ماعجان “ۇلتشىل” دەلىنىپ قۋ¬دالانا باستاعاندا ونىڭ تۋعان-تۋىس¬تارىنا دا زاۋال كەلگەنى ءما¬لىم. ولاردى دا ىستەگەن قىزمەتتە¬رى¬نەن، وتىرعان ورىندارىنان قۋ¬دا¬لاۋ باستالادى. 1900 جىلى تۋعان ءىنىسى مۇحامەدجان دا اتامەكەنىنەن ومبى وبلىسىنىڭ شارباقكول اۋدانىنداعى ناعاشىلارىنا اۋا كوشپەكشى بولادى. ناعاشىلارى قاراۋىلدىڭ جاۋار اتاسىنان تا¬راي¬دى ەكەن. ءدال سول كەزدە قۋدالا¬نىپ جۇرگەن ماعجان دا ەلدە بو¬لىپ، ءىنىسىنىڭ كوشپەك نيەتىن قۇپ¬تايدى. بىراق ونى ءوز قولىمەن كو¬شىرىپ اپارۋعا ەسىل اقىننىڭ ءمۇم¬كىن¬شىلىگى بولماي، ونى ناعاشىلا¬رىنا تاپسىرىپ، ۇزاق ولەڭ جازىپ ءجى¬بەرەدى. ونىڭ مۇحامەدجانعا قا¬تىستى جەرلەرى تومەندەگىدەي:

ءبىر سەبەپپەن كەلىپ قالدىم بۇل جاققا،
ءدام جازبادى بارا المادىم ول جاققا.
كورمەسەم دە كوپ كىشىلىك سالەمىم-           
ناعاشىمىز ماحاڭ مەنەن قوجاققا.
…………………………………………………….
جيەنىڭىز قاجى جۇماباي اكەم دە،
ودان تۋعان نۇرماعامبەت، بەكەن دە.
سول ەكەۋدەن جەتى-سەگىز ءبىز بارمىز-
ءبارى جيەن، ءبارى سىزگە بوتەن بە؟
ءبارى جيەن، ءبارى ءسىزدىڭ قانىڭىز،
ءبارى ءسىزدىڭ شاشقان تۇقىم-تارىڭىز.
ءدام جازبادى، بارا المادىم بۇل جولى،
سالەمىمدى قابىل كورىپ الىڭىز.
سالەمنەن سوڭ، ناعاشى جۇرت اعامىز،
كىشى بولسا، كوزى اشىق دانامىز.
بارشاڭىزعا تاپسىرعانىم مەنىڭ دە،
قولىڭىزدا مۇحامەدجان بالاڭىز.     
ەسى بار ەد بايقاعانداي پارىقتى،
وڭدى-سولدى، قاراڭعىنى، جارىقتى.
كۇن تۋعان سوڭ ەتىگىمەن سۋ كەشىپ،

ماعجان “ۇلتشىل” دەلىنىپ قۋ¬دالانا باستاعاندا ونىڭ تۋعان-تۋىس¬تارىنا دا زاۋال كەلگەنى ءما¬لىم. ولاردى دا ىستەگەن قىزمەتتە¬رى¬نەن، وتىرعان ورىندارىنان قۋ¬دا¬لاۋ باستالادى. 1900 جىلى تۋعان ءىنىسى مۇحامەدجان دا اتامەكەنىنەن ومبى وبلىسىنىڭ شارباقكول اۋدانىنداعى ناعاشىلارىنا اۋا كوشپەكشى بولادى. ناعاشىلارى قاراۋىلدىڭ جاۋار اتاسىنان تا¬راي¬دى ەكەن. ءدال سول كەزدە قۋدالا¬نىپ جۇرگەن ماعجان دا ەلدە بو¬لىپ، ءىنىسىنىڭ كوشپەك نيەتىن قۇپ¬تايدى. بىراق ونى ءوز قولىمەن كو¬شىرىپ اپارۋعا ەسىل اقىننىڭ ءمۇم¬كىن¬شىلىگى بولماي، ونى ناعاشىلا¬رىنا تاپسىرىپ، ۇزاق ولەڭ جازىپ ءجى¬بەرەدى. ونىڭ مۇحامەدجانعا قا¬تىستى جەرلەرى تومەندەگىدەي:

ءبىر سەبەپپەن كەلىپ قالدىم بۇل جاققا،
ءدام جازبادى بارا المادىم ول جاققا.
