ابدىۋاقاپ قارا. مۇستافا شوقايدىڭ تاريحي تۇلعاسىنىڭ باعالانۋى
قازاقستاننىڭ كەڭەستەر وداعىنان تاۋەلسىزدىگىن الۋىنا بيىل 20 جىل تولىپ وتىر. سوندىقتان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستان وسى اتاۋلى جىلدى جان-جاقتى مەرەكەلەۋگە دايىندالۋدا. بۇل راسىندا دا وتە ورىندى. ويتكەنى عاسىرلاردان كەيىن ارەڭ قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولۋى ءۇشىن مۇنىڭ حالىققا، اسىرەسە جاس ۇرپاققا ءجىتى ءتۇسىندىرىلۋى قاجەت. سوندا عانا ەل بولىپ، حالىق ولىپ ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جۇمىس ىستەي الامىز. بۇل ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانى جاقسى ءتۇسىنۋ قاجەت.
وسى ورايدا اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان ارىستارىمىزدى، ۇلى تۇلعالارىمىزدى ءاردايىم ەسكە الىپ قۇرمەتتەگەن دۇرىس. مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا تاريحي تۇلعالار اراسىندا سانالى عۇمىرىن قازاقستان جانە تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ارناعان مۇستافا شوقايدىڭ ورنى بولەك. وكىنىشكە وراي، كەڭەستىك كەزەڭدە ءتۇرلى جالالار جاۋىپ ات ايدار تاعىلىپ ەسىمىنە تيىم سالىنعان مۇستافا شوقايعا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن 20 جىل وتسە دە الىتولىق باعاسىنىڭ بەرىلمەي جاتقاندىعى وكىنىشتى. ءبىز وسى ماقالامىزدا شوقايعا كەڭەستىك كەزەڭدە قالاي كۇيە جاعىلعانى جانە بۇل كۇيەنى جويۋ بارىسىندا قازاق زيالىلارىنىڭ جۇرگىزگەن كۇرەسى تۋرالى توقتالماقپىز.
قازاقستاننىڭ كەڭەستەر وداعىنان تاۋەلسىزدىگىن الۋىنا بيىل 20 جىل تولىپ وتىر. سوندىقتان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستان وسى اتاۋلى جىلدى جان-جاقتى مەرەكەلەۋگە دايىندالۋدا. بۇل راسىندا دا وتە ورىندى. ويتكەنى عاسىرلاردان كەيىن ارەڭ قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولۋى ءۇشىن مۇنىڭ حالىققا، اسىرەسە جاس ۇرپاققا ءجىتى ءتۇسىندىرىلۋى قاجەت. سوندا عانا ەل بولىپ، حالىق ولىپ ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جۇمىس ىستەي الامىز. بۇل ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانى جاقسى ءتۇسىنۋ قاجەت.
وسى ورايدا اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان ارىستارىمىزدى، ۇلى تۇلعالارىمىزدى ءاردايىم ەسكە الىپ قۇرمەتتەگەن دۇرىس. مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا تاريحي تۇلعالار اراسىندا سانالى عۇمىرىن قازاقستان جانە تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ارناعان مۇستافا شوقايدىڭ ورنى بولەك. وكىنىشكە وراي، كەڭەستىك كەزەڭدە ءتۇرلى جالالار جاۋىپ ات ايدار تاعىلىپ ەسىمىنە تيىم سالىنعان مۇستافا شوقايعا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن 20 جىل وتسە دە الىتولىق باعاسىنىڭ بەرىلمەي جاتقاندىعى وكىنىشتى. ءبىز وسى ماقالامىزدا شوقايعا كەڭەستىك كەزەڭدە قالاي كۇيە جاعىلعانى جانە بۇل كۇيەنى جويۋ بارىسىندا قازاق زيالىلارىنىڭ جۇرگىزگەن كۇرەسى تۋرالى توقتالماقپىز.
وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، شوقايدىڭ ساياسي كۇرەسىنىڭ باستى ماقساتى - تۇركىستانداعى كەڭەس بيلىگىنىڭ ورنىنا تاۋەلسىز ۇلتتىق باسقارۋ جۇيەسىن ورناتۋ ەدى. سول سەبەپتى شوقاي كەڭەستەر ءۇشىن رەجيم قارسىلاسى ەدى. سوندىقتاندا ماسكەۋ ونىڭ ومىرىمەن يدەيالارى تۋرالى مالىمەت تاراتۋعا تيىم سالدى. كەڭەس يدەولوگياسى بويىنشا شوقاي «حالىق جاۋى» دەپ جارياالاندى.
شوقاي تۋرالى قاتاڭ تيىم-شەكتەۋلەردىڭ قاجالا باستاۋى كەڭەستەر وداعى قۇلاۋعا بەت العان 1990 جىلداردىڭ باسىنا ءدوپ كەلەدى. بىراق بۇل پروتسەسس بىردەن جۇزەگە اسا قويمادى. شوقايدى حالىق جاۋىنان حالىق قاھارماندىعىنا كوتەرگەن پروتسەسس قازاق زيالىلارىنىڭ وتە ساق جانە باتىل ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى.
كەڭەستەر وداعىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىنەن باستاپ-اق شوقايدىڭ شىعارمالارىنىڭ باسىلۋىنا، تاراتىلۋىنا جانە ءتىپتى وقىلۋىنا تيىم سالىندى. بۇل تيىمدارعا مويىنسۇنباعاندار، ءسىرا ونىڭ اتىن اتاعاندار قاتاڭ تۇردە جازالاندى. «حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن شوقايعا بايلانىستى مالىمەتتەر وقۋلىقتار مەن ەنتسيكلوپەديالارعا كىرمەي قالدى. سول سەبەپتى قازاقستان مەن قازاق حالقىنا قاتىستى بارلىق ماعلۇماتتاردى قامتۋ ءۇشىن ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىرىلىپ دايىندالعان 12 تومدىق قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا شوقاي تۋرالى ەشقانداي مالىمەتكە ورىن بەرىلمەدى.
تاريح كىتاپتارىندا شوقاي وتانىن ساتقان وپاسىز رەتىندە كورسەتىلدى. كەڭەس داۋىرىندە قازاقستاننىڭ رەسمي تاريحى بولىپ سانالعان "قازاقسسر" تاريحى اتتى ەڭبەكتە تۇركىستان اۆتونومياسىنا بايلانىستى وقيعالار باياندالىپ جاتقاندا شوقايدىڭ قارسى توڭكەرىسشىل ەلەمەنت ەكەندىگىنە باسا نازار اۋدارىلدى. 1961 جىلىالماتىدا جارىق كورگەن "قازاقسسرتاريحى" اتتى ەڭبەكتە شوقايعا بايلانىستى مىنا جولداردى كەزدەستىرەمىز: "...سونىمەن قاتار اعىلشىن يمپەرياليستتەرىنىڭ نۇسقاۋلارىمەن 1917 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا قوقاندا قوقان اۆتونومياسى دەگەن ءبىر اۆتونوميا قۇرىلدى. بۇل كەرتارتپا-توڭكەرىسشىل وكىمەتتىڭ ىشىندە وزبەك بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدارىمەن قاتار قازاق ۇلتشىلدارى م.تىنىشباەۆ پەن م.شوقاەۆ ورىن الدى."
