احمەت بايتۇرسىنوۆ! تەمىربەك جۇرگەنوۆ! ءىلياس وماروۆ! وزبەكالى جانىبەكوۆ!
بۇلار حالقىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني، وقۋ-ءبىلىم سالاسىن ءار قيلى زاماندار مەن ساياسي جۇيە جاعدايىندا ورگە سۇيرەگەن قايراتكەرلەر. “ەلىم”، “جۇرتىم” دەپ جان ايقايىمەن جانىن وققا دا، وتقا دا قارسى توسقان كۇرەسكەرلەر. جوقتى بار قىلعان، باردى زور قىلعان جاسامپازدار. سول جاسامپازدىق، تۋىندىگەرلىك ەڭبەكتەرىمەن ەسىمدەرى ەل ەسىندە ماڭگى قالعان ارىس تۇلعالار! تاريح ولارعا، بەلگىلى اقىننىڭ وبرازدى سوزىمەن ايتقاندا، ء“بىر مەزگىلدە ءارى اعارتۋشى، ءارى جارىق ءتۇسىرۋشى” مىندەتىن جۇكتەدى. ال ولار بۇل ميسسيانى كوبەدەن قاندارى، كەۋدەدەن جاندارى شىققانشا ابىرويمەن اتقارىپ كەتكەندەرى بۇگىندە داۋ-دامايسىز تاريحي اقيقاتقا اينالىپ وتىر. دۇنيەدە ءوز بويىنداعى جاراتىلىس سىيلاعان تالانت ورتىنە ورتەنىپ ولگەندەر، ونەر سالماعىن كوتەرە الماي مەرتىگىپ اجال تاپقاندار از ەمەس. قاراپ وتىرساق، سونىڭ كوبى جيىرما مەن قىرىق جاستىڭ اراسىندا، وي مەن قىردى بىردەي بارلاپ تۇرعان شاعىندا كەتكەن ەكەن. ءوز تاعدىرىن ءوزى جاساعان كىسىگە نە داۋا، ال بويىنان ومىرگە قۇشتارلىق وتىن ءبىر ءسات باسەڭسىتپەي، ەلىنە دەگەن الاۋلى سەزىمى جۇرەگىمەن قوسا دۇرسىلدەپ سوعىپ تۇرعاندا عۇمىرى مەزگىلسىز قيىلعاننان ايانىشتى نارسە بار ما ەكەن ؟! ت.جۇرگەنوۆ نەبارى 39 جىل جاسادى – ءۇشىنشى مۇشەلىنەن شىعا بەرگەندە ءوزى كەرەمەت ءۇمىت ەتكەن مىنا ومىرگە جانار باعىپ سوڭعى رەت دۇرىستاپ قاراپ تا ۇلگەرمەي، كەرەك دەسە نە بولعانىن ءجوندى ۇعىپ تا ۇلگەرمەي كەتە باردى. كەشەگى 37-دە ورىلىپ تۇسكەندەردىڭ بارشاسىنىڭ ءتۇيىندى تاعدىرى بۇل. ولاردىڭ بارلىعى كومبەسىنە جەتپەي قۇلاعان سايگۇلىك ءتارىزدى بويىنداعى بارىن سارقي الماي كەتكەندەر.
تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ ەسىمى تەك قانا قازاققا عانا ەمەس، ءيىسى تۇركى جۇرتىنا ءمالىم، ورتا ازيا مەن قازاقستانعا ورتاق تۇلعا، اسا كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، قالامى قارىمدى سىنشى-كوسەمسوز يەسى سانالادى. ول تاجىك اسسر-ءىنىڭ قارجى ناركومى، وزبەك اسسر-ءىنىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى، قازاق اسسر-ءىنىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارعان ازامات. ت.جۇرگەنوۆتىڭ ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتى، عىلىمى مەن ءبىلىمىن دامىتۋعا، ولاردىڭ اسا قيىن كەزەڭدە قالىپتاسۋىنا قوسقان ۇلەسى زور. ول قازاق ونەرىنىڭ دامۋى مەن قازاق ءتىلىنىڭ رەسپۋبليكادا نەگىزگى قولدانىس ءتىلى بولۋىن ارمان ەتتى جانە سول ءۇشىن كۇرەستى.
ونىڭ جازۋشىلىق، پۋبليتسيستيكالىق قىزمەتىن قايراتكەرلىك قىزمەتىنەن، قالام ساپاسىن قايراتكەرلىك ساپاسىنان ءبولىپ الىپ قاراۋعا كەلمەيدى، قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتى ءبىرشاما زەرتتەلسە دە، ت.جۇرگەنوۆتىڭ قالامگەرلىك قارىمى نازاردان تىس قالىپ كەلەدى. سەبەبى، ونىڭ قالامگەرلىك قابىلەتى مەملەكەتتىك قىزمەتىنىڭ تاساسىندا قالدى.