كورمەسەم دە كوپ كىشىلىك سالەمىم-           
ناعاشىمىز ماحاڭ مەنەن قوجاققا.
…………………………………………………….
جيەنىڭىز قاجى جۇماباي اكەم دە،
ودان تۋعان نۇرماعامبەت، بەكەن دە.
سول ەكەۋدەن جەتى-سەگىز ءبىز بارمىز-
ءبارى جيەن، ءبارى سىزگە بوتەن بە؟
ءبارى جيەن، ءبارى ءسىزدىڭ قانىڭىز،
ءبارى ءسىزدىڭ شاشقان تۇقىم-تارىڭىز.
ءدام جازبادى، بارا المادىم بۇل جولى،
سالەمىمدى قابىل كورىپ الىڭىز.
سالەمنەن سوڭ، ناعاشى جۇرت اعامىز،
كىشى بولسا، كوزى اشىق دانامىز.
بارشاڭىزعا تاپسىرعانىم مەنىڭ دە،
قولىڭىزدا مۇحامەدجان بالاڭىز.     
ەسى بار ەد بايقاعانداي پارىقتى،
وڭدى-سولدى، قاراڭعىنى، جارىقتى.
كۇن تۋعان سوڭ ەتىگىمەن سۋ كەشىپ،
ەل-جۇرتىم دەپ سىزدەردى ىزدەپ،بارىپتى.    
بارىپ ءسىزدى اسقار پانا قىلىپتى،
پاناڭىزدا بالا تۇرمىس قۇرىپتى.
ءوز بالاڭىز، اقىلىڭىزدى ايتىڭىز،
البىرت ەدى، ەركە بالا قىلىقتى.
ماعجاننىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلى كەرەمەت بولعان. ونىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن جەرگە تاستاماي، ناعاشى جۇر¬تى مۇحامەدجاندى حان كو¬تەرىپ، جاقسى قارسى الادى. الايدا قازاقتىڭ “شاش ال دەسە باس العان” شولاق بەلسەندىلەرى سول جاققا دا جەتىپ، مۇحامەدجاندى “حالىق جا¬ۋى¬نىڭ قۇيىرشىعى” دەپ كورسەتىپ، ماعجان اتىلعان سوڭ، 1938 جىلعى ناۋرىز ايىندا ۇستاپ بەرەدى.
ماعجاننىڭ اكەسى بەكەننەن جەتى ۇل، ەكى قىز تاراعانىن بىلەمىز. ۇلداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى ءابا¬مۇسلىم، ودان كەيىن قاھارمان، ماعجان، مۇحامەدجان، ءسالىمجان، قالىمجان، سابىرجان، قىزدارى كۇلاندام مەن گۇلبارام عوي. وسى تۋىستارىنىڭ ىشىندە ماعجانعا ەڭ جاقىنى وزىنەن كەيىن تۋىپ، تەتە¬لەس وسكەن مۇحامەدجان بولعان سياقتى. ويتكەنى، جوعارىدا اتال¬عان ولەڭىندە ماعاڭ ول تۋرالى ءجۇ¬رەك تەبىرەنتەر جاقىندىقپەن جى¬لى سويلەگەنى كورىنىپ تۇر. ال باسقا تۋىستارىنا ولەڭ ارناپتى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىز. ونىڭ ۇستىنە ماع¬جان مۇحامەدجاننىڭ ۇلكەن ۇلى سايدالىنى دا باۋىرىنا سالعان عوي. بۇل بالانى زىليحا انامىز العاش رەت سوتتالىپ، كارەليادا جۇرگەن ماعجانعا الا بارعانى دا بار. بۇل ونىڭ ماعجانعا بارعان العاشقى ساپارىندا بولسا كەرەك، ول كەزدە سايدالى 4-5 جاستا ەكەن. جولاي ماسكەۋدە قونعان ۇيىندەگى قوجايىندار زىليحاعا ول جاققا بالانى اپارماۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ويتكەنى جول اۋىر، جەر باتپاق، ساز، ۇلكەن ادام زورعا جۇرگەندە بالانى قالاي الىپ جۇرمەكسىڭ دەپ جاناشىر جاندار بىلگىرلىكپەن اقىل بەرەدى. سودان امالسىز، زى¬ليحا بالانى سول ۇيگە تاستاپ كە¬تەدى. جارتى ايدان ارتىق جول ءجۇرىپ كەلسە تومپاڭداعان ءسابي الگى ۇيگە ۇيرەنىپ قالىپتى. ال ءۇي يەلەرى، ورىس كىسىلەرى ەكەن، بالانى كەرەمەت ماقتاپ، نە دەگەن اقىلدى، ۇقىپتى، ءبىر ايتقانىڭدى قاعىپ الادى، جارىقتى ءوشىر، سۋدى باسىپ ءجۇر دەسەڭ قالت جىبەرمەيدى، جى¬لاعان دا جوق، تەنتەك تە بولعان جوق، عاجاپ بالا ەكەن دەسىپ، قاتتى تاڭ قالادى.
