتىن سۇراعاندا، ول تاتارمىن دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇلاي ايتۋىنىڭ سەبەبى ءشامىلدى وسى كەزدەسۋدىڭ الدىندا سول كەزدەگى تسك كپلسم باستىعى شاقىرىپ الىپ، وسىلاي جاۋاپ بەرەسىڭ دەپ ەسكەرتىپ قويىپتى. ال، ءشامىل بولسا تارتىپكە باعىنادى» دەدى. ال، تاتار ەلىنىڭ كوپتەگەن كىتاپتارى مەن ماتەريالدارىندا ءشامىلدى، ونىڭ جەتىستىكتەرىن وزدەرىنە مەنشىكتەپ العاندىعىن كورۋگە بولادى («گاسىرلار اۆازى»، 2008 ج). اللاعا شۇكىر، تاتارلار ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىزعا ءالى ەشقانداي قۇرمەت كورسەتىپ ۇلگەرگەن جوق. ال، ماتەريالدارىندا ءشامىلدى «تاتار وليمپيونيكتەرى» دەگەن تىزىمگە دە قوسىپ قويىپتى.

ءشامىلدىڭ قولى نەگە دىرىلدەدى؟

ماماندار: «ءشامىل وليمپيادادان كەيىن تىم كوپ دەمالىپ قويدى، كۇرەستەن الىستاپ كەتتى»، - دەستى. ءشامىل بولسا: «جەڭىستەر مەنى ەلىكتىرمەيتىن بولدى. ءىشىم پىستى، ءىشىم بوساپ قالعانداي، شارشادىم...»، - دەپتى. سودان كەتتى. 1981 جىلعى ەۋروپا چەمپيوناتىندا - 5-ورىن، كسرو بىرىنشلىگىندە - 9-ورىن. ءشامىل: «مەن ەرەسەكتەر اراسىندا قازاقستان چەمپيونى اتانىپ كورمەپپىن. بۇل بىرىنشىلىك قاشان دا قۇراما جيىنىمەن ءبىر ۋاقىتقا تۇسپا-تۇس كەلەتىن. 1982 جىلى وداق قۇراماسىنا مەنى الماعان سوڭ، قازاقستان چەمپيوندىعىن يەلەندىم. بىراق بۇل اتاق ماعان ەشقانداي جەڭىس سەزىمىن سىيلاي المادى. سول ساتتە مەن ءوزىمنىڭ سپورتتىق جولىمدى توقتاتۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم»، - دەپتى.

سپورتپەن ەرتە قوشتاسۋ سەبەبىن سۇراعاندارعا ءشامىل: «اينالاسى ون ەكى جىلدىڭ ىشىندە ءبىراز جەڭىستەرگە دە، جەتىستىكتەرگە دە يە بولىپپىن. ال، سپورتشىنىڭ جاسى ۇلعايعان سايىن بابىن ساقتاۋى قيىن، ءارى ۇزاق ساپارلار، جارىستار كوپ ۋاقىتتى كەرەك ەتەدى، وتباسىنا كوڭىل بولۋگە دە بوگەۋ ءتارىزدى»، - دەگەن ەكەن («شاكىرتتەرىم جولىمدى جالعاستىرسا..» «لەنين تۋى» 1984 جىل، 4-اقپان).

1981 جىلدىڭ مامىر ايىندا ءبىر توپ سپورتشى كسرو ورتالىق پارتيا شەشىمىمەن بام-عا (بايكال امۋر ماگيسترالى) اتتاناتىن بولدى. بۇل بۇيرىق بولسا دا، ءشامىل ءۇيىمدى جوندەيمىن دەپ بارماي قالعان. وليمپيادادان كەيىن جۇلدەگەرلەردىڭ وزىنە ءۇش بولمەلى جاڭا پاتەردەن بەرىلگەندە، شامىلگە ەكى بولمەلى ەسكى ءۇي ءتيىپتى. بام-نان كەلگەن سوڭ ون كۇننەن كەيىن باپكەرلەر ءشامىلدى قۇرامادان شىعاردى. ستيپەنديا بەرۋدى دە توقتاتتى. وليمپيادا چەمپيونى اي سايىن 680 سوم الاتىن. ول كەزدە ءبىر ايلىق اسقاندا 150-200 سوم. («كۇرەسى سپەكتاكل ەدى» ت.جاكىتايۇلى)