"قازاق سسر تاريحىنداعى" وسى تۇجىرىم اسا ماڭىزدى. ويتكەنى ول ەڭبەك كەڭەستەردىڭ قازاقستان تاريحى تۋرالىرەسمي كوزقاراسىن بايقاتادى. "قازاق سسر تاريحى" سىندى رەسمي تاريح كىتاپتارى كومپارتيانىڭ كوزقاراستارى مەن پرينتسيپتەرىن كورسەتۋ بارىسىندا، پارتيانىڭ مۇقيات باقىلاۋىندا دايىندالادى.
كەڭەس يدەولوگياسىن كوممۋنيستتىك پارتيا بەلگىلەگەندىكتەن پارتيا باسشىلارى وزگەرگەن سايىن يدەولوگيادا دا وزگەرىستەر بولىپ وتىردى. سوعان مەزگىلدەس قازاق سسر تاريحى دا وزگەرتىلىپ تۇردى. تۇڭعىش قازاق سسر تاريحى 1943 جىلى جارىق كوردى. بىراق ءىى-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بۇل كىتاپتا جاڭساق پىكىرلەر ورىن العانى العا تارتىلىپ، قايتا جازۋعا شەشىم قابىلداندى. 1948 جىلى قازاق سسر تاريحىنىڭ ەكىنشى نۇسقاسى جاريالاندى. بىراق كەيىننەن بۇل كىتاپتا زياندى دەپ تابىلدى. 1978 ءجىلىۇشىنشى جانە سوڭعى نۇسقاسى جازىلىپ، وقىرمانداردىڭ نازارىنا ۇسىنىلىدى. قازاق سسر تاريحى سەكىلدى ماڭىزدى كىتاپتاردىڭ مازمۇنىن قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى يدەولوگيا حاتشىسى تەكسەرىپ وتىردى.
بۇلار دا جاعىمسىز پىكىر بىلدىرىلگەن شوقاي تۋرالى ارقانداي ءبىر ادامنىڭ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ارقانداي ءبىر ماتەريالدى جاريالاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى كەڭەستەر وداعىنىڭ مۇشەسى بولىپ سانالاتىن ءبىر ەلدىڭ تاريحىنا بايلانىستى كەڭەس يدەولوگياسى بويىنشا جازىلعان تاريح كىتاپتارى زەرتتەۋشىلەر مەن تاريحشىلار ءۇشىن جول كورسەتۋشى ءبىر كومپاس قىزمەتىن اتقارادى. وعان قاراي تاريح باعالانۋعا ءتيىستى ەدى. سوندىقتان، ايتالىق، قازاقستانعا قاتىستى شىعارىلاتىن تاريح كىتاپتارى مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ءنار الاتىن بۇلاعى "قازاق سسر تاريحىنان" بولىپ تابىلادى. قازاقستان ازاماتتارى، اسىرەسە عالىمدار مەن ونەر قايراتكەرلەرى سونداي-اق، اقىن-جازۋشىلار مەن كوممۋنيزمنىڭ بولاشاق قۇرۋشىلارى دەپ ايتىلعان جاستار سول كىتاپتىڭ كوزقاراستارىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەدى. سول سەبەپتى "قازاق سسر تاريحىندا" كەرتارتپا-توڭكەرىسشىل دەپ سيپاتتاما بەرىلگەن شوقاي تۋرالى سوزقوزعاۋ استە مۇمكىن ەمەس ەدى.
كەڭەستىك قازاقستاننىڭ رەسمي تاريحىندا تيىم سالىنعان تەك شوقايمەن تۇركىستان اۆتونومياسى ەمەس ەدى. الاشوردا قوزعالىسى مەن جەتەكشىلەرىنەدە تيىم سالىندى. الايدا، الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى بيلىك بولشەۆيكتەر قولىنا وتكەننەن كەيىن شوقاي سەكىلدى شەتكە شىعىپ كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا، ولارمەن بىرگە ىستەسۋدى تاڭداپ، قازاقستاندا كەڭەستىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ۇلتتىق سيپات الۋىنا ماڭىزدى ۇلەس قوستى. ولار اسىرەسەع وقۋ-اعارتۋ، عىلىم جانە ونەر سەكىلدى سالالاردا وراسان ەڭبەك ەتتى. سوعان قاراماستان 1925 جىلدان باستاپ الاشوردا مۇشەلەرى كەڭەستىك اكىمشىلىك ورىندارىنىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىراي باستادى. 1930-1932 جىلدارى جۇرگىزىلگەن ءارتۇرلى سوتتاردا الاشوردانىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى حالىق جاۋى جانە شەتەلدەردىڭ تىڭشىلارى دەگەن ايىپتار تاعىلىپ باس بوستاندىعىنان ايرىۋ، جەر اۋدارۋ نەمەسە ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. بۇل سوتتاردىڭ قارماعىنا ىلىكپەي امان قالعاندارى 1937-1938 جىلدارداعى رەپرەسسيالار كەزىندە قىرعىندالدى. الاشوردا قوزعالىسى مەن ونىڭ جەتەكشىلەرى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ەڭبەكتەر جازۋعا دا 1935 جىلدان باستاپ تيىم سالىندى.
شوقاي بۇل جاعدايدى توسىرقامايدى. ونىڭ ويىنشا كەڭەس بيلىگىندەگى حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىن كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ بەيتاراپ جازۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى ولار، جالپى العاندا،تاريح عىلىمىندا بەيتاراپتىلىقتى قابىلدامايدى. سوندىقتان ولار تاريحتى تاپ كۇرەسى ءۇشىن ءبىر قۇرال رەتىندە پايدالانۋعا بەيىم تۇردى. شوقاي تاريحتىڭ تەك وتكەننەن سىر شەرتەتىن عىلىم عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بولاشاققا باعىت-باعدار بەرۋگە جارايتىن ءبىر قۇرال ەكەندىگىنە كەڭەستىك تاريحشىلارىنىڭ وتە جاقسى بىلگەندىگىنە باسا كورسەتەدى.
ساياسي قىزمەتتەرىمەن كوزقاراستارىنا بايلانىستى كەڭەستەر وداعىندا ات-ايدار تاعىلىپ قىلمىسكەر اتانعان شوقاي عانا ەمەس ەدى. ونىڭ تۋىستارى دا رەجيم ءۇشىن كۇدىكتى ادامدار ساناتىنا جاتقىزىلدى. ول ءۇشىن شوقايدىڭ كوزقاراستارىن قولداپ-قولداماۋ قاجەتتى ەمەس ەدى. ونىڭ، ياعني حالىق جاۋىنىڭ تۋىسى بولۋ ءارتۇرلى جازامەن قىسىمعا ۇشىراۋ ءۇشىن جەتىپ جاتتى. سول سەبەپتى شوقايدىڭ جاقىندارى كەڭەستىك ورىنداردىڭ قىسىمىنا تاپ بولدى.
كەڭەستەر وداعىندا قانداي دا ءبىر سەبەپكە بايلانىستى شوقايدىڭ اتى اتالا قالسا، ارتىنان مىندەتتى تۇردە جاعىمسىز سيپاتتاردا بىرگە ايتىلاتىنداعدى قالىپتاستى. وعان كوبىنەسە كەڭەستىك تۇركى تىلدەس رەسپۋبليكالارىندا اۋىر ايىپتاۋلار بولىپ تابىلاتىن تۇرىكشىل، يسلامشىل، ۇلتشىل نەمەسە الەم بۋرجۋازياسىنىڭ تىڭشىسى سەكىلدى تەڭەۋلەر جاپسىرىلدى.