سودان ەلگە جەتكەنشە بالا قات¬تى اۋىرادى. ءوزى دە قۋعىنداۋدا بولىپ، تۇراقتى ورىن تابا الماي جۇرگەن زىليحا امالسىزدان ونى ەلدەگى اكە-شەشەسىنە جەتكىزەدى. ءۇي¬گە كەلگەن سوڭ سايدالى كوپ ۇزاماي قايتىس بولىپتى. سوندا، اناسى¬نىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونىڭ ار¬قاسى قاپ-قارا بولىپ كەتكەن ەكەن. بىلەتىندەر مۇنى كوز تيگەننەن بولاتىن دەرت ەكەنىن ايتىپتى… ماسكەۋلىك جازىقسىز جانداردىڭ بالانى ماقتايمىز دەپ قاتتى سۇق¬تان¬عانى، ءسويتىپ ۇلكەن قايعى اكەل¬گەن كورىنەدى...
مۇحامەدجاننىڭ ءوزى ساۋاتتى، ەتى ءتىرى، ەستى ازامات بولعان. اعاسى قۇساپ الىسقا شىعىپ وقىماسا دا اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشىپ، ودان اكەسى بەكەن بولىس بالا¬لارىن وقىتۋعا ورىس مۇعالىمىن جالداعاندا سودان جاڭاشا دا وقى¬عان ەكەن. كەڭەس وكىمەتى كەلگەن جىلداردا ول اۋىلدى جەرلەردەگى ساۋات اشۋ مەكتەبىنە مۇعالىم بو¬لادى. ارتىنان، قىزىلجارداعى سوۆپارتشكولادا” وقىعانى بار. بىراق ءوزى كەيىن: “بەكەننىڭ جەتى ۇلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جۋاسى مەن ەدىم”، دەپ وتىرادى ەكەن جا¬رىقتىق…
مۇحامەدجان ايداۋعا تۇسكەن العاشقى ايلاردا قاتتى قينالادى. قيىن جۇمىستى كورمەگەن بايدىڭ باعلان بالاسى قاقاعان قىستا جۇقا كيىممەن كومي ايماعىنداعى اعاش كەسۋ جۇمىستارىندا ولۋگە از قالا¬دى. بىردە قاتتى اۋىرىپ، ساني¬تارلىق بولىمگە جەتكىزىلەدى. ء“ول¬مەگەن قۇلعا ءولى بالىق كەزدەسەدى”، دەمەكشى سونداعى ءبىر دارىگەر مۇنىڭ اتى-ءجونىن، شىققان تەگىن بىلگەن سوڭ جۇرتتىڭ كوزىن الا بەرىپ، باس سالىپ قۇشاقتاپ، كوزىنە جاس الادى. سويتسە… الگى تاتار دارىگەر ماعجاندى بىلەدى ەكەن… ءسويتىپ، الىپ اعاسىنىڭ شاپاعاتى تار جەردە دە ىنىسىنە ءتيىپتى.
وكىنىشكە قاراي، مۇحاڭ ارتى¬نان سول دارىگەردى اۋزىنان تاستا¬ماي ايتىپ وتىرعانىمەن، بىزگە اڭگىمە ايتقان قىزى رايحان اپاي ونىڭ ەسىمىن ەسىنە تۇسىرە المادى.