قۇرامادان شىعارىپ قانا قويماي، ءشامىلدى سپورتتىڭ ماڭىنا دا جۋىتپاي قويدى. وعان قوسا ءشامىلدى ءتىپتى اۋعان سوعىسىنا دا الىپ كەتە جازداعان. ءشامىلدىڭ دوسى جاقسىباي بازىلباەۆ: «اۋعان جەرىنە اتتانۋدان باس تارتقانى ءۇشىن  ءشامىلدى قاماۋعا الادى. ۇيىنەن سۇيرەپ الىپ شىعىپ، تەمىرجول ۆوكزالىنىڭ قۋىس جاعىنداعى ءبىر ۆاگوننىڭ ىشىنە كىرگىزەدى. ونىڭ ىشىندە ءتورت ادام وتىرعان ەكەن. ول ءتورت ادام جاي وتىر دەيسىز بە وندا. ولار شامىلگە جابىلادى، بىراق اتاقتى بالۋان تورتەۋىن دە جىعادى. تورتەۋىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن ۇيەدى دە، ءوزى تەرەزەدەن شىعىپ قاشادى. ەڭ قىزىعى: وسى وقيعادان كەيىن شامىلگە ەشكىم ىزدەۋ سالمادى. ەگەر ول راسىمەن قىلمىسكەر بولىپ، مەملەكەتتىك مىندەتتەن قاشقان بولسا، ونى وكىمەتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ىزدەر ەدى. وسىدان كەيىن ۇيىنە كەلىپ جايبىراقات تۇرا بەردى. مۇمكىن وسى نارسە ءشامىلدى ءولتىرۋ ءۇشىن ىستەلىنگەن بولار. ويتكەنى وسىنداي اسا تالانتتى بالۋاندى كورە المايتىندار جەتىپ-ارتىلاتىن»، - دەپ اڭگىمەلەيدى.

ءشامىل اعامىزدىڭ جارى سۆەتلانا سەرىكوۆانىڭ ايتۋىنشا، اعامىز وسىنداي جاعدايلاردان  قاتتى شارشاعان. ونىڭ جايىن كۇندە قاسىندا بولعان زايىبىنان ارتىق كىم ءبىلسىن؟ سۆەتلانا سەرىكوۆا: «وليمپيادادان كەيىنگى ۋاقىتتا ءجيى جاراقات الاتىن بولدى. ءجاي عانا جاتتىعۋ بەلدەسۋىنىڭ وزىنەن ول سۇيەگىن سىندىرىپ كەلەتىن، ءبىر كۇنى قابىرعاسىن، ءبىر كۇنى بۇعاناسىن سىندىرىپ كەلەدى. ول كادىمگىدەي «شىتىناپ سىنا» باستادى. ەشقانداي دەمالىس بەرىلمەدى، باسشىلىقتى تەك جاڭا ناتيجەلەر قىزىقتىردى. ءشامىل: «مەن شارشادىم، ماعان جاي عانا باپكەردىڭ قىزمەتىن بەرىڭىزدەرشى، باسقا ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق»، - دەپ باستىقتارعا سان رەت ايتتى. بىراق ونىڭ ءوتىنىشىن ەلەگەن ەشكىم بولعان جوق» دەپ ەسكە الادى سول كەزدەگى جاعدايدى.