شوقايعا قارسى كەڭەستىك ۇگىت-ناسيحات 1968 جىلى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. سول جىلى كگب وفيتسەرى سەرىكشاكىباەۆتىڭ شوقاي تۋرالى جازعان "ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى" اتتى پوۆەسى جارىق كوردى. دەرەكتى پوۆەست ەكەنى العا تارتىلعان بۇل شىعارما شوقايدى شەن-شەكپەن ءۇشىن ەلىن ناتسيستتەرگە ساتقان وپاسىز رەتىندە كورسەتۋگە باعىتتالدى. كەڭەس داۋىرىندە شوقاي تۋرالى تيىم سالىنباعان دارا باسىلىم بولىپ تابىلاتىن بۇل پوۆەست شوقايدىڭ ناتسيستتەردىڭ تۇرمەسىنەن فاشيستىك گەرمانيانىڭ شىعىس ءمينيسترى الفرەدروزەنبەرگكە حات جازۋىمەن باستالادى. حاتىندا شوقاي تۇركىستاندى تەك گەرمانيانىڭ قۇتقارا الاتىندىعىنا سەنەتىندىگىن، سول سەبەپتى تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركى تەكتەس كەڭەس اسكەرلەرىنەن كومەكشى وتريادتار جاساقتاپ، نەمىس ارمياسىنا كومەكتەسكىسى كەلەتىندىگىن بىلدىرەدى. وسىلايشا شوقايدى فاشيستتىك بيلىك استىنداعى تۇركىستانعا باسشى بولۋ ءۇشىن ەلىن ناتسيستتەرگە بودان ەتۋگە تىرىسقان ساتقىن رەتىندە كورسەتۋگە باعىتتالعان وقيعالار تىزبەگى ءوربيدى. پوۆەست بويىنشا شوقاي جاقىن سەرىگى ءۋالي كايۋم حان بەرگەن ۋ سالدارىنان ءولىپ سازايىن تارتادى.
شاكىباەۆتىڭ پوۆەسىن قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ جازعاندىعى راس بولعانىمەن، پايدالانعان دەرەكتەرىندەگى قاتەلىكتەر ونى جاڭساق ۋاقيعالار قۇراستىرۋىنا جەتەلەدى. شاكىباەۆ راس تاعى كۇماندى كەڭەستىك دەرەكتەردى قولداندى. بۇل دەرەكتەردىڭ كوپشىلىگى سوعىستان كەيىن كەڭەستەرگە قايتارىلعان لەگيون مۇشەلەرىنىڭ كگب تەرگەۋىندە بەرگەن جاۋاپتارىنىڭ حاتتامالارىەدى. تەرگەۋدە قىسىم استىندا اسكەرلەردەن الىنعان مالىمەتتەردىڭ كوپشىلىگى شىندىققا ساي كەلمەيدى. شاكىباەۆ پوۆەسىن وسى جاڭساق مالىمەتتەر بويىنشا قۇراستىردى. پوۆەستە شىندىققا قايشى كەلەتىن كوپتەگەن مالىمەتتى كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، پوۆەستىڭ باسىندا شىعىس ءمينيسترى روزەنبەرگكە حات جازعان شوقاي ءبىر جىلدان بەرى تۇرمەدە وتىرادى. الايدا، شوقاي ەشقاشان تۇرمەگە وتىرماعان. شوقاي تەك ءۇش اپتاداي پاريج ماڭىنداعى كومپيەن لاگەرىندە تۇتقىندا قالدى. ول جەر دە تۇرمەدەن گورى ءبىر وقۋ لاگەرى سەكىلدى ەدى. سونداي-اق بۇل جەردەگى پىكىرتالاس ورتاسى شوقايعا وتە ۇنايدى. سونىمەن قاتار ول كەزدە ءالى شىعىس مينيسترلىگى قۇرىلماعان بولاتىن جانە روزەنبەرگ دە مينيستر ەمەس ەدى. پوۆەستە شوقايدىڭ پەتەربۋرگتە زاڭ فاكۋلتەتىندە كەرەنسكي مەن بىرگە وقىعانى ايتىلادى. شىندىعىندا ەكەۋىنىڭ ءبىر ۋاقىتتاردا ستۋدەنت بولۋلارى مۇمكىن ەمەس. كەرەنسكي وقۋىن بىتىرگەننەن كەيىن شوقاي پەتەربۋرگكە كەلدى. ويتكەنى، 1881 جىلى 22 ءساۋىر كۇنى تۋىلعان كەرەنسكي شوقايدان 11 جىل بۇرىن پەتەربۋرگ ۋنيۋەرسيتەتىنە تۇسكەن. شاكىباەۆتىڭ كىتابىندا شوقايدىڭ اعىلشىن تىڭشىلارىمەن جۇمىس ىستەگەنى العا تارتىلادى. شوقايدىڭ ەشبىر ەلگە تىڭشىلىق ىستەمەگەنى بەلگىلى. شاكىباەۆ شوقايدىڭ ەۋروپاعا جۇبايى ماريانىڭ قالاۋى بويىنشا كەلگەنىن العا تارتادى. شوقايدىڭ ەۋروپاعا ءوز ىقتيارىمەن ساياسي كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن كەلگەندىگى شوقاي تۋرالى زەرتتەۋلەردە بۇگىنگى تاندا ناقتى ءمالىم بولىپ وتىر. اتالعان كىتاپتا ءۋالي كايۋمنىڭ شوقايعا "ياشتۇركىستان" جۋرنالىن شىعارۋعا كومەكتەسكەنى اتالىپ وتىلەدى. بۇل سوزدىڭدە ەشبىر قيسىنى جوق. ويتكەنى، شوقاي "ياشتۇركىستان" جۋرنالىن شىعارىپ تۇرعان جىلدارىندا (1929-1939) ءۋالي كايۋمدى تانىمايتىن ەدى.ولار جۋرنال توقتاعاننان كەيىن، سوعىس جىلدارىندا تانىسادى. تۇركىستان لەگيونى تۋرالى پىكىردى العاش شوقاي ايتقان ەكەن. شوقايدىڭ بۇل پىكىردى ايتقاندىعى تۋرالى ەشقانداي ماعلۇمات جوق. قايتا كەرىسىنشە شوقايدىڭ ناتسيستىك تۇتقىن لاگەرلەرىندە العاش رەت بولعاننان كەيىن تۇتقىن اسكەرلەردىڭ مايدانداردان قايتارىلۋى جانە وقۋلارعا جىبەرىلۋى تۋرالى ۇسىنىستار جاسالعاندىعى جونىندە مالىمەتتەر بار. سونىمەن قاتار شوقاي لەگيون جوباسىنا قارسى بولعان. سول سەبەپتىدە قايتىس بولادى. شاكىباەۆتىڭ العا تارتۋىنا قاراعاندا، شوقاي اعىلشىندار مەن كەلىسە الماعاندىقتان تۇتقىندالعان. شوقايدىڭ تۇتقىندالۋ سەبەبى تەك كەڭەستەرگە قارسى بولۋىەدى. شاكىباەۆ رومانىندا شوقايدىڭ لەگيونەرلەردى ۇيىمداستىرۋ ىسىنە بار جان-تانىمەن كىرىسىپ، بۇل ءىستىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا العانىن العا تارتادى. بۇل پىكىر شىندىققا تولىقتاي قايشى كەلەدى. ويتكەنى، شوقاي ناتسيستتەر مەن اسكەري سالادا ىنتىماقتاسۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولاتىن. پوۆەست بويىنشا زاكي ءۋاليدي پاريجگە العاشرەت 1937 جىلى كەلەدى جانە