دارىگەردىڭ شاپاعاتىمەن مۇ¬حامەدجان جەڭىلىرەك جۇمىسقا، ياعني اسكەردىڭ اتىن باعۋعا اۋىس¬تىرىلادى. قازاق ات باعۋدىڭ ءجو¬نىن جاقسى بىلەدى ەمەس پە، ول وسى جەرگە جاقسى ءسىڭىپ، كىلەڭ وفي¬تسەر¬لەردىڭ جاراۋ اتتارىن باعۋعا اعا جىلقىشى بولىپ “جوعارىلا¬تى¬لادى”. سول جۇمىستى قاشان ءتۇر¬مەدەگى ۋاقىتى بىتكەن 1948 جىلعا دەيىن اتقارادى. ەلگە كەلگەندە قات¬تى قالجىراعان ەمەس، جاقسى كۇتىمدە بولعان ادام قۇساپ كەلەدى. سوندا تاڭ قالعاندارعا مۇحاڭ: “اق سۇلىنىڭ ارقاسىندا امان قالدىم عوي”، دەيدى ەكەن. سويتسە… مۇحاڭ اتتارعا بەرگەن اق سۇلىنىڭ ءبىرازىن وزىنە ءپىسىرىپ، جەپ الادى ەكەن…
مۇحامەدجاننىڭ ءۇش ۇل، ءۇش قى¬زى بولعان. بىراق ءۇش ۇلى دا ەرتە قايتىپ (ىشىندە ماعجاندا بولعان سايدالى دا بار), ءۇش قىزى عانا امان ەرجەتەدى. سونىڭ ۇلكەنى دارحانا رەسەيدىڭ ومبى قالا¬سىندا تۇرعان، بەرتىن قايتىس بولا¬دى، بالا-شاعاسى بار. ەكىنشىسى گۇل¬قانىس الماتى قالاسىندا. قا¬زىرگى فاميلياسى – بەكىشەۆا. ونىڭ دا بالا-شاعاسى مول. كىشى قىزى رايحانانىڭ دا التى بالاسى بار. اكەسىن 1938 جىلى بۇل قىر¬قىنان شىقپاي تۇرعاندا الىپ كەتىپ، 1948 جازدا، 10 جاستان اس¬قاندا العاش رەت ەلگە كەلگەندە ءبىر-اق كورىپتى. اكەمىزدىڭ مىنەزى سال¬ماقتى، بىراق كىسىدەن قايمىقپاي سويلەيتىن وجەت ەدى، دەيدى ول. ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن دىبىسىن سىرتقا شىعارماي، دومبىراعا قوسىپ، ىڭىلداپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. ءبىر جىلى حامزا ابدۋللين قوناققا كەلىپ، “باتىر بايان” پوەماسىنىڭ تولىق ءماتىنىن اكەلىپ بەرىپتى. سول قولىنا تيگەن كۇندەرى قاتتى كۇيزەلىپ، مۇڭعا باتىپ ءجۇر¬گەن ەكەن، اعامىز. ارينە، ول كەز¬دەردە ماعجان ءالى اقتالماعان، ەسى¬مىن دە ەشكىم كوپ بىلمەيدى...
ايداۋدان قايتقان جىلى شار¬باقكول اۋدانىنان ساسىقكولدەگى ەلىنە ءىنىسى ءسالىمجان كوشىرىپ اكە¬لە جاتقان جولدا، ومبى وبلىسى¬نىڭ ەسىلكول اۋدانىنداعى قاسقا¬ات اۋىلىندا تۇراتىن قايىن جۇر¬تىنا تۇستەنەدى. ولار سول جەردەگى بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاعان، كۇيلى تۇرمىستاعى ادامدار ەكەن، مۇحاڭا وسىندا قال دەپ قولقا سالادى. الىس ايداۋدان، ءتۇرلى قيىندىقتان كەلە جاتقان ادام جىلى شىراي¬دى، جاقسى جەردى قيماي، سوندا تۇرىپ قالادى. سودان ۇزاق جىلدار بويى پوشتاشى بولىپ ىستەپ، 1982 جىلى 82 جاسىندا دۇنيە سالادى.
اقساقال ورتانشى قىزى گۇل¬قانىستىڭ ءبىر ۇلىن اسىراپ العان ەكەن. ول ەرجەتكەن سوڭ تاراز قا¬لاسىنا تۇرمىسقا شىققان اپاسى¬نىڭ جانىنا كوشىپ، وسى بيىل عانا قايتىس بولادى. ارتىندا بالا-شاعاسى قالعان.
بىزگە اڭگىمە ايتقان كىشى قىزى رايحانا قازىر قىزىلجار قالاسىن¬دا تۇرادى. جولداسى ايتەن سمايى¬لوۆ ماعجان اۋدانىنداعى ءدۇي¬سەكە اۋىلىندا مەكتەپ ديرەك¬تورى بولعان، قازىر زەينەتتىك دە¬مالىستا.
مىنە، ماعجاننىڭ ءبىر ءىنىسىنىڭ تاعدىرى وسىنداي.

جاقسىباي سامرات.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 27 مامىر 2009 جىل