دەگەنمەن، جاناشىر جان تابىلدى. سول كەزدە قاپشاعايداعى سپورت مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى تويلىبەكوۆ ورىنباي بەيسەنبايۇلى ونى باپكەرلىك قىزمەتكە الادى. ورىنباي اعا مىناداي ەستەلىگىمەن ءبولىستى: «جۇمىسقا الۋ تۋرالى ءوتىنىش جازىپ وتىرعاندا ءشامىلدىڭ قولى قاتتى دىرىلدەدى. سوندا مەن: «ءشامىل-اۋ، قولىڭ نەگە دىرىلدەپ تۇر؟!»، - دەپ سۇرادىم. ءشامىل: «اعا، مەنىڭ ەكى بالام بار، ءسىزدىڭ ءۇش بالاڭىز بار. ءوزىم ءۇشىن ەمەس، ءسىز ءۇشىن قورقىپ وتىرمىن. قۇرتادى عوي، وسى ءۇشىن وسى ءۇشىن ءسىزدىڭ باسىڭىزدى الادى»، - دەدى. مەن ونى: «قورىقپا! سەن سياقتى ادامعا كومەكتەسپەگەندە، كىمگە كومەكتەسەمىن؟»، - دەپ سابىرعا شاقىردىم». وسى مەكتەپتە ءشامىل ءۇش جىل بويى جاسىرىن جۇمىس ىستەگەن ەكەن.

سول كەزدەرى ءشامىل ماسكەۋگە بارادى. وندا ول مەملەكەتتىك سپورت كوميتەتىنىڭ توراعاسى الەكساندر پارحومەنكونى جولىقتىرادى. ءشامىلدىڭ قانداي جاعدايدا جۇرگەنىن تۇسىنگەن ول: «مەن ءدال قازىر بۇيرىق بەرەمىن، سەن اۋىلىڭا قايتا بەر، بارعان سوڭ سپورت باسقارماسىنا كىرسەڭ، قۇراماداعى باپكەرلىك ورنىڭ دا، «ماسكەۋلىك ارنايى» جالاقىڭ دا دايىن تۇرادى»، - دەدى. بىراق ءشامىل ەكى كۇندە قۇجاتىن جيناپ، باسقارماعا بارعانىندا بىزدەگى باسشىلار ونىڭ ورنىنا باسقا بىرەۋدى تاعايىنداپ ۇلگەرىپتى. ونىڭ ايەلى سۆەتلانا پارحومەنكوعا زۆونداپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىرۋدى جالىندى، بىراق ول زۆونداماي قويدى. بۇل قازان ايىنىڭ سوڭى ەدى. كوپ ۇزاماي 22-قاراشا كۇنى ءشامىل قايتىس بولدى. بۇل ءشامىلدىڭ شىدامىنىڭ تاۋسىلعان شاعى بولعان شىعار دەپ پايىمدايدى ونىڭ جارى. ول سول كەزدەرى ءىشىن جالماپ بارا جاتقان رەنىشتى باسامىن دەپ قاتتى ءىشىپ تە كەتكەن ەكەن.

ءشامىل ءوز شاكىرتتەرىنىڭ جەتىستىگىن كورىپ كەتۋدى ارمانداپ ەدى... «ءبىر كەزدە ءوزىمدى تۇعىردىڭ بيىگىنە كوتەرگەن باپكەرلەرىم ءتارىزدى مەن دە باقىتقا كەنەلىپ تۇرسام...»، - دەپ ارمانداعان ەكەن ەر ءشامىل.