ونى بەرلينگە الىپ بارىپ، عاليمجان يدريسيمەن بىرگە "ياش تۇركىستان" جۋرنالىن شىعارۋ ءىسىن تاپسىرادى. ءۋاليدي ستامبۋلعا كەتكەنگە دەيىن يدريسي ەكەۋى جۋرنالدى شىعارۋ ىسىنە جاردەمدەسەدى. بۇل پىكىرلەردىڭ شىندىقپەن ەشقانداي بايلانىسى جوق. ءۋاليدي پاريجگە العاش رەت 1937 جىلى ەمەس، 1922 جىلدىڭ سوڭىندا كەلەدى. كەيىن تۇركياعا كەتىپ قالادى. سونداي-اق ول ەشقاشان "ياش تۇركىستان" جۋرانلىندا قىزمەت اتقارمادى. روماندا سونىمەن قاتار شوقايدىڭ ولىمىنەن كەيىن تۇركىستاندىق بوسقىنداردىڭ زاكي ءۋاليديدى تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنە جاقىنداتپاعانى تۋرالى پىكىر ايتىلادى جانە 20 مامىر كۇنگى (جىلىكورسەتىلمەيدى) تاسس حابار اگەنتتىگىنەن ءۇزىندى الىنىپ، تۇرىك پوليتسياسىنىڭ فاشيستىك ۇيىم مۇشەلەرى نيحالاتسىز، وعۋز تۇرككان جانە زاكي ءۋاليديدىڭ ۇيلەرىنە ءتىنتۋ جۇرگىزگەنىنە توقتالادى. جازۋشى بۇل جەردە دە شىندىقتان الشاقتاپ كەتەدى. ءۋاليدي سوعىس كەزىندە گەرمانياعا ەش بولماعان. سول سەبەپتى ونىڭ تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنە كىرۋ سەكىلدى ارەكەتى تۋرالىايتا المايمىز. ەكىنشى جاعىنان جازۋشى ادەيى جىلىن كورسەتپەيتەك 20 مامىر دەپ اتاعان وقيعاسى 1944 جىلى بولعان. جازۋشى وقيعانىڭ جىلىن كورسەتپەۋ ارقىلى وقىرمانعا تۇركيستان ۇلتتىق كوميتەتىمەن زاكي ءۋاليدي اراسىندا ءبىر بايلانىس بولعاندىعىنا كورسەتۋگە تىرىسادى. يدريسعاليمجانعاقاتىستىجازعاندارىداشىندىققاجاناسپايدى. ونىڭ نە شوقايمەن، نە "ياشتۇركىستان" جۋرنالىمەن بايلانىسى جوق ەدى. ءتىپتى، ارحيۆ دەرەكتەرىنە قاراعاندا عاليمجان شوقايدىڭ تۇتقىن كوميسسيالارىندا قىزمەت اتقارۋىنا قارسى ەدى جانە بۇل تۋرالى نەمىس ورگاندارىنا باياندامالار بەرۋدەن دە تارتىنباعان.
بۇلاردىڭ بارلىعى، ەگەر دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن بولسا، لەگيوندا قىزمەت اتقارعان اسكەرلەردىڭ ءوزارا ويدان شىعارعان اڭىز-اڭگىمەلەرىنەن باسقا ەشتەڭە ەمەس. بۇل اسكەرلەر شوقايدىڭ قاشان ولگەندىگى تۋرالىدا ناقتى بىلمەيدى. سول سەبەپتى شاكىباەۆتىڭ رومانىندا 1941 جىلى جەلتوقسان ايىندا قايتىس بولعان شوقاي 1942 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ءالى ءتىرى بولىپ كورىنەدى. ويتكەنى، تۇتقىن لاگەرلەرىندەگى اسكەرلەر شوقايدىڭ 1942 جىلى ءساۋىر ايىندا قايتىس بولعان دەپ سەنەتىن. تۇتقىن لاگەرلەرىندەگى تۇركىستاندىق اسكەرلەردەن قارىس قاناتباي شوقايدىڭ ءولىمى تۋرالى حاباردىڭ وزدەرىنە ءساۋىر ايىندا جەتكەندىگىن ايتادى. قىسقاسى دەرەكتى پوۆەست دەپ كورسەتىلگەن شىعارمادا وقيعالار جەلىسىنىڭ پايدالانعان ماتەريالدارىنىڭ قاتە بولۋىنا بايلانىستى شىندىقتان الىستاپ كەتكەنى انىق. سونداي-اق جازۋشىنىڭ شوقايدىڭ قىزمەتتەرىنە كەڭەستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان باعا بەرۋگە تىرىسۋى ونىڭ اداسۋىن ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسەدى. مىسالى، پوۆەست بويىنشا روزەنبەرگ شوقايعا تۇركىستاننىڭ نەمىس وتارى بولاتىندىعىن جانە ۇلتتىق ارمياسى مەن مەملەكەتتىگى بولمايتىندىعىن ايتادى. شوقاي بولسا، بۇعان قارسىلىق بىلدىرمەستەن كەلىسەدى. جازۋشىنىڭ روزەنبەرگپەن شوقاي اراسىنداعى كەزدەسۋدى ارقانداي ءبىر دەرەككە سۇيەنە وتىرىپ جازباعاندىعى انىق. بۇل جەردە ونىڭ تولىقتاي كەڭەستىك يدەولوگياعا ساي ءبىر بەينەلەۋ جاساۋعا تىرىسقاندىعى داۋسىز.
شاكىباەۆتىڭ كەيىننەن ورىسشاعادا اۋدارىلعان پوۆەسىنىڭ شوقايدىڭ ناتسيستتەرمەن اۋىز جالاسقان ساتقىن ەكەندىگى جونىندە حالىق اراسىندا جاڭساق ۇعىم قالىپتاسۋىنا ەلەۋلى قىزمەت اتقارعانى كۇمانسىز. سونىمەن شوقايدىڭ ساياسي قىزمەتتەرىمەن باسىلىمدارىنان تۇركىستان حالقىنا قارسى ەشقانداي ءبىر ءمىن تابا الماعان كەڭەستەردىڭ ۇگىت-ناسيحات قۇرالدارىنىڭ شاكىباەۆتىڭ جالعان دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن پوۆەسى ارقىلى دىتتەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزۋگە تىرىسقاننىڭ ايتۋعا نەگىز بار.
قازاقستاندا 1960 جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ بەلگىلەگەن شەڭبەرىنەن اسىپ شوقاي تۋرالى ايتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن جوعارىدا اتاپ وتكەن ەدىك. بۇل جاعداي 1985 جىلى كەڭەستىك بيلىكتىڭ باسىنا وتكەن ميحايل گورباچيوۆتىڭ قايتا قۇرۋ جانە جاريالىلىق ساياساتىنا دەيىن جالعاستى. گورباچيوۆتىڭ كەڭەس قوعامىن بارىنشا دەموكراتيالاندىرۋعا جانە بۇكىل تاريحي شىندىقتاردى بۇكپەسىز اشىق تالقىلاۋعا شاقىرعان جاڭا ساياساتتارىنان كەيىن جاعداي وزگەردى. قاراپايىم حالىق پەن زيالىلار قازاقستاندا يدەولوگيالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى تيىم سالىنعان تاريحي وقيعالاردى اشىق تالقىلاي باستادى. بۇل پروتسەسس اسىرەسە، 1987 جىلدان باستاپ بەلەڭ الدى. الاشوردا قوزعالىسى مەن جەتەكشىلەرى، 1933 جىلى ءۇش ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ ولىمىنە جول اشقان اشتىق زوبالاڭى، 1937-1938 جىلدارداعى زيالىلاردىڭ قۋعىن-سۇرگىنە ۇشىراۋى سەكىلدى سان جىلدار تيىم سالىنعان تاقىرىپتار اشىق تالقىلاندى.