تەمىربەك قاراۇلىنىڭ جانى عالىم، زەرتتەۋشى ەدى. جاراتىلىس سىيلاعان وسى بەيىمنىڭ سوڭىنا ءبىرجولا تۇسۋگە زامانى مۇرشا بەرمەسە دە، ول ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن تاسقا باسىلعان سوزگە دەگەن ساعىنىشىنىڭ سارىعىن باسا الماي ءوتتى.
ت.جۇرگەنوۆ 30-جىلدار باسىندا ادەبي سىن ماقالالار جازۋعا، سونىڭ ىشىندە تەاتر سىنىنا كوبىرەك كوڭىل بولگەن. بۇل ورەدە ب.ءمايليننىڭ “شۇعا” پەساسىنىڭ العاشقى قويىلىمىنا ارنالعان “ۋشۋگا” رەتسەنزياسىن (كازاحستانسكايا پارۆدا، 1934, 21 ماۋسىم) اتاپ ايتۋ ءجون. اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، ەندىگى جەردە ادەبيەتكە مەرۋەرت ءتارىزدى شاراسىز بەينەلەر ەمەس، شۇعا سىندى سىندارلى، رۋحتى، كەسەك وبرازدار قاجەت.
حالىق اعارتۋ كوميسسارى ەكى تىلدە بىردەي جازعان العاشقى بيلينگ قايراتكەر - قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى بولدى. ءتىلدى جازۋشى ەڭبەگىنىڭ قۇرىلىس ماتەريالى عانا ەمەس، مادەنيەتتىڭ، ءبىلىمنىڭ ىرگەتاسى دەپ بىلگەن ول ءتىل تۋرالى ايتىستان شەت قالماي، سول ورەدەگى بىلىكتى دە سالماقتى پىكىرلەرىن كوپ تالقىسىنا سالىپ، ەڭ باستىسى، پراكتيكالىق باسشىلىق سالاسىنا كوشىرىپ وتىرعان. قايراتكەردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىنىكتىلىگى، مادەنيەتتىلىگى، تازالىعى تۋرالى ويلارى، اسىرەسە تەرمينولوگياعا قاتىستى ۇسىنىس-پىكىرلەرى ءالى كۇنگە ماڭىزىن جويعان جوق. جۇرگەنوۆ ءتىل قولدانۋشىلاردى، اسىرەسە زيالى قاۋىمدى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ بۇزىلىپ كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز جارگونعا اينالۋىنان ساقتاندىردى. وسى تاقىرىپتى «قازاق تىلىندەگى تەرمينولوگيا ماسەلەلەرى»، «قازاق ادەبي تىلىندەگى كەلەڭسىز جاعدايلار» اتتى ماقالالارىندا وربىتكەن ول 20 جىلدارى ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان تەرمين جاساۋدىڭ عىلىمي پرينتسيپتەرىنەن اۋىتقىماۋدى، ياعني تەرمين سوزدەردى مەتامورفالاۋ، مورفولوگيالىق جانە سينتاكسيستىك تاسىلمەن قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى مەن ۇعىمدارىنان جاساۋ ءادىسىن جالعاستىرۋدى، سونىمەن بىرگە اۋدارۋعا كەلمەيتىن، قازاقشا بارابار (ادەكۆات) ماعىناسى جوق حالىقارالىق اتالىمداردى وزگەرىسسىز الۋدى ۇسىندى.
ت.جۇرگەنوۆتىڭ انا تىلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن قامقور كوزقاراسىن بەلگىلى كومپوزيتور ە.برۋسيلوۆسكي ءوزىنىڭ «ءدۇيىم دۇلدۇلدەر» اتتى مەمۋارلىق كىتابىندا تومەندەگىدەي سۇيسىنە ەسكە الادى:
«جۇرگەنوۆ ءوز كابينەتىندە ءماجىلىس وتكىزبەك بولدى. شامامەن العاندا وتىز شاقتى كىسى جينالدى، ىشىندە تەك ەكى ادام – قاراعاندىلىق ب.ن.ورلوۆ جانە مەن – ورىس جۇرتىنان ەدىك. ناركومنىڭ ءوزى دە، باسقا سويلەۋشىلەر دە تەك قازاق تىلىندە سويلەپ وتىر. ءبىر كەزدە بوريس نيكولاەۆيچ ورنىنان تۇردى دا جۇرگەنوۆتەن قازاقشا سويلەمەۋىن ءوتىندى، مۇندا نە جايىندا اڭگىمە بولىپ جاتقانىن ءوزى ۇقپاي وتىرعانىن، سويلەۋشىلەردى ول تۇسىنەتىندەي بولۋى ءۇشىن ورىسشا سويلەۋ ءجون ەكەنىن ايتتى. ءبىر كەزدە جۇرگەنوۆتىڭ قارا كوزدەرى ۇشقىنداپ كەتتى… جۇرتتىڭ ءبارى بۇكشيە ءتۇسىپ، تىم-تىرس بولا قالدى. «ءسىز قايدا وتىرسىز، ورلوۆ جولداس!» اشۋ نايزاعايى ۇرەيلەنە بۇگجيگەن قايراتكەرلەردىڭ ۇستىنەن ويقاستاي شاپشىدى. «ءسىز قايدا ءجۇرسىز، ءوزىڭىز!» - دەپ جۇرگەنوۆ داۋىسىن بۇرىنعىدان بەتەر قاتايتا سويلەدى: «ءسىز قازاقستانعا كەلدىڭىز ەكەن، ەگەردە مۇندا جۇمىس ىستەگىڭىز كەلسە، ءسىز رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتىسىز! ء…سىز قازاق اندەرىن دە ورىس تىلىندە زەرتتەمەكشىسىز بە؟»- دەپ وزگە ۇلتتان قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەۋدى تالاپ ەتتى».