سانالى عۇمىرىن سپورتقا ارناعان ءشامىل وسى سالادان كەتكەن سوڭ ءتۇرلى كاسىپپەن شۇعىلدانىپتى. وتباسىن اسىراۋ ماقساتىمەن كاۋاپ تا ساتقان، جەمىس تە تاسىعان. جارى سۆەتلانا: «سپورتتان كەتكەن سوڭ ءشامىلدىڭ ىستەمەگەن جۇمىسى جوق. كوكونىس وسىرەتىن جۇمىسشىلاردىڭ بريگاديرى بولىپ، قاربىز وسىرۋگە كەتكەنى بار. 1989 جىل تولىعىمەن سوندا جۇمىس ىستەدى. كارىستەرمەن بىرگە دە ءجۇردى. ونىڭ قولىنان كەز-كەلگەن شارۋا كەلەتىن. جانە مۇندا ۇياتتى ەشنارسەسى دە جوق»، - دەيدى. دوستارىنىڭ ايتۋىنشا، «ول ءبىر ۋاقىتتا الما تاسۋمەن اينالىسىپتى. ناقتىراق ايتقاندا سول كەزدىڭ الىپساتارلارى قاراعاندىعا ۇلكەن جۇك كولىكتەرىمەن الما تاسيدى، جولدا ەشكىم توقتاتپاي، تاۋاردى سول كۇيىندە جەتكىزۋ ءۇشىن جۇرگىزۋشىنىڭ قاسىنا ءشامىلدى وتىرعىزىپ قويادى. بازارعا كىرگەننەن كەيىن عانا شامىلگە اقشاسىن بەرىپ، بوساتادى ەكەن».

الەمنىڭ ۇزدىك بالۋاندارىنىڭ ءبىرى الەكساندر مەدۆەد: «شامىلدە وسال جەر جوق. ونىڭ ەڭ ۇلكەن قاۋپى دە وسى وسالدىعىنىڭ بولماۋى. ءشامىل وسى بابىندا بولسا، ءبىر دۇركىننىڭ ورنىنا نەشە دۇركىن دەگەن ابىرويدىڭ اسقار بيىگىنەن كورىنە جاتار»، - دەپتى. الايدا، وليمپ شىڭىنا قايتا شىعۋ ءشامىلدىڭ ماڭدايىنا جازىلماپتى.

1988 جىلدىڭ 22-قاراشاسىندا ءشامىل سەرىكوۆ جارىق دۇنيەمەن قوشتاستى. سول كەزدە ول رەسپۋبليكا باپكەرلەرىنىڭ بىلىكتىلىك ارتتىرۋ كۋرسىندا تىڭداۋشى بولعان. دوسى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ ءشامىلدىڭ سول كەزدەگى جۇرگەن ورتاسى دا ناشار بولعانىن ەستىگەن ەكەن.

سونىمەن، قازاقتان شىققان وسىنداي تۇلعامىزعا ءبىز نە ىستەدىك؟ ونىڭ قازاققا جاسالعان ەڭبەگىنە وراي ءبىز لايىقتى سىي جاساي الدىق پا؟ ءتىپتى بۇل ماسەلە ايتىلماي دا جۇرگەن جوق. وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءبىر توپ سپورت ارداگەرلەرى ءباسپاسوز ارقىلى تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى مەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە ۇندەۋ جولداعان («ءشامىل ەسىمى ەل ەسىندە قالۋعا ءتيىس»، «جاس قازاق»، #27, 11 شىلدە 2008 جىل). اراسىندا ابىلسەيىت ايحانوۆ، ءامين تۇياقوۆ، امانجول بۇعىباەۆ، جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ، سەرىك ابدەناليەۆ، ەرماحان ىبرايىموۆ جانە بولات ءجۇمادىلوۆ سياقتى بەدەلدى تۇلعالار قول قويعان ۇندەۋدە ءشامىلدىڭ جەتىستىكتەرى تۋرالى ايتىلا كەلىپ، مىناداي باستامالاردى قولعا الۋ ۇسىنىلعان: ءشامىل سەرىكوۆتىڭ اتىنا كوشە بەرۋ، ءشامىل سەرىكوۆ تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتۋ، ەلىمىزدەگى سپورت مەكتەپتەرىنىڭ بىرىنە ءشامىل سەرىكوۆتىڭ ەسىمىن بەرۋ، ءشامىل سەرىكوۆتىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋ، ءشامىل سەرىكوۆ تۋرالى ەسكەرتكىش كىتاپ شىعارۋ، ءشامىل سەرىكوۆتى ەسكە تۇسىرۋگە ارنالعان ءداستۇرلى تۋرنير ۇيىمداستىرۋ جانە ءشامىل سەرىكوۆتىڭ ءومىر جولى تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ. ءدال وسى ۇسىنىستاردىڭ گازەتتە جاريالانعانىنا، مىنە ەكى جىلدان استى. جەكەلەگەن جاناشىرلاردىڭ كومەگىمەن ءشامىل سەرىكوۆتى ەسكە الۋعا ءتۋرنيرى وتكىزىلۋدە، جاعىندا عانا الماتىداعى الاتاۋ اۋدانىنىڭ «دارحان» ىقشام اۋدانىنداعى ءبىر كوشەگە ءشامىل ەسىمى بەرىلدى. ال، ۇندەۋدەگى باسقا ۇسىنىستار اياقسىز قالدى.