الاشوردا مەن جەتەكشىلەرى تۋرالى ايتىس-تارتىستار 1988 جىلدىڭ سوڭىندا ءوز ناتيجەسىن بەردى. قازاقستان كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى سوتى 1988 جىلى جەلتوقسان ايىندا قابىلداعان ءبىر شەشىم بويىنشا الاشوردا جەتەكشىلەرىنىڭ ناقاقتان ناقاق قارسى-توڭكەرىسشىل جانە انتيسوۆەتشىل دەگەن ايىپتاۋلارعا ۇشىراعاندىعىن مويىندادى. وسىلايشا الاشوردا كوسەمدەرى اقتالدى. 1989 جىلى قاڭتار ايىندا قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىدە ءبىر مالىمدەمە جاريالاپ الاش جەتەكشىلەرىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي جانە ادەبي قىزمەتتەرى تۋرالى تاريحي شىندىقتاردىڭ زەرتتەلىپ، حالىققا جاريا ەتۋدىڭ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
ءسويتىپ، قازاقستاندا 1989 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ الاشوردا قايراتكەرلەرىنە قاتىستى شىندىقتاردىڭ بەتىن اشۋدىڭ الدىندا تۇرعان كەدەرگىلىكتەر جويىلدى. ەندىگارى الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى ەشقانداي تيىم-شەكتەۋ جوق ەدى.
الايدا، وسى قۇبىلىستار بولىپ جاتقاندا، ەشكىم اۋزىن اشىپ شوقاي تۋرالى ءلام-ميم دەپ ەشنارسە ايتا المادى. بۇل جاعداي بىزگە شوقاي تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ۇلتتىق تاريحتىڭ وزگە اقتاڭداق بەتتەرى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدان الدەقايدا قيىن ەكەندىگىن كورسەتەدى. ەكىنشى، جاقتان مۇنى كەڭەستىك ۇگىت-ناسيحات مەحانيزمىنىڭ وزگەالاشوردا ليدەرلەرىنە قاراعاندا، شوقايعا قارسى اجەپتاۋىر كۇشتىرەك جۇرگىزگەنىنىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە باعالاۋعا بولادى. گورباچيوۆتىڭ تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن تولتىرۋعا شاقىرعان جاريالىلىق ساياساتىنىڭ ءوزى شوقاي تۋرالى شىندىقتاردىڭ بەتىن اشۋدا ەشقانداي قاۋىپ جوق ەكەندىگىنە ەشكىمدى سەندىرە الماعان كورىنەدى.
سوندىقتان ەشكىم ورتاعا شىعىپ، شوقاي تۋرالى ماسەلە قوزعاۋعا باتىلدىق كورسەتە المادى. بۇل تۋراسىنداعى كىدىرىس بارىنەن باسىم بولدى. قازاق تاريحىنىڭ كەڭەس داۋىرىندە بۇركەمەلەنگەن بارلىق شىندىقتارى ايتىلعاننان كەيىن عانا، شوقاي تۋرالى اڭگىمە قوزعالاتىن ەدى. شوقاي جاريالىلىق ساياساتىنىڭ اياسىندا تالقىلاناتىن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ سوڭعى اقيقاتى ەدى. بۇل قۇبىلىستا تالقىلانعان جاعدايدا، قازاق تاريحىندا ەشقانداي اقتاڭداق بەت قالمايتىن ەدى.
اقىرىندا كەڭەستىك قازاق تاريحىنىڭ سوڭعى شىندىعىن جۇرتشىلىق تالقىسىنا ۇسىنعان العاشقى قادام 1990 جىلى 17 مامىر كۇنى باسىلدى. بۇل قادامدى باسۋ باتىلدىعىن كورسەتكەن جازۋشى-جۋرناليست بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "بەيمالىم تاعدىر مۇستافا شوقاەۆ تۋرالى بىرەر ءسوز" اتتى ماقالاسى "اناتىلى" گازەتىندە جاريالاندى. شوقاي سەكىلدى كەڭەستىك رەجيمنىڭ قايسار قارسىلاسى تۋرالى پىكىرتالاستى باسقان العاشقى ماقالانىڭ ء"اناتىلى" گازەتىندە جارىق كورۋى دە كەزدەيسوقتىق ەمەس ەدى. ويتكەنى ء"اناتىلى" گازەتىدە قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ تۋىندىسى بولىپ تابىلادى. گازەت كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءتىل ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن ۇزاق جىلدار ورىسشانىڭ تاساسىندا قالعان قازاق ءتىلىنىڭ ومىرشەندىگىن قالپىنا كەلتىرۋ سىندى ول كەزەڭ ءۇشىن بەتبۇرىستىق ءبىر ماقساتتا قۇرىلعان "ان ءاتىلى" قوعامىنىڭ ورگانى ەدى. شوقاي ىسپەتتى قيىن ءبىر ماسەلە جونىندە ءسوز قوزعاعان ماقالادا تەك وسىناۋ ءبىر ءباسپاسوز ورگانىندا ورىن الار ەدى.
قويشىباەۆ ماقالاسىن، «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەندەي، ابايلاپ جازدى. شوقايدىڭ كەڭەستەردىڭ ىمىرالاسپاس جاۋى بولعاندىعى جونىندە رەسمي تاريحتىڭ ايتىلعانداردىڭ شىندىعىنا تالاسپايتىنىن اتاپ وتكەن اۆتور قايتا قۇرۋدىڭ جاڭاشىل رۋحىنا ساي دۇشپاندى دا تانىپ ءبىلۋدىڭ قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى. وسىنداي كىرىسپەدەن كەيىن قويشىباەۆ شوقايدىڭ ءومىرى مەن بىرقاتار شىعارمالارىن تانىستىرادى. بىراق شوقايدى اقتاۋعا تىرىسپايدى. تەك ماقالاسىنىڭ سوڭىندا شوقايدىڭ ناتسيستتەرمەن بىرگە ىستەسكەنى تۋرالى العا تارتۋشىلىقتىڭ انىق ەمەستىگىن، ويتكەنى ونىڭ تۇركىستان لەگيونىنىڭ قۇرىلۋىنان بۇرىن 1941 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى بەيمالىم جاعدايدا قايتىس بولعاندىعىن تىلگە تيەك ەتەدى.
شوقاي تۋرالى ەكىنشى ماقالا تاعى دا قويشىباەۆتىڭ قالامىنان شىقتى. ماقالا العاشقىسىنان التى ايدان سوڭ، اتاپ ايتقاندا 1990 جىلى قاراشا ايىندا قازاقستاننىڭ ەڭ ىقپالدى ءباسپاسوز ورگاندارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە جاريالاندى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كوپ تيراجدى گازەتىندە ورىن العان ماقالاسىندا قويشىباەۆ العاشقىسىنا قاراعاندا كوبىرەك باتىل جانە ايقىن پوزيتسيا ۇستانادى.
شوقايدىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى تۋرالى وقىرمانعا مالىمەت بەرۋدى كوزدەگەن قويشىباەۆ ونىڭ "تۇركىستان كەڭەستەر بيلىگىندە" اتتى ەڭبەگىمەن "يەني تۇركىستان" جانە "ياشتۇركىستان" جۋرنالدارىن تانىستىرادى. ولاردان ۇزىندىلەر بەرىپ، شوقايدىڭ ساياسي يدەيالارىن تانىستىرۋعا تىرىسادى. اۆتور شەتەلدەردە جاقسى تانىمال بۇل ەڭبەكتەردىڭ شوقايدىڭ ءوز ەلىندە بەيمالىم قالىپ وتىرۋىنىڭ ويلاندىرارلىق جايت ەكەندىگىنە نازار اۋدارادى. قويشىباەۆ سونداي-اق، ۋكراينانىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءينيسترى ا.چۋلگين، سوتسياليستىك ينتەرناتسيونالدىڭ مۇشەسى، فرانتسۋز ساياسيقايراتكەرى پيەر رەنودەل جانە پروفەسسور تاحير چاعاتاي سەكىلدى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ شوقايدى جوعارى باعالاعان تۇجىرىمدارىنان ۇزىندىلەر كەلتىرەدى. ماقالاسىنىڭ سوڭىندا ساقتىق شارا قولدانعان قويشىباەۆ بۇل جەردە قايسى ءبىر ادامدى قارالاۋ نەمەسە ايىپتاۋدى ماقسات ەتپەيتىنىن، تەك تاريحتىڭ كەيبىر اقتاڭداق بەتتەرىن تولتىرۋعا كۇش جۇمساعانىن ايتادى.
قويشىباەۆتىڭ وسى ماقالاسىنان كەيىن شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىنەن ۇزىندىلەر گازەت-جۋرنالداردا تۇجىرىم جاسالماستان بەرىلە باستادى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءباسپاسوز ورگاندارىدا بولدى. كومپارتيانىڭ كۇندەلىكتى ءباسپاسوز ورگانى بولىپ سانالاتىن "سوتسياليستىك قازاقستان" گازەتى 1991 جىلى قاڭتار ايىندا العاش رەت شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىن وقىرماندارعا تانىستىردى. گازەتتىڭ ەكى سانىندا شوقايدىڭ "تۇركىستان كەڭەس بيلىگىندە" اتتى ەڭبەگىنەن ۇزىندىلەر تۇسىنىك بەرىلمەستەن جاريالاندى. كومپارتيانىڭ تەوريالىق جانە ساياسي تاقىرىپتارداعى ايلىق ءباسپاسوز ورگانى بولىپ سانالاتىن "قازاقستان كوممۋنيسى" جۋرنالى دا كوپ كەشىكپەي شوقايعا كوڭىل ءبولدى. جۋرنالدىڭ 1991 جىلى مامىر، ماۋسىم جانە شىلدە ايلارىنداعى ساندارىندا شوقايدىڭ "1917 جىلعى ەستەلىكتەرىنەن ۇزىندىلەر" اتتى كىتابىنان ۇزىندىلەر جاريالاندى. وعان ارنالعان قىسقا كىرىسپەدە بەيبىتقويشىباەۆتىڭ "انا ءتىلى" مەن "قازاق ادەبيەتى" گازەتتەرىندە مۇستافا شوقاي تۋرالى ويلانتارلىق ماقالالاردىڭ ورىن العاندىعىنا نازار اۋدارىلىپ، شوقاي تۋرالى شىندىقتىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن ونىڭ شىعارمالارىمەن تانىسىپ شىعۋدىڭ قاجەتتىگى كورسەتىلەدى. شوقايدىڭ "1917 جىلعى ەستەلىكتەرىنەن ۇزىندىلەر" اتتى ەڭبەگىن 1988 جىلى پروفەسسور ساادەت چاعاتايدىڭ تۇرىك تىلىندە جاريالانعانىن اتاپ وتكەننەن كەيىن، بۇل شىعارمانىڭ قازاقستاندا العاش رەت جاريالانىپ وتىرعاندىعى ايتىلدى.
شوقاي تۋرالى ءۇشىنشى جانە تولىقتاي باتىل ماقالا 1991 جىلى مامىر ايىندا ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ قالامىنان شىقتى.ماقالا كەڭەس وداعىنىڭ شاڭىراعى شايقالىپ ىدىراعان دىبىستارى ەستىلە باستاعان جانە قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەنت اۋەلسىزدىگىن جاريالايتىن جەلتوقسان ايىنا بىرنەشە اي قالعان كەزەڭگە سايكەس كەلدى. ءالىمجانوۆتىڭ "مۇستافا شوقاي!..ولكىم؟" اتتى كولەمدى ماقالاسى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ ەكى سانىندا ورىنالدى. ءالىمجانوۆ وسى ماقالاسىمەن قازاقستان باسپاسوزىندە شوقايدى قازاقتاردىڭ كوسەمى، تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ قاجىماس جاۋىنگەرى جانە ۇلى تۇلعا رەتىندە باعالاعان العاشقى كەڭەستىك قازاق جازۋشىسى بولىپ تابىلادى. سونىمەن، شوقاي قازاقستاندا العاش رەەت حالىق جاۋىنان حالىق قاھارمانى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. بۇل پروتسەسس شوقايدىڭ تاعدىرىنىڭ ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ايدان انىق كورسەتەدى. ول -ەلىنىڭ دەموكراتيالىق قۇقتارىن قورعاۋ ءۇشىن 1921 جىلى شەتەلگە كەتتى. شەتەلدە ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا سان ءتۇرلى قيىنشىلىقتارعا توزە وتىرىپ مويىماي، كۇرەسىپ جۇرگەندە 1941 جىلى قايتىس بولدى. بىراق، كەڭەس بيلىگىندەگى قازاقستاندا حالىق جاۋى بولىپ جاريالانىپ، كۇرەس جولى مەن يدەيالارىنىڭ تانىستىرىلۋىنا تيىم سالىندى. وسىنداي تيىم-شەكتەر قازاقستان تاۋەلسىزدىككە قاراي ناقتى قادامدار باسىپ كەلە جاتقان كەزدە عانا جويىلدى.
قازاقستاندا شوقايدىڭ ۇلتتىق قاھارمان ەكەندىگىن العاش رەت بۇكپەسىز اشىق ايتقان ءالىمجانوۆ ماقالاسىنىڭ كىرىسپەسىندە بىلاي دەيدى: "...بۇگىن قايتا قۇرۋ كۇندەرىندە ءبىزدىڭ جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقان پىكىرلەرىمىزدى ول سوناۋ 1917 جىلدىڭ وزىندە ۇسىنعان بولاتىن. سول سەبەپتى وعان "تۇرىكشىل", "يسلامشىل", "ۇلتشىل", "الەم بۋرجۋازياسىنىڭ يتارشىسى" دەگەن ايىپتار تاعىلدى. سوڭىنا نكۆد قىزمەتكەرلەرى ءتۇستى. ونىڭ تەك شىعارمالارىنا عانا ەمەس، اتىن اتاۋدىڭ وزىنە دە قاتاڭ تيىم سالىندى. بايقاۋسىزدا اتىن اتاعاندار قۋعىندالىپ، حابار-وشارسىز جوعالىپ كەتىپ جاتتى."
شوقايدىڭ قوقان اۆتونومياسىنداعى قىزمەتتەرىنە دە توقتالعان ءالىمجانوۆ ونىڭ بۇلجەردەگى قىزمەتتەرىنە ءداستۇرلى كەڭەس تاريحى كوزقاراسىنان وزگەشە تۇردە باعا بەردى. شوقايدىڭ وتانىنا ساتقىندىق جاساعان ادام ەمەس، قايتا بۇكىل سانالى ءومىرىن ۇلتىنا ارناعان وتانسۇيگىش، ۇلتجاندى ازامات ەكەندىگىنە باسا نازار اۋداردى.