اپىرماي، ۇلت نامىسى دەگەندە جانىپ كەتەر سونداي باتىلدىق بۇگىنگى قانداس شەنەۋنىكتەردىڭ بويىندا بولسا عوي دەپ ويلايسىڭ. وكىنىشتىسى، باسقا ۇلتتىڭ ءبىرلى-جارىم وكىلى وتىرسا بولدى-اق: «بارىمىزگە تۇسىنىكتى تىلدە سويلەيىن»، - دەپ، ورىسشا سايراي جونەلەتىن دەرتتەن ءبىز ءالى دە ارىلا الماي ءجۇرمىز-اۋ. جۇرگەنوۆتىڭ قىلىشى جالاڭداپ تۇرعان سول 30-جىلدارداعى مارتتىگى وسى ۇرپاققا زور تاعىلىم. «بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتكە ءوز انا ءتىلىمىزدى جاقسى بىلگەندە، سونى ۇيرەنگەندە عانا جەتۋگە بولادى»، -دەگەن تەمكەڭنىڭ ءسوزى بۇگىن ءوز كوكەيكەستىلىگىن جوعالتقان جوق.
تەمىربەك جۇرگەنوۆ – ويى ۇشقىر، قالامى قارىمدى پۋبليتسيست. ونىڭ كوسەمسوز مۇراسى باستاۋىن 3 نارسەدەن: جەكە باسىنىڭ بۇيداگەرلىك (ليدەرلىك), ساياساتكەرلىك جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق ۇزدىك قابىلەتىنەن الادى. بۇعان ونىڭ «قازاقستانداعى مادەنيەت رەۆوليۋتسياسى»، «قازاقستانداعى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ» كىتاپتارى، «ساياسي ەكونوميا» وقۋلىعى، «ورتا ازياداعى قازاق حالقىنىڭ كۇيلەرى»، «قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن قۇرۋ»، «قازاق حالقىنىڭ اقىندارى مەن جىرشىلارى» ت.ب.وچەركتەر مەن ماقالالارى جاتادى. اتالعان دۇنيەلەردە وي ايقىندىعى، دالەل مىعىمدىلىعى، سونداي-اق سيپاتى جاعىنان ەكونوميكا تاريحىن جانە ساياسي تاريحتى مولىنان قامتۋ، ساياسي پولەميكا، مەملەكەتشىلدىك قاسيەتتەر ءتان. سوڭعى ايتىلعان ءجايت جۇرگەنوۆ پۋبليتسيستيكاسىن وزگەدەن بولەكتەيتىن، تەك سوعان عانا حاس بەلگى.
تەمىربەك قاراۇلىنىڭ كوسەمسوز مۇراسىنىڭ ءبىر بولىگى جەدەعابىل شۇعىلدىعىمەن نازار اۋدارادى. اسىرەسە، بۇل وقۋ-اعارتۋ سالاسىن قامتيتىن ماقالالارىنا ءتان بولعاندىقتان ولار ءوز كەزەڭىنىڭ ەڭ وزەكتى، ەڭ كوكەيكەستى ەڭ قاجەت ماسەلەلەرىنە ارنالىپ وتىرعان. تەمىربەك جۇرگەنوۆ ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭنىڭ يدەولوگياسىنا قالتقىسىز سەنگەن قايراتكەر، ول نە جازسا دا ءوزى جۇرەگىمەن سەنىپ، يمان كەلتىرگەن نارسەنى عانا جازدى. ونىڭ ادەبي-پۋبليتسيستيكاسىنىڭ سالماعىن دا وسى شىنشىلدىعى كوتەرىپ تۇر.