ءشامىل سەرىكوۆ اتىنداعى ءتۋرنيردىڭ العاشقى ەكەۋى چەمپيوننىڭ جۇمىس ىستەگەن جەرى رەتىندە قاپشاعاي قالاسىندا ۇيىمداستىرىلدى. ءۇشىنشى تۋرنير بىلتىر الماتىدا جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. بۇل يگى شارانى ۇيىمداستىرۋدا ءشامىل اعانىڭ دوستارىنىڭ ۇلەسى زور. وسىعان دەيىن باقىت مىرزاحمەتۇلى وتەگەنوۆ ءشامىل سەرىكوۆتىڭ اتىنداعى تۋرنير ۇيىمداستىرعان، بىراق كەيىن وعان جوعارىداعىلار «وزىنە ءوزى قول سالعان ادامعا وتكىزبەيسىڭ» دەپ توقتاتىپ تاستاعان بولاتىن. بىراق وسىدان ءۇش جىل بۇرىن جاقسىباي بازىلباەۆ شامىلگە بىرەۋلەر قاستاندىق جاسادى دەپ دالەلدەپ شىعىپ، تۋرنير قايتا جانداندى.

ءشامىلدىڭ ارتىندا وتباسى قالدى. ۇلكەن ۇلى تيمۋر قازىر «دينامو» سپورت كلۋبىندا باپكەر، ەلدار - مۋزىكانت. ءشامىل اعامىز دا كەزىندە اجەپتاۋىر ءان سالعان ەكەن.

گرەك-ريم كۇرەسىنەن قازاقتان شىققان تۇڭعىش الەم چەمپيونى  ءشامىل سەرىكوۆ تۋرالى

ءشامىل سەرىكوۆ 1956 جىلى ناۋرىزدىڭ 5-ءى كۇنى دۇنيەگە كەلگەن.

گرەك-ريم كۇرەسىنەن 57 كەلى سالماق دارەجەسىندە ونەر كورسەتكەن.

1970 جىلى كۇرەسپەن اينالىسا باستاعان.

1975 جىلى كسرو سپورت شەبەرى دارەجەسىن العان.

1978 جىلى حالىقارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى اتاعىن العان.

1979 جىلى ەڭبەگى سىڭگەن سپورت شەبەرى اتاعىن العان.

1978, 1980-82 جىلدارى كسرو چەمپيوناتىنا قاتىسقان.

1978 جىلى كسرو چەمپيونى اتاندى.

1979, 1980 جىلدارى حالىقارالىق تۋرنيرلەر جەڭىمپازى اتاندى.

1979 جىلى ەۋروپا چەمپيونى اتاندى.

1978, 1979 جىلدارى الەم چەمپيونى اتاندى. (مەكسيكا، اقش)

1980 جىلى وليمپيادا چەمپيونى اتاندى. (ماسكەۋ)

1980 جىلى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.

1988 جىلى 22-قاراشادا دۇنيەدەن وزدى.

«قازاق سپورتى» گازەتى