ءالىمجانوۆتىڭ بۇل ماقالاسىنان سوڭ قازاقستاندا شوقاي تۋرالى الاڭداۋشىلىقتار ايتارلىقتاي سەيىلدى. ءباسپاسوز سالاسىنىڭ بۇكىل ورگاندارى ول جونىندە ماتەريالدار باسۋعا ىقىلاس تانىتا باستادى. شوقايدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى تۋرالى ماقالالار جاريالاندى. ولاردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭج استارۇيىمىنىڭ (كومسومول) ءباسپاسوز ورگانى "لەنينشىلجاس" گازەتىندە ورىنالدى. گازەتتىڭ ەكى سانىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى، ەكى كۇن بويى جاريالانعان "مۇستافاشوقايۇلى" اتتى كولەمدى ماقالانىڭ اۋتورى ساربۇلاق يبراشەۆ شوقايدىڭ كوزى ءتىرى تۋىستارىن تانىتتى. ولاردىڭ شوقايعا بايلانىستى كورگەن قيىنشىلىقتارىن اڭگىمەلەدى. وسى ورايدا اۆتور شوقايدىڭ تۋىستارىمەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاستى. بىراق، تۋىستارى شوقايعا تاعىلعان "حالىق جاۋى" دەگەن ايىپتاۋدىڭ كوپشىلىكپەن كومپارتيا نازارىندا كۇشىن جويعانىنا ءالى سەنە الماي جۇرگەن ەدى. عاني الىشەۆ وسى الاڭداۋشىلىعىن تىلگە تيەك ەتىپ اۋتورعا بىلاي دەدى: "مۇستافا شوقاي تۋرالى ماقالا جازامىن دەپ ءبىز دۋشار بولعان قىسىم قۋدالاۋلارعا ۇرىنىپ جۇرمە. ول تۋرالى جازعانمەن ەش نارسە ونبەيدى. كەتكەن ادام كەتتى. جابۋلى قازان جابۋلى قالسىن، ونىمەن اينالىسپا." شوقايدىڭ تۋىستارىنىڭ كەڭەستەردىڭ قۇلاۋىنىڭ قارساڭىندا ءالى جالعاسقان وسىناۋ الاڭداۋشىلىقتارى، ولاردىڭ شوقايعا بايلانىستى نەبىر قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرگەندەرىنىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك.
قازاقستاننىڭ 1991 جىلى 16 جەلتوقسان كۇنى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋىنان كەيىن شوقاي تۋرالى الاڭداۋعا ەشقانداي نەگىز قالمادى. ويتكەنى، ونىڭ بۇكىل ساياسي كۇرەسىنىنىڭ نىساناسى بولعان كەڭەستەر وداعى كەلمەسكە كەتكەن ەدى. ونىڭ ورنىنا شوقاي بۇكىل ءومىرىن ارناعان تۋعان حالقىنىڭ ۇلتتىق دەموكراتيالىق باسقارۋى قۇرىلعان ەدى. سول سەبەپتى جاڭا قازاقستان مەملەكەتىندە شوقايدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن الاڭ بولۋعا ەشقانداي سەبەپ جوق ەدى. قايتا ول وسى جاڭا مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاھارمانى رەتىندە دارىپتەلۋگە لايىقتى ەدى. بىراق، جەتپىس جىلدىق كەڭەس بيلىگى كەزىندەگى ۇگىت-ناسيحاتتاردىڭ ىقپالىنان ءالى ارىلا الماي جۇرگەندەردەن كەندە ەمەس ەدى. ولاردىڭ وي-ورىستەرى ءبىر كەزدە «حالىق جاۋى» اتاندىرىلعان شوقايدىڭ جاڭا قازاقستان مەملەكەتىندە قالايشا ۇلتتىق قاھارمانعا اينالعانىن تۇسىنۋگە جەتپەدى.
مۇنداي كوزقاراستاعى ادامداردىڭ كوشباستاۋشىسى شوقايعا قارسى جۇرگىزىلگەن كەڭەستىك ۇگىت-ناسيحاتتىڭ ەڭ ءتيىمدى شىعارماسى - "ۇلكەنتۇركىستاننىڭكۇيرەۋى" اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى سەرىك شاكىباەۆ بولدى. شاكىباەۆ شوقايدىڭ قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق قاھارمان بولىپ جاريالانۋىن مويىندامادى جانە بۇل ويىن كوپشىلىككە تاراتقان ماقالاسىن جازۋدا دا كەشىكپەدى. "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ 1992 جىلى شىلدە ايىنداعى سانىندا باسىلعان ماقالاسىندا شاكىباەۆ بۇل نارازىلىعىن بىلاي دەپ ورتاعا سالدى: "بۇل ماقالانى جازۋ مەنىڭ پارىزىم بولىپ تابىلادى. شوقاي مەنىڭ قاھارماندارىمنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ول تۋرالى مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءتۇرلى پىكىرلەر العا تارتىلىپ جاتقانىندا، اسىرەسە ونىڭ فاشيستتەرمەن اۋىز جالاسۋىن كەيبىرەۋلەر ءشۇبالى جايت سەكىلدى كورسەتىپ، ءتىپتى تەرىستەۋگە تىرىسىپ جاتقان كەزدەرىندە مەنىڭ ءۇنسىز قالۋىم وقىرماندارىم ءۇشىن تۇسىنىكسىز جايت بولاتىن ەدى."
شاكىباەۆ "قۇرعاق دولبار - دالەل ەمەس" اتتى وسى ماقالاسىندا قازاقستان باسپاسوزىندە سوڭعى كەزدەرى شوقايمەن ونىڭ شىعارمالارى تۋرالى ءجيى ماقالالار شىعىپ تۇرۋىنا دەگەن مازاسىزدىعىن تىلگە تيەك ەتتى. شاكىباەۆتىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي ماقالالار حالىقتىڭ شوقايدىڭ ۇلتتىق قاھارمان ەكەنى جونىندە جاڭساق پىكىر قالىپتاستىرۋىنا سەبەپ بولۋدا. ال، شىندىعىندا شوقاي استە قاھارمان ەمەس ەدى. ول "فاشيستتەردىڭ قولجاۋلىعى بولعان ساتقىن"ەدى. ول قۇرعان "تۇركىستان لەگيونى" گەرمانيانىڭ فاشيستتىك ارميالارىمەن بىرگەتۇركىستاندى جاۋلاپالىپ، گەرمانيانىڭ ءبىر وتارىنا اينالدىرۋدى كوزدەگەن ەدى. شاكىباەۆ وسىلايشا تۇركىستان حالقىن نەمىستەردىڭ بودانىنا اينالدىرۋدى كوزدەگەن ادامدى قاھارمان مارتەبەسىنە كوتەرۋگە بولمايتىندىعىن اتاپ وتەدى. بايقالعانىنداي شاكىباەۆ بۇرىنعى كەڭەستىك داۋىردە شوقايعا باعىتتالعان ايىپتاۋلاردىڭ ىقپالىنان ءالى ايىعا الماعان سىڭاي تانىتادى.