قازاقستانداعى مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر سالاسىنىڭ تالانتتى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى، رەسپۋبليكانىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن قازاق حالقىنا، ەلىنە ادال قىزمەت ەتتى، قالىڭ جۇرتشىلىق اراسىندا ۇلكەن قۇرمەتكە، زور بەدەلگە يە بولدى. امال نەشىك، ءوزى قۇرىسقان ۇكىمەتتىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن رەپرەسسيا قۇربانى بولدى. قايراتكەردىڭ زايىبى، قازاق سسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەرى، لەنينمەن كەزدەسكەن تۇڭعىش قازاق ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قارىنداسى دامەش ەرمەكوۆا تەمىربەك اتىلعان كۇنى اباقتىعا جابىلعان، 18 جىل عۇمىرىن الجير-دە وتكىزگەن. كۇيەۋىنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە جازىقسىز جازالانعاندىعى جونىندەگى اقتاۋ قاعازىن العاننان بەرى 30 جىلدان استام ۋاقىت بويى ول بار كۇش جىگەرىن يگىلىكتى ىسكە – تەمىربەك قاراۇلىنىڭ حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ ىسىنە سارپ ەتۋمەن كەلدى. اينىماس ادال جارىنىڭ قاجىرلى ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە جۇرگەنوۆتىڭ ەكىنشى، ماڭگىلىك ءومىرى باستالدى. 1957 جىلى كسرو جوعارى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى ت.جۇرگەنوۆتى تولىق اقتاعاسىن، دامەش ەرمەكوۆا جارىنىڭ ادال ەسىمىن حالقىنا جاڭعىرتام دەپ فولكلوريست م.بايدىلداەۆپەن كوپ شارۋا تىندىردى. قايراتكەردىڭ تۋعانىنا 80,90,100 جىلدىق مەرەيتويدى اتاپ ءوتۋ تۇرعىسىندا ەستەلىك - اڭگىمە، كىتاپ شىعارىپ، ەرىنىڭ ەلىنە ىستەگەن ەرەن ەڭبەگىن جۇرتشىلىققا جاريالاپ ءجۇرىپ، ءوزى دە ومىردەن ءوتتى. وتكەن جىلدىڭ 14-15 قاراشاسىندا تۋعان جەرى قىزىلوردا، العاش قىزمەتىن باستاعان اقتوبە وبلىستارىندا قايراتكەر-قالامگەردىڭ 110 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىلدى. عىلىمي–تانىمدىق كونفەرەنتسيالار مەن فەستيۆالدار ۇيىمداستىرىلىپ، ءار ءتۇرلى مادەني شارالار ءوتتى.
ال مادەنيەت جانە اعارتۋ باسشىلىعىندا قىزمەت ەتىپ، ەڭبەگى سىڭگەن الماتى قالاسى مەن ءوزى ايقارا اشقان تەاتر ۇجىمدارى، بۇگىنگى ونەر اكادەمياسى تىكەلەي ت.جۇرگەنوۆتىڭ اياۋلى ەسىمىن اتاپ ءوتۋدى ۇمىتىپ كەتكەندەي بولدى.
قازىرگى ۋاقىتتا، ت.جۇرگەنوۆتىڭ مول مۇراسىن زەرتتەۋ ءىسى ءالى باياۋ جۇرگىزىلۋدە. ءوزى مەرت بولسا دا ونىڭ ءىسى، اتقارعان قىزمەتى، حالقىنىڭ بولاشاعىنا سىڭىرگەن قالتقىسىز ەڭبەگى بۇگىندە تولىق ءوز دارەجەسىندە باعالانۋدا دەپ ايتۋ قيىن.
قورىتا ايتقاندا، ارتىندا مۇرا بولىپ قالعان 7 كىتابى 150-گە جۋىق ادەبي-مادەني، وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا جازعان قۇندى دۇنيەلەرى 70-80 جىلدان بەرى شاڭ باسقان مۇراعات سورەلەرىنەن الىنىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىپ ءوز باعاسىن السا دەگەن نيەت بىلدىرەمىز. سەبەبى، ءالى كۇنگە دەيىن قولىمىزدا بار قايراتكەر-قالامگەردىڭ قولجازبا مول مۇراسى تولىق جۇيەلى جيناق بولىپ جارىققا شىققان جوق. وسىعان قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مۇرىندىق ەتەدى دەگەن سەنىم بار. «جۇرگەنوۆتىڭ پۋبليتسيستيكالىق مۇراسى» اتتى تاقىرىپ الدا ءوز زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ تۇر. ونىڭ وسى سالاداعى قىزمەتى جۇيەلەنىپ، جازعاندارى تۇگەل جارىققا شاققاننان كەيىن جۇرگەنوۆتانۋدىڭ اياسى كەڭەيىپ، مىندەتتەرى سارالانا تۇسپەك.

باۋىرجان يمانعاليەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
«انا ءتىلى» گازەتى 5 ماۋسىم 2009 جىل