شاكىباەۆ ءسويتىپ ماقالاسىندا شوقايدىڭ وتان قاھارمانى ەمەستىگىن، "فاشيستتەرمەن اۋىز جالاسقان ساتقىن"ەكەندىگى تۋرالى كەڭەستىك ايىپتاۋلاردىڭ راستىعىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ باقتى. ونىڭ بۇل ماقالاسىنا جاۋاپ ءالىمجانوۆتان كەلدى. ءالىمجانوۆتىڭ ماقالاسى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ شاكىباەۆتىڭ ماقالاسى باسىلعان سانىندا جانە سونىمەن ءبىر بەتە جاريالاندى. دەمەك، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ رەداكتسيا القاسى شاكىبەۆتىڭ ماقالاسى وزدەرىنە كەلىپ تۇسكەننەن كەيىن، ونىمەن ءالىمجانوۆتىڭ تانىسىپ شىعۋىنا مۇمكىنشىلىك بەرگەن، ءسويتىپ، وعان جاۋاپ بولارلىق ءبىر ماقالانىڭ جازىلۋىن قامتاماسىز ەتكەن ەدى. "ۇلى ادامنىڭ ارۋاعىمەن الىسپايىق" دەگەن ماقالاسىندا ءالىمجانوۆ شاكىباەۆتىڭ ماقالاسىن كگب-نىڭ ادەتتەگى كۇيە جاعۋ ءادىسى رەتىندە باعالادى. ونىڭ پىكىرىنشە، شاكىباەۆ نە وسى ماقالاسىندا، نە "ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى" اتتى پوۆەسىندە شوقايدىڭ ناتسيستتەرمەن ەلىنىڭ مۇددەلەرىنە قارسى وداقتاسقاندىعىن كورسەتەتىن ەشقانداي سەنىمدى دالەل ۇسىنا الماعان ەدى.
ءالىمجانوۆ ماقالاسىنىڭ سوڭىندا شوقايدىڭ وتانى ءۇشىن جاساعان قىزمەتتەرىنىڭ ايدان انىق كورىنىپ تۇرعانىن جانە ەشكىمنىڭ قورعاۋىنا مۇقتاج ەمەستىگىن مىنا سوزدەرمەن اتاپ وتەدى: "مۇستافا شوقايۇلى ەشكىمنىڭ اقتاۋىنا مۇقتاج ەمەس. ول ءوزىن-ءوزى شىعارمالارىمەن، ەرلىگىمەن اقتاپ وتىر. ونى تاريح پەن ۋاقىت اقتادى. تۇركى تىلدەرىندە سويلەيتىن حالىقتار ونىڭ وزىنە لايىق باعاسىن بەرۋدە."
ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ بۇل ماقالاسى شاكىباەۆ ءۇشىن قاناعاتتاندىرارلىق جاۋاپ بولمادى. شاكىباەۆ شوقايمەن بايلانىستى كەرى تارتۋشىلىقتارىن ودان ءارى جالعاستىردى. قازاق تاريحشىلارىنىنان ابۋتاكەنوۆ ونىڭ شوقايعا قاتىستى شىندىقتاردىڭ زەرتتەلىپ تولىقتاي ورتاعا سالىنباۋدان تۋىنداعان تۇماندى ورتانى پايدالانىپ قالۋعا تىرىسقاندىعىن ايتادى. شاكىباەۆ "ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى" اتتى شىعارمانى قايتادان باستىردى. قازاقستاندا وقىرمانىن كوبەيتىپ كوبىرەك كىرىم كەلتىرۋ ماقساتىندا داۋلى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويۋ مەن تانىلعان ءبىر گازەتە شوقايعا بايلانىستى پىكىرلەرىن تىلگە تيە كەتتى. شوقايدىڭ نەمىستەردىڭ جىرتىسىن جىرتقان "تۇركىستان لەگيونىنىڭ" قۇرۋشىسى ەكەندىگىن، سوندىقتان گەنەرال شەنىمەن ماراپاتتالعاندىعىن جانە گيتلەرمەن اسكەري وداقتاستىق جاساعاندىعىن ت.ب. العا تارتتى. تاكەنوۆ ونىڭ وسىلايشا شوقايدى بەيبىتشىلىك پەن ىزگى نيەتتى جانداردىڭ جاۋى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقاندىعىن ايتادى. بىراق شاكىباەۆ بۇل ىستەرىنەن كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الا المادى. سول سەبەپتەن باسقا امالدار ىزدەپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنا قىلمىستىق ىسقوزعاتۋعا دەيىن باردى.
بىراق كەزدە شوقاي تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق قاھارمانى ەدى. ول بۇعان ءىس-قيمىلدارى جانە يدەيالارىنا بايلانىستى لايىقتى كورىلدى. وسى اتاق-بەدەل شوقايعا قاتىستى شىندىقتاردىڭ بەتى اشىلعان سايىن نىعايا تۇسۋدە. وسىعان وراي، شوقايدىڭ مۇراسى مەن قىزمەتتەرىن جانداندىرۋ جولىنداعى ءىس-شارالار كۇن وتكەن سايىن قارقىندى تۇردە جالعاسۋدا. شوقاي تۋرالى ايتۋلى جۇمىستاردىڭ ءبىرى 1994 جىلى تۋعان قالاسى قىزىلوردا دا جۇزەگە اسىرىلدى. سول جىلى كەشىگىپتە بولسا، شوقايدىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى اتاپ ءوتىلدى. اتالمىش قالادا سونىمەن قاتار، 1996 جىلى مۇستافا شوقاي ەسكەرتكىشى سالتاناتپەن اشىلدى. قازاقستاننىڭ بىرقاتار قالالارىندا كوشەلەر مەن داڭعىلدارعا جانە مەكتەپتەرگە اتى بەرىلدى.
ءسويتىپ، شوقاي قازاقستان ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ تاريحي تۇلعالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتى ەسىمدەردىڭ بىرىنە اينالدى. شوقايعا كورسەتىلگەن وسى ىقىلاس قارقىنمەن جالعاسا بەرەدى. ويتكەنى، ونىڭ كۇرەسى مەن يدەيالارى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ ماڭىزدى ءبى ربولەگىن قۇرايدى. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ مازمۇنى شوقايدىڭ ەسىمىمەن تەرەڭدەي تۇسەدى.
دەگەنمەن، شوقايدىڭ تاريحي تۇلعاسى ءالى قازاقستاندا تولىق قۇرمەتتەلىپالىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ مادەني ورداسى الماتىدا شوقايدىڭ اتى بەرىلگەن كوشە قالانىڭ بىرشەتىندە كىشىگىرىم بولۋمەن قاتار، قالادا وعان ارنالعان بىردە-ءبىر ەسكەرتكىش جوق. ال، باس قالااستاناعا كەلەر بولساق، بۇل جەردە تاۋەلسىزدىكتىڭ سيمۆولت تۇلعاسى شوقايدان ەشبىر بەلگى-ءىز تابا المايسىز. وسىنداي جاعدايدا، شوقايدىڭ ەكىنشى وتانىم دەگەن فرانتسيانىڭ استاناسىندا وتكەن جىلى تۋعانىنا 110 جىل تولۋىنا بايلانىستى شوقاي اتىندا پارك اشىلىپ، ءمۇسىنى قويىلۋى ەرەكشە نازار اۋدارۋدا. مىنە، بۇل وركەنيەتتى ەلدىڭ بەلگىسى. ەندى، شوقايدىڭ ءبىرىنشى وتانى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىندا وعان دەگەن حالقىنىڭ تولىق قۇرمەتىن كورسەتەتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. بۇگىن قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ جانە دامۋىنىڭ سيمۆول قالاسىنا اينالىپ وتىرعان استانادا شوقاي جانە بۇكىل الاش تۇلعالارىناارناپ ءبىر مۋزەي اشۋ، ءبىر داڭعىل كوشەگە شوقايدىڭ اتىن بەرۋ جانە استانانىڭ تورىنە شوقايعا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتۋ ادىلەتتىلىك پەن وركەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى بولار ەدى.
ابدىۋاقاپ قارا،تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، شوقايتانۋشى عالىم
«اباي-اقپارات»
